العاشقى ايلار
(پوۆەست)
ءبىرىنشى ءبولىم
«بۇل جاقتا كۇن قانداي سالقىن! الماتى عوي ءقازىر كۇيىپ تۇرعان بولار» دەپ ويلادى مەكتەپ ديرەكتورىن كۇتكەن جاقىپبەك اشىق تەرەزەدەن تىسقا كوز جىبەرە وتىرىپ.
كولحوز دەريەۆنياسى جىم-جىرت. قىبىر ەتكەن جان جوق. ايماعىن كوك-جاسىل توبەلەر قورشاعان شاعىن سەلو كۇن نۇرىنا شومىلىپ، كۇرەڭدەنەدى. تەرەزەدەن كورىنگەن جاسىل بەلەستەر كوك تەڭىزدەگى تولقىن تەربەگەن كەمەدەي بىردە الىستاپ، بىردە جاقىنداپ، ىرعالعانداي بولادى. بار ىنتاسىمەن سول ايماققا تەسىلە قاراپ قالعان جاقىپبەكتىڭ كوڭىلىن سوناۋ ءبىر مۇيىستەگى ءۇيدىڭ بۇرىشىنان جۇگىرىپ شىققان ەكى بالا ءبولدى. ولار بارىن سالا بەزەك قاعىپ، مەكتەپكە قاراي زىمىراپ كەلەدى.
بۇلاردىكى جاي جارىس ەمەس، ءبىرىن-بىرى قۋىپ كەلە جاتقانىن جاقىپبەك ەندى اڭعاردى. ويتكەنى الدا كەلە جاتقان بۇيرا شاش سوڭىنداعى، بوي جاعىنان قالىڭىراق، وتكىر كوزدى قارانىڭ وكشەلەپ قالعانىن سەزىپ جالتاققا باستى.
ول، تەگىندە قۇتىلماسىن ءبىلدى مە قالاي، مەكتەپكە تاقاي بەرىپ ارسالاقتاپ كۇلىپ، قۇلاي كەتتى. «قۋعىنشى» اي-شايعا قاراماستان، ونى كەلگەن بەتتە ۋماشتاي باستادى.
— ءا، قويامىسىڭ، بالەم!..
بىرەسە «قويدىم»، بىرەسە «قويمايمىن» دەپ سىقىلىقتاپ كۇلىپ، جەر تەپكىلەپ بۇيرا شاش جاتىر.
— جالىن، جانىڭنىڭ بارىندا!..
— قويىڭدار! — دەپ داۋىستادى جاقىپبەك تەرەزەدەن باسىن سىرتقا شىعارىپ.
ويىن قىزىعىنا بەرىلگەن بالالار كەنەت تىنىپ، داۋىس قايدان شىقتى دەگەندەي اڭ-تاڭ بولىپ، باستارىن جەردەن جۇلىپ الدى. سول شاق، ديرەكتور كابينەتىندە، اشىق تەرەزە الدىندا تۇرعان، بۇرىن كورمەگەن، بەيتانىس جاس جىگىتكە ەكەۋىنىڭ دە كوزى بىردەن قادالا كەتتى.
— مۇعالىمدەردىڭ بىرەۋى مە دەپ شوشىپ قالسام، باسقا جەردەن كەلگەن بىرەۋ ەكەن عوي، — دەپ سىبىرلادى بۇيرا شاش جولداسىنا، وسى جاتىسى وزىنە ۇناعانداي ورنىنان دا قوزعالماستان.
ەكى بالانىڭ ۇلكەن دەپ ءمىز باقپاۋى جاقىپبەكتىڭ دە قىتىعىنا ءتيدى.
— قوي دەدىم عوي مەن سەندەرگە. نەعىلعان ءتىلازار بالاسىڭدار؟
— ءبىز ساعان نەعىلدىق؟ — دەدى مانادان بەرى بۇيرا شاشتى بۇرگىشتەپ جاتقان ودان ەرەسەكتەۋى ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ.
ونىڭ تۇرپايى ءسوزى جاقىپبەككە ءتىپتى ۇنامادى.
— مەن سەنىڭ قۇرداسىڭ ەمەسپىن، ەڭ الدىمەن ءسىز دەپ سويلە، ەكىنشىدەن، ءوزىڭ بەرى كەل!
ونىڭ بۇل سوزىنە بالا ءمان بەرمەدى.
— تۇر، سەيتەن! — دەپ ول قۇس توسەكتە جاتقانداي تاقىردا راقاتتانا اۋناعان جولداسىنا بۇرىلدى.
بۇيرا شاش ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— ەكەۋىڭ دە بەرى كەلىڭدەر!
— ءبىزدى قايتەسىڭ؟ — دەدى قارا سيراق.
— قايدا وقيسىڭدار؟
— ونى قايتەسىڭ؟
— كەرەگى بار.
اڭگىمەگە ەندى بۇيرا شاش ارالاستى.
— ءبىز وسىندا وقيمىز.
— ولاي بولسا، مەن سەندەرگە كەلگەن ءمۇعالىممىن...
