InfoHub Logo

ويلاماعان جەردەن ورايىنا كەلە قالاتىن ىستەر دە ادام ومىرىندە بولماي تۇرمايدى. سوڭعى جىلداردىڭ بىرىندە مەن ءسۇيىنباي بولىپ كينوعا ءتۇستىم. جىگىتتەر قوياردا قويماي قولقا سالعان سوڭ قارتايعان شاعىمدا ءسويتتىم. ارينە، ودان مەن كينواكتەر بولا قالعان جوقپىن. ونداي بولۋدىڭ ماعان قاجەتى دە جوق قوي. ونىڭ ۇستىنە كينوشىلار مەنىڭ ءسوزىمدى دۇرىستاپ شىعارا دا المادى. الايدا بۇل ارەكەتىم ۇلى بابامىز بەينەسىندە ءبىر ساتكە بولسا دا كورىنۋىمە جانە دە اقىندىق ارقامدى قوزدىرعان وسى جاعداي ءسۇيىنباي ارونوۆ، شوقان ءۋاليحانوۆتاردىڭ پاتريوتتىعى مەن دانالىعىن ماداقتايتىن دارداي پوەما جازىپ شىعۋىما سەبىن تيگىزدى. بالكىم سونىڭ ارقاسىندا دا وسىناۋ سالتاناتتى جيىننىڭ العاشقى لەبىزىنە يە بولىپ تۇرعان شىعارمىن. ەندەشە، ەڭ الدىمەن ءسۇيىنباي رۋحىنا تاعزىم ەتىپ باسىمدى يەمىن. وسى زالداعى، وسى وڭىردەگى بۇكىل ءسۇيىنباي ۇرپاعىن، بۇكىل قازاق جۇرتىن ۇلتتىق مەرەكەمىز سيپاتىندا تانىلاتىن وسىناۋ تورقالى تويمەن پەرزەنتتىك جۇرەگىمنەن قۇتتىقتايمىن!

ەندىگى ازعانتاي ءسوزىمنىڭ ارا-اراسىنا ەنىپ وتىراتىن ولەڭ شۋماقتارىن الگى ايتىلعان ءوز داستانىمنان دەپ بىلگەيسىز. اقىننىڭ ءتول سوزدەرى سىزدەرگە ونسىز دا بەلگىلى عوي. ءدال ءقازىر بۇل شۋماقتار ماعان ءسۇيىنباي تۋرالى ءوز تۇسىنىگىمدى تەرەڭىرەك اڭعارتۋ ءۇشىن كەرەك.

ا، جەل سۋدا جەزتاڭداي ءسۇيىنبايمىن،
ءسوز پىرىنە مەن بەكەر سيىنبايمىن،
وجەت تۋعان و باستا ەلىمدى ايتسام
قورعاسىنداي بالقيمىن، سۇيىلمايمىن،
سارى ازامات ساردارى ەرىمدى ايتسام،
جانى جومارت قازاقتىڭ سىيىندايمىن،
نامىسىڭا تيەتىن جەرىمدى ايتسام،
تاۋ سۋىنداي تاسيمىن، تيىلمايمىن.
دەرت قىسقاندا ەبىنىڭ ءۇي جىعاتىن
قۇلا-توپان جەلىندەي قۇيىندايمىن.