ەكى بالا نانارىن دا، نانباسىن دا بىلمەي، توسىرقاپ تۇرىپ قالدى دا، ارتىنشا قارا سيراعى تاعى دا تۇرپايى مىنەز كورسەتىپ: «سەن نانىپ تۇرسىڭ با، اشەيىن ايتادى»، دەپ بۇيرا شاشقا قارادى.
— ءايدا، كەتتىك!
ەكەۋى جۇگىرىپ الا جونەلدى.
«بۇل نەعىلعان بەيباستاق بالالار؟ وزدەرىنىڭ اكە-شەشەسى قايدا ەكەن؟» — دەپ ويلادى جاقىپبەك. «ادام تاربيەلەۋدى وڭاي دەمە. الۋان ءتۇرلى بالا بار. سولاردىڭ بارىنەن ازامات ءوسىرىپ شىعارۋ — ەڭ قيىن ونەر» دەيتىن ەدى ونىڭ قارت وقىتۋشىسى، جاڭاعى ەكى بالانىڭ قىلىعى سول ءسوزدى اۋىلعا كەلمەي جاتىپ-اق ەسىنە سالدى.
كابينەتكە جاسى ەلۋ بەس-الپىستار شاماسىندا، سامايىنا اق كىرگەن، بۋرىل شاشتى، بەت تەرىسى قالىڭ، كوزى شەگىرلەۋ، ورتا بويلى ادام كىردى.
— قادىروۆ، — دەدى ول قولىن سوزىپ.
جاقىپبەك كۇتكەن مەكتەپ ديرەكتورى وسى كىسى بولاتىن.
— ادىلبەكوۆ.
— مەنى كوپ كۇتىپ قالدىڭىز با؟
— جوق، كەلىپ تۇسكەن بەتىم وسى.
مەكتەپ ديرەكتورى كۇدەرى اڭگىمەنى بيپازداپ، «ءسىز، ءبىز» دەپ جاتپادى. جاقىپبەكتىڭ جاستىعىنا قارادى ما، الدە ءوزىمسىندى مە، نەمەسە، ءوزىنىڭ ەجەلگى ادەتى سولاي ما، بىردەن «سەن» دەپ سويلەدى.
— اۋداندىق وقۋ بولىمىندەگى جىگىتتەر سەن تۋرالى حابارلاعان... پەداگوگيكا ينستيتۋتىن بىتىرگەن بولارسىڭ؟..
— يا، بىتىرگەن ەدىم، — دەدى جاقىپبەك سەلقوستاۋ جاۋاپ بەرىپ. ول جاسى ۇلكەن بولسا دا، ديرەكتوردىڭ تانىسىپ-بىلىسپەي جاتىپ «سەن» دەپ سويلەگەنىن كوڭىلىنە اۋىر الىپ قالدى.
ديرەكتور جاقىپبەك جايىن كوپ سۇراپ قازبالاپ جاتقان جوق، جۇمىس بابىن ايتا باستادى.
— جاعدايىمىز ماقتارلىق ەمەس، شىراق. مەكتەبىمىز بۇرىن باستاۋىش ەدى، وسى بيىل جەتىجىلدىق بوپ قايتا قۇرىلدى. مۇعالىمدەردىڭ كەيبىرى ءوزىن سياقتى جاڭادان كەلىپ جاتىر. ولارعا پاتەر دە جەتىسپەيدى. ءوزى، شىنىن ايتۋ كەرەك، قيىن بوپ تۇر.
— كولحوز بار ەمەس پە؟..
— مەكتەبىمىزدى جوندەپ بەردى. سونىسىنا راقمەت. باسقا كومەكتى كولحوزدان كۇتپەيمىن دە...
كۇدەرىنىڭ مەكتەپ پەن كولحوز اراسىنا جىك قويا سويلەۋى جاقىپبەككە جات ەستىلدى.
— ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى قالاي ءتۇسىنۋ كەرەك؟ كولحوز مەكتەپتەن بويىن اۋلاق سالا ما، الدە مەكتەپ كولحوزعا جۋىسقىسى كەلمەي مە؟
— مەكتەپ كولحوز كومەگىنە قاشان دا دىلگەر عوي، ال، كولحوز مەكتەپ كومەگىن نە قىلسىن.
— مەنىڭشە، كولحوزدىڭ دا مەكتەپسىز كۇنى جوق...
— وسى ءسوزىڭدى كولحوز باستىعى ەسەنبەككە ايتساڭ...
— ول، سونداي تۇسىنبەيتىن ادام با؟
— تۇسىنبەيتىن ادام دەۋگە بولماس... ءبىراق، مەكتەپكە مەيىرى وڭايلىقپەن تۇسە قويمايتىن ءبىر ادەتى بار.
دەرىن دەسە دە، وسى ايتقانىن ارتىنان ءوزى ورىنسىز كوردى مە، الدە بۇل جايىندا ءسوز قوزعاعىسى كەلمەدى مە، ديرەكتور اڭگىمەنىڭ بەتىن دەرەۋ باسقا جاققا بۇردى.
— ءجا، ول ءوز الدىنا اڭگىمە، سەنى ورنالاستىرۋىم كەرەك قوي. سونى ويلاستىرايىقشى... تەگىندە، پاتەر تابىلعانشا، ءبىزدىڭ ۇيدە بولا تۇرارسىڭ. ديرەكتوردىڭ ازىرگە ودان باسقا دايىن پاتەرى جوق.
ول ەسىك الدىنا بارىپ: «بانۋ» دەپ داۋىستادى.
مانادان بەرى ديرەكتوردىڭ شاقىرۋىن كۇتىپ، ادەيى كىدىرىپ تۇرعانداي، كوزى ويناقشىعان، اققۇبا، تالدىرماش قىز سىپ ەتىپ كىرىپ كەلدى.
ءجۇرىس-تۇرىسىندا بالالارعا ءتان ەرەكشە ءبىر شاپشاڭدىق، ويناقىلىق بار وسى قىز كۇتپەگەن جەردە ءوزىن تىم پارىقسىز ۇستايتىنىن اڭعارتىپ تا الدى: ول كىرە بەرىپ، بوگدە ادامدى كورىپ كىلت توقتادى جانە ءوزىنىڭ ۇرشىقشا ۇيىرىلگەن شاپشاڭ قيمىلىنان ۇيالاعانسىپ، دەرەۋ تومەن قاراي قويدى. مۇنىسى تابيعاتىنا بىتكەن جايدارىلىققا مۇلدەم كەلىسپەي، قولدان جاسالعان ءارى بۇرىنعى اۋىل قىزدارىنا ءتان ورىنسىز سىپايىلىق بولىپ شىقتى دا، كىرىپ كەلگەن بەتتەگى الگى ءبىر سۇيكىمدىلىك اتىمەن جوعالىپ كەتتى.
نەبارى بىرەر سەكۋندتىڭ ىشىندە بولعان بۇل ءۇنسىز قۇبىلىستارعا جاقىپبەك سىن كوزىمەن قاراسا، ال كۇدەرى ءتىپتى بۇل جايلاردى اڭعارعان دا جوق.
— بيولوگ بەكتۇرسىنوۆا قارىنداس، — دەدى جاقىپبەككە تانىستىرىپ، — ءبىزدىڭ مەكتەپتە بۇل قارىنداس تا ءبىرىنشى رەت ساباق بەرگەلى وتىر. بۇرىن كورشىلەس «مادەنيەت» كولحوزىندا وقىتۋشى ەدى. مەكتەبىمىز ۇلكەيۋىمەن بايلانىستى وسىندا اۋىستىرىلدى.
ەندى ول بانۋعا بۇرىلدى.
— مىنا كىسى بولاشاق ءزاۆۋچىمىز...
تومەن قاراپ تۇرعان بانۋ باسىن ءسال ەلەۋسىز جوعارى كوتەرىپ قاپ، جاقىپبەككە كوز قىرىن تاستاپ جىبەردى. الگىدەن بەرى ەكى قاباقتىڭ استىنا كەزەك-كەزەك تىعىلىپ، ارلى-بەرلى ويناقشىپ تۇرعان ءمولدىر قارا كوز اياسى كەڭىپ قالعاندا، ءوز وتىن ەرىكسىز جالت ەتكىزدى دە، قايتادان تومەن اۋناپ كەتىپ جوق بولدى. ءبىراق سونىڭ وزىندە جاي كەتپەي، جاقىپبەكتىڭ بەت ءپىشىنىن قاراشىعىنا قوندىرىپ الا كەتتى.
— مەن ءۇي جاققا بارىپ، مىنا جىگىتتى ورنالاستىرىپ كەلەيىن. سەن وسىندا وتىرا تۇر. اۋداننان تەلەفون سوعىپ قالۋى مۇمكىن، — دەدى كۇدەرى وعان.
— ۇيگە بارۋ قاشپاس. مەن اۋەلى مەكتەپپەن تانىسايىن. بانۋ قارىنداس ماعان، مۇمكىن، كلاستاردى كورسەتەر، — دەدى جاقىپبەك.
قىز دا ەندى العاشقى بەتتەگى كىبىرتىكتەن قۇتىلىپ، «ءجۇرىڭىز، اعا، كورسەتەيىن» دەپ جايناڭ قاعىپ، ءۇيىرىلىپ قويا بەردى. «مۇعالىمدىك ونەرى قاندايىن ءوزى ءبىلسىن، ايتەۋىر، پىسىق ەكەن» دەپ ويلادى جاقىپبەك ونىڭ ءسوز الپەتىنەن، ءجۇرىس-تۇرىسىنان بايلاۋ جاساپ.
جاقىپبەك قىزدى قالاپ تۇرعان سوڭ «مەن كورسەتەيىن» دەگەن ارتىق ىزەتتى كۇدەرى دە جاساپ جاتپادى. ول:
— سەندەر، ولاي بولسا، كلاسقا كىرىپ شىعىڭدار، ۇيگە سونسوڭ بارارمىز، — دەدى دە، الدىندا جايىلىپ جاتقان قاعازداردى رەتتەۋگە كىرىستى.