ءيا، ول وسىنداي اقىن بولعان. ول كەزدە وسىنداي اقىننىڭ عانا بارار جەر، باسار تاۋى مول، جولى ۇزاق بولعان. ءبىر بەتكەيى قىرعىز، وزبەك ەلدەرىن قاۋسىرا، قازاق جەرىندە سىرعا جۋىقتاپ، ەكىنشى بەتكەيى سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ ءبىرسىپىرا تايپالارىن قامتي وتىرىپ، شىعىس تۇركىستان شەتىنە دە ونىڭ اتىنىڭ اياعى جەتكەن. قىزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا سۇيەكەڭ ءتىپتى قىزىلجار تاراپىندا دا بولعانعا ۇقسايدى. بۇل ءوز ەلىن، قاناتتاس جاتقان وزگەلەردىڭ دە تىنىس-تىرشىلىگىن ءجۇرۋ ارقىلى جەتىك بىلگەنىن اڭعارتاتىن قاشىقتىق. ال ودان بەرگى مەزگىل مەعدارى-شە؟.. ءسۇيىنباي مۇراسى مەن ميراسى ءبىزدىڭ عاسىردىڭ ورتا شەنىنە شىرقاپ شىعىپ العاننان كەيىن ۇلاعاتتى مەكتەپكە اينالىپ كەتەدى. ارعى-بەرگى مەجەسىن جيناقتاعاندا ماقىش، بارماق، باقتىباي، ارعىنباي، مايكۇت، شۇكىتاي، ۇمبەتالى، نۇريلا، كەنەن، ءلاتيپا، ءسايادىل، ورىنباي، جاقسىبايلار سۇيەكەڭ مەكتەبىنىڭ تۇتاس تۇلعا-تۇرقىن قۇراستىرسا، ونىڭ مارتەبەلى باسىندا ءبۇتىن ءبىر عاسىرلىق ءومىر كەشكەن شەجىرە شەشەن، كەمەڭگەر جامبىل وتىردى. جامبىل سونشالىق ۇزىن ومىرىندە ءاربىر اتقان تاڭمەن ءسۇيىنباي رۋحىنا ءمىناجات ەتىپ، ول مەنىڭ ءپىرىم ەدى دەگەنىن بۇكىل دۇنيە جۇزىنە جاريا قىلدى.

ءسۇيىنباي ءومىرىن كەيىنگى ۇرپاققا تانىستىرىپ قانا قويماي، ونىڭ شىعارماشىلىعىن عىلىمي نەگىزدە جۇيەلەگەن ءىلياس جانسۇگىروۆ، ساكەن سەيفۋللين، مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، مالىك عابدۋللين، اقىن شوبەرەسى سۇلتانعالي سادىربايەۆ، سونداي-اق مۋباراك ۇمبەتايەۆ، سارسەنبى داۋىتوۆتەردىڭ ەڭبەكتەرىن ايىرا-بولە جوعارى باعالايمىز. كوركەم ادەبيەتتە ءسۇيىنباي بەينەسىن جاساعان ءسايادىل كەرىمبەكوۆ پەن ءابدىلدا تاجىبايەۆتىڭ داستاندارىنا ەندى مەنىڭ پوەمامدى قوسىپ ايتۋدىڭ دا وعاشتىعى بولا قويماس.

وسىنداي بيىك بەدەلىمىز ءسۇيىنباي ارونوۆ تۋرالى ءوز سوزىمىزدە قانداي تۇجىرىمدار جاساۋعا بولار ەدى؟ مەنىڭشە ءسۇيىنباي نەگە بولسا دا شۇعىل شۇيلىگەتىن، كوك جۇزىنەن كوز بەرمەي تۇتەپ توگىلەتىن نوسەر سپەتتى اقىن.

شاڭق ەتتى تاۋ تارلانى ۇشارىنداي،
تىمباس ول ايتارىنان ءىشى ارىلماي.
دومبىرا دولى ءسوزدىڭ قاپتالىندا،
قاقتىعىس ساتىر-سۇتىر قاقپاعىندا.

نەمەسە:

ءسۇيىنباي باسقاشا ءبىر سەرپىلگەلى
اشىندى، اش بۋراداي سەلكىلدەدى
كىم ءبىلسىن، مىنا جۇرتقا بالكىم ىشتەي
سەندەردى سىلكىپ الۋ سەرتىم دەدى.

بۇل ونىڭ ونەرىن جالپىعا جايىپ سالار الدىنداعى اقىندىق مىنەز كورىنىسى دەلىك. ال ىشتەگى دىتتەگەن جەرىنە باقساق، حالىقتى ماقتامايدى، جاقتايدى، ىلعي دا جاقتايدى؛ حالىق قايعىسىن ارقالانعان شاعىندا بۇل كىسى وت بولىپ ورتەنىپ وتىرادى. ماسەلەن شوقانعا جينالعان جۇرتشىلىق الدىندا تاريحتاعى اتى شۋلى اۋىر حاباردى تەك ءسۇيىنباي عانا بىلايشا ايتا السا كەرەك:

ۋا، شوقان، ۋا، تۋىستار،
كوكىرەگىمدە قۇسا تولى قۋىس بار.
ىدىس ەمەس كوكىرەگىم
ىشىنە قۇيسا ۋ ۇستار.
ىشىمدە دەرتىم كوپ جاتىر،
سويلە دە، سارنا دەپ جاتىر
كەشەگى كورگەن سۇمدىعىم
جانىمدى ءمۇجىپ جەپ جاتىر،
كوردىم عوي نە ءبىر مازاقتى،
كوردىم عوي نە ءبىر ازاپتى، —
ا، قوقاننىڭ حانى قىرىپ سالدى
قازاققا جۇمساپ قازاقتى،
اق پاتشاعا قاراعان تايپاعا
ورناتىپ كەتتى دوزاقتى، —
بوزداقتىڭ باسى كەسىلىپ،
كورگەندەردىڭ كوزى اقتى،
ايداپ-ماتاپ مالدى الدى،
سۇيەم دەپ سۇلۋ جاندى الدى.
ءۇي ورنىندا قۇل قالدى،
كوڭىرسىگەن قان قالدى،
جىندانىپ كەتكەن قاريا
تاۋ ىشىندە ساندالدى،
ءسۇيىنباي سورلى قۇدايدان
سوققىنىڭ زورىن سوندا الدى.

بۇل بۇل ما، شوقانمەن وڭاشا سويلەسكەندە تەرەڭدە جاتقان تۇپكى سىرىن ول بىلايشا اقتارادى.

ءولىمنىڭ جولى قىسقا-دى،
ءومىردىڭ جولى ۇزاق-تى
ۇزاعىن ونىڭ قايتەرمىن،
مويىنعا سالسا تۇزاقتى، —
ورىستىڭ دوبى جارىلسا،
وڭدىرا ما و جاقتى،
و جاقتاعى قازاقتى
بالالاپ تۇر بايقاسام
ءبىر عازاپتان ءبىر عازاپ،
ءبىز جاقتاعى بەرگى جاق، —
ساڭقىلداعان سامۇرىق،
وزىنشە ويعا، قىرعا جاق،
الا-قۇلا ارعى جاق —
قارا قۇزعىن قارعا جاق،
ەكى ارانىڭ جەمتىگى
باياعى سول ءبىر قازاق.
قانى قاشقان سۇر قازاق،
كاليماعا كەلە الماي،
ولەيىن دەپ تۇر قازاق.

ول ءتىپتى بەتپە-بەت كەلىپ قاراما-قارسى تۇرعان ەكى اسكەردىڭ ارالىعىندا وققا باسىن بايلاپ، ولاردى بىتىمگە كەلتىرۋ ءۇشىن اق جالاۋ كوتەرىپ ەلشىلىككە بارماق ويى بارىن دا ءۋاليحانوۆقا ماعلۇم ەتەدى. اقىندى ونداي قayiپ-قaتepلi جەرگە سالۋ ابەستىك، ءتىپتى ءسىبىر مۇنداي تاياق تاستام جەردە ءوشىپ قالۋى ىقتيمال ارالىققا جۇمساۋ قىلمىس بولادى دەپ، شوقان ءسۇيىنبايدىڭ بۇل شەشىمىنە ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعادى، اسكەردەن بويىڭىزدى اۋلاق ۇستاڭىز دەپ قاندى جورىققا دا قاتىستىرمايدى.

ءسۇيىنباي ەل ىشىندەگى قىلىقتاردىڭ قاندايىنا دا قاتتى اشىنىپ، ىزا كەرنەگەن شاقتارىندا مىناۋ تورە، مىناۋ قارا دەپ جىكتەمەگەن عوي. ول كىشى بولسا دا جەرىنە جەتكىزە شەنەي بىلگەن. سول زاماننىڭ سەسى مول ىزعارلى دەگەن ادامداردىڭ ءبىرى تەزەك تورەگە «ەلدەن جىلقى قويماعان كەزەپ تورەسىڭ» دەگەنىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. ەل باسىنا الگىدەي زوبالاڭ تۋعان شاقتا سول تەزەك تورەگە:

باتپاۋ ءۇشىن كەزىڭ بۇل سال بۋاتىن،
اسىپ-تاسىپ تۇرعان جوق ءال-قۋاتىڭ،
نە ءجونىڭ بار سارى بەل، سارى جەلدە
كۇمبىرلەتىپ كۇيمەمەن اڭ قۋاتىن؟! —

دەگەندى ارينە تەك سول ءسۇيىنباي عانا ابدەن ايتا الادى.