كلاستارعا-جاقىپبەكتىڭ كوڭىلى تولمادى. ءىشى-تىسى اقتالىپ، تارتىپكە كەلتىرىلگەنىمەن پالەندەي كوز تارتپايدى، كوڭىلسىز بوپ كورىنەدى. بىرىندە ەمەس، بارىندە دە بىردەڭە جەتپەي تۇرعان ءتارىزدى. ءبىراق، سول جەتپەي تۇرعان نە ەكەنىن جاقىپبەك ويلاپ تابا المادى.
— كلاستارىمىز سىزگە ۇنامادى عوي دەيمىن شاماسى، — دەدى بانۋ ەرنى ەرنىنە جۇقپاي كۇلە سويلەپ.
— ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟ — دەدى جاقىپبەك تە كۇلىمسىرەپ.
— بەت ءپىشىنىڭىز، اسىرەسە، كوزىڭىز ايتىپ تۇر.
— ولاي بولسا، كوزىمنىڭ سىر جاسىرا بىلمەگەنى عوي، — دەپ جاقىپبەك كۇلىپ جىبەردى.
— كوزدىڭ قاسيەتى دە، وسالدىعى دا سول سىر جاسىرا بىلمەيتىندىگىندە عوي.
جاپ-جاڭا عانا ەسكى اۋىل قىزىنشا كىسى الدىندا ءوزىن قايدا قويارعا بىلمەي يمەنىپ، دۇرىس امانداسۋدىڭ دا ءجونىن تاپپاي ءمۇساپىرسىپ تۇرعان بانۋدىڭ مىنا ءازىلى جالپى ءتىلمارلاۋ بولسا دا، جاقىپبەككە ۇناپ كەتتى. «قاراي گور ءوزىن» دەدى ىشىنەن ول.
بۇلار ەڭ شەتتەگى كلاسقا كەلىپ كىردى.
— كەڭ بولمە، اتتەڭ پارتالارى ەسكى، — دەدى جاقىپبەك. سودان كەيىن وتىرىپ كوردى دە، — تىم الاسا ەمەس پە، — دەپ بانۋعا قارادى.
— بۇرىن ءتورتىنشى كلاستىڭ بالالارىنا ارنالعان پارتا عوي. ايتكەنمەن، 5 — 6-كلاستار ءۇشىن الاسالىق ەتپەس دەپ ويلايمىز.
كەنەت، جاقىپبەكتىڭ كوزىنە الدىنداعى پارتانىڭ اشپاسىنا پىشاقپەن ويىپ جازىلعان ەكى ءسوز شالىندى. «ساپار بايمۇراتوۆ» دەدى ول داۋىسىن شىعارىپ.
بانۋ ونىڭ بەتىنە جالت قارادى.
— ءسىز بىردەڭە دەدىڭىز بە؟
— مىنا جازۋدى وقىپ وتىرمىن.
— ونداي جازۋ مۇندا دا بار ەكەن، — دەدى بانۋ قاتارداعى پارتانىڭ اشپاسىنا ءۇڭىلىپ.
— سەيتەن جانعابىلوۆ، — دەدى جاقىپبەك الگىدەن دە گورى سولەكەت ويىلعان جازۋدى وقىپ. — تانىس ەسىم.
— ءسىزدىڭ ءبىلۋىڭىز مۇمكىن ەمەس. بۇل ەكەۋى دە كىشكەنتاي بالالار...
— وزدەرىنىڭ اكە-شەشەسى بار ما ەكەن؟
— ساپاردىڭ اكەسى بار. كولحوزدىڭ زاۆحوزى. سەيتەننىڭ شەشەسى بار، وقۋ ءۇيىن باسقارادى.
— قالاي وقيدى ەكەن، ول جاعىن بىلمەيسىز بە؟ — دەپ سۇرادى جاقىپبەك، داۋدە بولسا، جاڭاعى ەكى تەنتەكسىڭ عوي دەپ ويلاپ.
— نەگە بىلمەيمىن. مۇنداعى باستاۋىش مەكتەپتى ءبىتىرىپ، بىلتىرعى وقۋ جىلىندا ءبىزدىڭ «مادەنيەتتە» مەنىڭ كلاسىمدا وقىدى بۇل ەكەۋى... وسىلار ءۇشىن پەدسوۆەتتە تالاي تاياق تا جەدىم، نە ساباق وقىمايدى، نە ءتىل المايدى، وي، ءبىر ءتارتىپسىز بالالار. اسىرەسە، ساپار دەگەنى شاتاق. ءبارىن بۇلدىرەتىن دە سول.
— جالپى بۇل ەكەۋى جاقسى بالا بولمادى عوي.
— جاقسىڭىز نە، وڭباعان بالالار.
— ال كلاسىڭىزداعى وزگە بالالار شە؟
— ولاردىڭ ءبارى دە جاقسى.
جاقىپبەك قىزعا قادالا قاراپ، كىشكەنە ويلانىپ تۇردى دا، جايلاپ سوزگە كىرىستى. جاڭا عانا كوزىندە ويناعان كۇلكىنىڭ ءىزى دە وسى مينۋتتا جوق بولىپ، رەڭى بايسالدىلىقتى اڭعارتتى.
— جوق، بانۋ قارىنداس، «جاقسى» بالا، «جامان» بالا دەگەن پىكىرگە قوسىلعىم كەلمەيدى.
— نەسىن داۋلاسامىز، ونى سىزگە ءومىر ءوزى-اق ءالى كورسەتەر...
— وعان ءسوز بار دەيسىز بە... ال ءبىراق جالپى بەلگىلى مىنا جايدى ءسىز دە ۇمىتپاڭىز: تۋىسىنان جامان ادام بولمايدى، ادامدى جاقسى ەتەتىن دە، جامان ەتەتىن دە كوپ جاعدايدا تاربيە دەمەي مە ءبىزدىڭ پەداگوگيكا. ەگەر ءسىز بەن ءبىز دۇرىس تاربيەلەي بىلسەك، «جامان بالا» دەگەن ۇعىم ءىزسىز جوعالاتىنى تالاس تۋدىرا قويار ما ەكەن...
— كىنا، وزىڭىزدە دەيسىز عوي...
— كىنا جالعىز عانا سىزدە بولماۋى دا مۇمكىن...
— سولاي ما؟ — دەدى بانۋ كۇلىمسىرەپ. — نەسى بار، «جامان» دەگەن ءسوزدى ومىردەن جويۋ ءۇشىن بۇدان بىلاي ءبارىمىز دە سىزدەن ۇيرەنەتىن بولامىز.
— مۇنىڭىز ورىنسىز شەنەۋ، ال مەنى دۇرىس ءتۇسىنۋىڭىزدى سۇرار ەدىم: مەن بىلگەنىم بولسا ۇيرەتۋگە دە، بىلمەگەنىمدى ۇيرەنۋگە دە ءازىر اداممىن...
2
كۇدەرى مەن جاقىپبەك قايناپ تۇرعان ءازىر شاي ۇستىنە كەلدى.
اشاڭ ءجۇزدى، بەت ءاجىمى كوپ، ءوڭى قۋاڭ تارتقان، ەڭكىش قارا كەمپىر «سالەمەتسىز بە، شەشە» دەگەن جاقىپبەككە كوزىن سىعىرايتا قارادى دا ەرنىنىڭ ۇشىن بولار-بولماس قىبىرلاتىپ: «شۇكىر» دەپ كۇبىر ەتكىزىپ شايىن رەتتەي باستادى.
— ءاسيماجان قايدا؟ شاي ىشپەيتىن بە ەدى؟ — دەدى كۇدەرى.
— كول جاققا بارام دەپ كەتكەن...
اينالاسىنا مالداس قۇرىپ وتىراتىن جاتاعان دوڭگەلەك ستولدىڭ ءتور جاعىنان جاقىپبەك، وعان تاياۋ ءۇي يەسى كۇدەرى، ەسىك جاققا تامان ساماۋىردىڭ قاسىنا تويتىق وتىردى.
— كەمپىر-اۋ، اششى سۋىڭ جوق پا ەدى؟
— بار بولسا، اياپ وتىر دەيمىسىڭ!
— وندا شايىڭدى قويۋىراق قۇي!
جاقىپبەك ادەتتەگىسىنەن شايدى كاپ ءىشتى. بىرىنشىدەن، قايتا-قايتا «جەپ ءىش!» دەپ وتىرعان ءۇي يەسىنىڭ كوڭىلىن قيماي، بىرەر كەسە ءىشىپ قويا قويۋدى ىڭعايسىز كورسە، ەكىنشىدەن، بايبىشەنىڭ كارتوپ ارالاستىرعان اششى قۋىرداعى ءبىرازدان كەيىن ونى سۋساتىپ، سۋعا قۇنىقتىردى. سويتسە دە، ول دا، وعان سەرىكتەسىپ وتىرعان كۇدەرى دە شەشەيگە ىلەسە الماي، اقىرىندا، كەسەلەرىن توڭكەردى. كەمپىر ولارمەن كوپ جۇمىسى دا بولعان جوق داستارقاندى وزىنە قاراي جيىپ الدى دا، شايدى جالعىز ءسىمىردى. جانە ىشكەن سايىن ماڭدايى ءجىپسىپ، الگىدەي ەمەس، قاباعى دا جازىلا ءتۇستى. ەپتەپ اڭگىمە دە شىعا باستادى:
— بويىمدا ءبىر كەتپەي جۇرگەن جەل بار. شاي ءىشىپ تەرلەمەسەم، دەنەم قۇرىستاپ جاتىپ قالام... ءۇش-تورت كۇننەن بەرى شاي بولماي، ابىگەرىم شىقتى تەك شال كەشە عانا اۋداننان الىپ كەلگەن شايمەن جان شاقىرىپ وتىرمىن.