ءتىپتى ءومىر بويى ءوزى مۇڭىن مۇڭداپ، جىرىن جىرلاعان حالقىنىڭ قايسى ءبىر كەلەڭسىز قىلىقتارىنا بولا قارا قازانداي وكپەسىن اقتارا سالعانى دا كامىل. ماسەلەن، مىناداي دەڭگەيدە دە سويلەگەنى انىق دەپ ايتا الامىز:

ورەكپۋ بار... ءونۋ جوق... ءنارىڭ قايدا؟..
باباڭ قانعا سىڭىرگەن ارىڭ قايدا؟..
تۇلىمدىڭدى تۇل قىلىپ جاۋ جالعاندا
تۇتاستىقتى كوكسەگەن زارىڭ قايدا؟..
قۇلاق قايسىڭ، كوز قايسىڭ، اۋىز قايسىڭ؟
بىر-بىرىنە قالايشا جاۋىزدايسىڭ...
ەل ەمەس پە ەڭ ءبىر ءبۇتىن كىمگە بولا
بىرەۋىڭدى بىرەۋىڭ باۋىزدايسىڭ؟..
ارىز-قۇرىز، جىك، جالا «ەسەپ» وسسە،
ءبىر-بىرىڭدى جوق قىلار وسەك وسسە،
ءوز شەشەڭنىڭ ەمشەگىن ءوزىڭ تۋراپ،
يتكە تاستاۋ دەگەنىڭ وسى ەمەس پە؟!
جوعالدى عوي بىرلەسىپ قام قىلارىڭ،
ىدىراۋ ما وسيەت قىپ قالدىرارىڭ.؟..
وسى بولسا قايتەرسىڭ، اعايىن-اۋ،
ولەرىڭنىڭ الدىندا قالجىرارىڭ.

ءسۇيىنبايدىڭ اقىندىعىنان سىرتقارى جاتقان قايراتكەرلىگىن ايىرا-بولە ايتپاك كەرەك. ءبىز ونىڭ مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە رەسمي تۇرعىدا ارالاسپاي-اق، ارالاسقان اكىمدەردەن الدەقايدا ۇتىمدى ىستەر ىستەگەنىن دە بىلەمىز. بىلەتىندىگىمىزدى راستايتىن مىنا ءبىر شىندىققا جۇگىنسەك تە جەتەر:

جىل بويى بەر دەگەندەي ەنشى ماعان،
تۋىستا بار دەگەندەي مول سىباعام،
تۋ سوناۋ حان-تاعىنان قاسقاراۋلاپ،
قاستەككە، قاسكەلەڭگە ەل شۇباعان.
جۇپارىن جۇتقىزىپ ساي-سالادان گۇل،
ىرعىن ەل قونىس تەپكەن دالادان بۇل.
تەڭسەلىپ تەڭ ۇستىندە ءبىر كەزدەردە
سول جاقتان اۋىپ كەلگەن بالا جامبىل.
بولماس دەپ بۇل ارەكەت توسىن ءىسىم،
مۇرات قىپ تۋىستاردىڭ قوسىلىسىن،
بۇتىندەي ءبىر تايپانىڭ كوشىن باستاپ
اكەلگەن ول جولى دا وسى كىسىڭ.

ال وسىلايشا ءبىر ەل ۇستىنە ءبىر ەلدى كوشىرىپ اكەلىپ جاراستىقپەن قونىستاندىرۋ، جايلاۋ، قىستاۋ، كۇزەكتەرىن داۋ-دامايسىز ءبولىپ بەرۋ سەكىلدى اسا قيىن ىستەردى جۇزەگە اسىرۋ اقىن قولىنان كەلە قوياتىن شارۋا ما؟.. تاريحتا وسىنى ىستەگەن ءسۇيىنبايدان باسقا قاي اقىندى بىلەمىز؟ ءبىر سەبەپتەرمەن اتا-مەكەنىنەن اۋا كوشكەن البان جۇرتىنىڭ الدىن بوگەپ، كوشىن توقتاتقان جەرىنە ماڭگى-باقي ورنىقتىرعان سۇرانشى باتىر ەرلىگىنەن دە مىناۋ سالماقتىراق سەكىلدى. ويتكەنى، بۇل ارادا سۇيەكەڭ وڭاي جولمەن ەمەس، قوقان حاندىعىنىڭ سۇلتان، داتقالارى بيلەگەن ەلدىڭ ءبىر قاناتىن استىرتىن ازعىرۋ ارقىلى كوشىرسە كەرەك قوي.