— شايدى كوپ ىشكەن زيان عوي، شەشە!
— نەگە زيان بولسىن، شىراعىم، شاي دەگەن ءدارى ەمەس پە.
كەمپىر كەسەدەگى شايىن سوراپتاپ ءبىر ۇرتتاپ الدى دا، جاقىپبەككە وزىنشە بىلىكتىلىك كورسەتە، مىسقىلمەن قارادى.
— شايدان ولگەن قازاقتىڭ مولاسىن كورمەدىم، بالام...
شاي جايىندا كەمپىردىڭ كونە زاماننان كەلە جاتقان ءوز ۇعىمى بارىن، وعان وزگە پىكىردى وپ-وڭاي تۇسىندىرە قويۋ قيىن ەكەنىن، سوندىقتان جاڭاعى ايتقانى اڭعالدىق بوپ شىققانىن جاقىپبەك ەندى عانا اڭعارىپ، بۇل تۋرالى اڭگىمەنى سوزباي، قويا قويدى. ءبىراق، ونىڭ ەسەسىنە، قارا كەمپىر شاي جايىنا قايتا ورالىپ سوقتى.
— شاي ءقادىرىن بىلمەۋىڭە قاراعاندا، اكە-شەشە قولىنان ەرتە كەتكەن بالا بولارسىڭ دەپ شامالايمىن.
— ءيا، اكە-شەشەدەن ەرتە قول ءۇزدىم.
— نەعىپ قول ءۇزدىڭ؟
— اكەم التى جاسىمدا، شەشەم سەگىز جاسىمدا قايتىس بولدى...
تويتىق اۋزىنا اپارا بەرگەن كەسەسىن دەرەۋ تارتىپ الىپ، جەرگە قويا سالدى. بۇلاردىڭ اراسىنداعى اڭگىمەگە مانادان قۇلاق اسپاي، ءوز بەتىنشە بەيتاراپ وتىرعان كۇدەرى دە جاقىپبەككە جالت قارادى.
— ويپىراي، اتا-انادان تىپتەن جاس قالعان ەكەنسىڭ، شىراعىم... ەت جاقىن، تۋىس دەگەننەن ەشكىمىڭ بار ما؟
— تۋىس كوپ قوي، شەشە...
— بىرگە تۋعان با، جاما اعايىن با؟
— بىرگە تۋعان دا ەشكىمىم جوق، جاما اعايىن دەگەندەردى دە بىلە بەرمەيمىن. مەنىڭ تۋىسىم — وسى وزدەرىڭىز سياقتى ءوزىمىزدىڭ ادامدار.
— البەتتە، ەر ازاماتتىڭ بۇل كۇندە بىر-بىرىنە بوتەندىگى جوق قوي...
جاقىپبەكتىڭ ءومىربايانى ازىرشە قىسقا ەدى. ونىڭ بالالىق شاعى شىمكەنتتىڭ دەتدومىندا ءوتتى. جاستىق شاعىنىڭ العاشقى كەزەڭدەرى الماتىداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتا باستالدى دا، جالعاسى، مىنە، وسى اۋىلدان كەلىپ شىعىپ وتىر. بىرنەشە جىل بويى العان ءبىلىمى دە ءوز جەمىسىن ەندى بەرە باستاماق... ءومىر كىتابىنىڭ ەڭ ەلەۋلى بەتتەرى دە، مىنە، وسى اۋىلدان اشىلماق.
وسى قىپ-قىسقا ءومىر تاريحتى ەستىپ بولعان تويتىق وعان ونشا قاناعاتتانباعانداي:
— ءۇي-جاماعاتىڭ بار بولار؟ — دەگەن ءبىر سۇراقتىڭ باسىن قىلتيتتى.
— جوق، جالعىز باسىم.
— سەن ونى-مۇنى سۇراپ مازاسىن الا بەرمەي، جاقىپبەككە تىنىشتىق بەر. جاتىپ دەم السىن، — دەدى كۇدەرى ورنىنان قوزعالىپ.
— ءيا، ءيا ماعان قاراما، شىراعىم، دەم ال، جول سوعىپ شارشاعان بولارسىڭ، — دەپ تويتىق تا ەرىمەن تەز رايلاستى.
جاقىپبەك ءوزىنىڭ شارشاماعانىن، كولحوزدى ارالاعىسى كەلىپ وتىرعانىن ءبىلدىرىپ ەدى، كۇدەرى وعان:
— ءقازىر جۇرتتىڭ ءبارى ەگىن باسىندا، ەشكىمدى تاپپايسىڭ، قۇر بوسقا اۋرە بولاسىڭ، — دەگەندى ايتىپ، تورگى ۇيگە بارىپ ءبىراز دامىلداپ الۋدى ۇسىندى.
شىنىن ايتقاندا، الماتىدان شىققالى جاقىپبەكتە مازا جوق ەدى. جۇرەگى الىپ-ۇشىپ، وز-وزىنەن تىنىشسىزدانادى. بىرەسە، ارتىندا قالىپ بارا جاتقان سۇيىكتى ينستيتۋتى ەسىنە تۇسەدى، بىرەسە بەت العان ساپارىن، ءالى كورمەگەن، ىشىنە كىرمەگەن، ازىرشە جۇمباق بولاشاق مەكتەبىن ويلايدى. بۇل قانداي مەكتەپ؟ قانداي كوللەكتيۆ مۇنى قارسى الماق؟ قانداي ادامدارمەن ول دامدەس بولماق؟ — مىنە وسى سياقتى ويلار ونى ۇيقىمەن اراز ەتكەن.
وسى وي مۇندا كەلگەن سوڭ ءتىپتى كوبەيىپ كەتتى. وزىمەن ىستەس بولاتىن مۇعالىمدەردى، وقۋشىلاردى كورگىسى كەلەدى، اۋىل ومىرىمەن، كولحوزشىلارمەن تانىسسام، كوپ نارسەلەردى كورىپ، ءبىلىپ الا قويسام دەپ اسىعادى. سونىڭ ءۇشىن دە كۇدەرىنىڭ ۇسىنىسىن قابىلداماي، ول اۋىلدى ارالاپ شىعۋعا بەكىندى.
سونىمەن كۇدەرى مەكتەپكە، جاقىپبەك كولحوزعا بەت الدى.
جاقىپبەك سول كۇنى ىمىرت جابىلىپ، قاس قارايعانشا كولحوزدى اۋىلدى ارالاۋمەن بولدى. كلۋبتى، وقۋ ءۇيىن، كولحوزشىلاردىڭ پاتەرىن كوردى. ءار ءتۇرلى بالالارعا كەزدەستى. ولاردىڭ كەيى بۇعان جاتىرقاپ نازار اۋدارسا، ەندى بىرەۋلەرى تاڭدانا قارايدى، قايسى ءبىرى كۇلىمسىرەي قارايدى، باعزى بىرەۋلەرى مۇنى بايقاماعان پىشىنمەن ءۇنسىز ءوتىپ تە كەتتى. ءتىپتى، كەيبىر بالالار اۋەلى بايىپپەن سالەمدەسىپ، سودان كەيىن ودان ۇلكەن ادامدارشا ءجون سۇراپ، ەستيارلىق قالىپ ءبىلدىرىپ تە قالدى... ول قانشا بالا كەزدەستىرسە ءار قايسىسىنان باسقادا جوق ءبىر ەرەكشەلىك كورىپ قالعانداي بولدى. بۇرىن ءوز بويىندا ونشا بايقالمايتىن بۇل سەزىمتالدىق ەندىگى قىزمەت بابىنان تۋىپ وتىرعانىن جاقىپبەك كۇلىمسىرەي ەسكە الدى.
ءىمىرت ءتۇسۋى جاقىپبەكتىڭ كوڭىلىن ودان سايىن شالقىتتى. كۇبىر ءسوز، كۇلكى، ماشينا گۋدوگى، موتور داۋسى بىرىنە-بىرى جالعاسىپ، كۇندىز تىنىپ تۇرعان كولحوز قالاسى گۋىلدەپ قويا بەردى. بۇل گۋىل وزىمەن بىرگە اۋىلعا كورىك تە الا كەلدى. تومسارىپ تۇرىپ، كەنەت كۇلىپ جىبەرگەندەي جاڭاعى ءبىر ازىردە عانا قوڭىر تارتقان ءار ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن ەندى ەلەكتر شامى دا جارقىراي باستادى.
جاقىپبەك تانىس ەمەس ۇيلەرگە تۇندەلەتىپ بارىپ ءجۇرۋدى ورىنسىز كوردى، ال، كولحوز كەڭسەسىنە كىرىپ پرەدسەداتەلگە جولىقسام با ەكەن دەپ ءبىر وقتالىپ تۇردى دا، كەنەت وي ءتۇسىپ، ونى دا كەيىنگە قالدىردى.
ءقازىر ول العاشقى كۇننىڭ اسەرىنە ەلتىپ، پاتەرىنە اسقان ءبىر كوڭىلدىلىكپەن كەلە جاتىر. اۋىلدىڭ بولاشاق ءومىرى، بولاشاقتىڭ جازۋشىسى، ينجەنەرى، دارىگەرى، اگرونومى، عالىمى... كۇندىز ءوزى كورگەن ءار ۇيدە قالىپ جاتىر. بۇل سولاردى ارالاپ، ساۋلە تۇسكەن ءار تەرەزەگە قىزىعا كوز تاستاپ، اسىقپاي اياڭدايدى. ءار ۇيدە قالىپ جاتقان كىشكەنتاي ادامداردا تەز ءۇڭىلۋدى تىلەپ تۇرعان عاجايىپ سىر بارداي، ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراي بەرەدى.
بۇل كەلگەندە ءاسيما تورگى ۇيدە ستول باسىندا كىتاپ وقىپ وتىر ەكەن، مۇنى كورىپ، ول ورنىنان تۇردى.
— وتىرا بەرىڭىز.