* * *

بۇل ءسوز بۇعان دەيىن ەش جەردە جاريالانباسا دا قاعازعا تۇسكەلى ءبىراز ۋاقىت وزدى، بۇكىل ءبىر سيستەما توزدى. سۇيەكەڭ ءومىر بويى ارمان ەتكەن دەربەس مەملەكەت تە دۇنيەگە كەلدى. وسىلاي دەپ اۋىز-ەكى ايتۋ عانا وڭاي ءىس. كەشە عانا بىرەۋگە كىرىپتار بولعان قولى قىسقا ادام نە زامانعى قورا-قوپسىنى ۇي-جايىمەن قوپارىپ الىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا ماۋەلى باعى بار ساراي سالار بولسا، سوعان قانشا ۋاقىت، قانشا قاراجات، قايرات بەرەر ەدىڭىز؟.. وسىنشا قيامەتتەن قيىن مۇرات شىندىققا اينالىپ بولعانشا الگى بايعۇستىڭ جۇرەگى مەن جۇيكەسىنە تۇسەتىن جۇك سالماعىن قاي مولشەردە توپشىلار ەدىڭىز؟.. مىنە، ءقازىر ءبىز تاپ سونداي حال-كۇيدەن بوسانىپ تا بولعان جوقپىز. اتقارىلار پارىز — ءالى ۇشان-تەڭىز. سوعان قاراماستان الدەقاشان كومىلىپ قالعان كوپ-كوپ تاريح مۇرالارىن قايتادان قازىپ الىپ، جاڭا قوزعالىسقا قوسىلعان ءتىرى داۋلەتكە اينالدىرىپ جاتىرمىز. ءسۇيىنباي جىرلارىنداعى، جالپى ءسۇيىنباي ارەكەتىنىڭ بار-بارىندەگى كوپ كوكسەۋدىڭ ءبىرىنشى كەزەكتەگىسى دە وسى بولاتىن.

الگى وقىلعان سوزدە دە ايتىلدى، ءسۇيىنباي قازاق جۇرتىنىڭ تارىداي شاشىلماي، ءبۇتىن، ەڭسەلى ەل بولۋىن تالاپ ەتە ءجۇرىپ، ول ءۇشىن شارتتى تۇردە قاھارمان قاجەتتىگىن وسيەت قىلعان ەدى. پرەزيدەنتتىك مەملەكەتتىڭ باسىندا ءبىر پەرزەنتىنىڭ وتىرۋى ول وسيەتتىڭ دە سالتانات قۇرعانىن اڭعارتسا كەرەك. ءسۇيىنباي ات اياعى جەتەر جەردى اداقتاسا، ونىڭ ابايداي ءىنىسىنىڭ رۋحى كۇنى كەشە بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ سۇيىكتى قوناعى بولىپ، جيدەبايىنا كەشە عانا امان-ەسەن ورالدى. وسى سالتاناتتى شەرۋ بۋدان تورت-بەس جىل بۇرىن وتسە عوي، پارتيانىڭ ارقاسى دەپ ۇلارداي شۋلار ەدىك. جوق، بۇل ابايدى اباي ساتىسىنا كوتەرگەن ءسۇيىنبايلاردىڭ ارقاسى. وسىلايشا دۇنيە ءجۇزىن تاعى دا ارالاپ قايتۋ ءۇشىن جامبىلدىڭ دا ءبىر اياعى ۇزەڭگىدە تۇر. ال ءسۇيىنبايسىز جامبىل كىم ەدى؟.. «مەنىڭ ءپىرىم ءسۇيىنباي، ءسوز سويلەمەن سيىنباي!» — دەگەندە جاكەڭ ءوز پىكىرىن وسى ساپاردا دا جەلەپ-جەبەپ بىرگە جۇرەرىن بىلگەندەي اسەر ەتەدى ماعان. تەگىندە، توقسانداعى جامبىلعا قاتىگەز دەگەن زاماننىڭ دا نازارىن قۇلاتقان وسى ءپىرى بولار ما؟.. جوق، ءتىپتى ولاي دا ەمەس. سۇيەكەڭ رۋحى ءوز بالالارىن جۇمساپ، ەلەۋسىز جاتقان قاريانى سولارعا تاپتىرىپ العان دا، قاھارىنا قايتا مىنگىزگەن. ءسۇيىنبايدى وسىلاي تۇسىنبەك كەرەك.

1990 جىل.

---