قىز جەڭىلتەكتىك جاساپ اۋىز ۇيگە تۇرا جونەلمەي، امانداسقاننان كەيىن ورنىنا قايتا وتىردى. جاقىپبەك اڭگىمەنى «وقىپ وتىرعانىڭىز قانداي كىتاپ؟» دەگەننەن باستاسام با ەكەن دەپ ءبىر ويلادى دا، ءبىراق ونىسىن ايەل كورسە، بىردەڭە ايتىپ قالۋعا قۇمار پىسىقسىنعان قىلجاقباس جىگىتتەردە بولاتىن ارزان قالجىڭ كورىپ، جاي عانا ءجون سۇراسقاندى قالادى.
— قايدا وقيسىز، قارىنداسىم؟
— الماتىدا وقيمىن.
— وندا قاي ينستيتۋتتا وقيسىز؟
— ۋنيۆەرسيتەتتە وقيمىن.
وسىنداي كەلتە سۇراقتارمەن ول: قىزدىڭ جۋرناليستيكا ءبولىمىن الداعى وقۋ جىلىندا بىتىرگەلى جۇرگەنىن، ۇيىنە كانيكۋلعا كەلىپ جاتقانىن ءبىلدى. «بۇل ارادا دەمالىسىڭىز قالاي ءوتىپ جاتىر؟» «جامان ەمەس» دەگەن سياقتىلار جالعاسا كەلىپ، اڭگىمە الماتى جايىنا، ستۋدەنتتىك ءومىر جايىنا ويىستى. وسىدان كەيىن ەكەۋى دە شەشىلە سويلەسىپ كەتتى.
جاقىپبەك ادەتتە بىربەتكەي، مىنەزى تىكشىل، ويلاعانىن بەتى-جۇزىن بار دەمەي، تىكە ايتىپ تاستايتىن قىزۋ قاندى جىگىت ەدى جانە ەداۋىر قىزبالىعى دا بولاتىن. سونىسىنا قاراماستان، ادامعا جۇعىمدى ەدى. كەرەكتى جەرىندە ءوز بويىنان بايسالدىلىق تا، ىزەت تە تابا بىلەتىن. ونىڭ ۇستىنە، باسقانىڭ قاسيەتىن، ادامگەرشىلىك سيپاتىن تەز اڭعارىپ، سول جايىندا وزىنشە تەز بايلاۋ جاسايتىن. توسىن كوزگە شالىنباي قالدى-اۋ دەگەن ەلەۋسىز قۇبىلىستاردى دا كەيدە سالعان جەردەن قالتقىسىز ۇعىپ، سول ادام تۋرالى جاسى، يا جامان دەگەن ءتۇيىندى ويدا قالاتىن. ءسويتىپ، قانشا اداممەن دامدەس، ىستەس بولسا، سولاردىڭ ءارقايسىسى جونىندە ارناۋلى پىكىرى بولاتىن. ال، ءىس جۇزىندە بۇل ادەتى بىرەۋدى نە تەز ۇناتۋعا، نەمەسە العاشقى بەتتە-اق بويىن اۋلاق ۇستاۋعا يتەرمەلەيتىنىن ونىڭ ءوزى اڭعارا بەرمەيتىن ەدى.
وسى ادەتى بويىنشا گەرويىمىز ءاسيماعا دا قوڭىرسالقىن قاراماي، ونىڭ ىشكى دۇنيەسىنە ۇڭىلە، زەر سالا وتىردى. قىزدىڭ ءسوز ساپتاۋى، ءارى سالماقتى مىنەزى، ادامعا دەگەن ءىلتيپاتى، ەڭ اياعى، تۇعىرعا قونعان قارشىعاداي بوي سىلاپ، جىپ-جيناقى وتىرىسىنىڭ ءوزى ونىڭ سىن كوزىن جاقسى ويعا بۇردى. ول قىزدىڭ سىرتقى كەلبەت مۇسىنىنە دە ۇرلاپ كوز تاستاپ شىقتى. ءاسيما پالەندەي سۇلۋ ەمەس ەدى. ءبىراق وندا ادامدى وزىنە تارتاتىن ءبىر سۇيكىمدىلىك بار-دى. وسى سۇيكىمدىلىك جاقىپبەككە دە بىردەن بايقالدى. كەڭ، جازىق ماڭدايلى، كۇلكىسى از، ءبىراق نۇرى مول قارا كوزدەرى اقىلدى، ويلى ادامدى اڭعارتسا، ازداپ جۇدەۋ تارتقانمەن قانى تاراماعان، ءسال عانا توتىققان بەتى، ءسابي شىرايلاس ءجۇزى تەز سۇيىنگىش، ياكي تەز كۇيىنگىش كۇيگەلەك جاندى ەمەس، سابىرلى، سالماقتى ءبىتىمدى اڭعارتادى.
اڭگىمەلەرى اياقتالىپ، قىز اۋىز ۇيگە بەتتەگەندە جاقىپبەكتىڭ كوزى ونىڭ سىرت تۇلعاسىنا دا ءبىر قادالىپ قالدى. ورتا بويلى، ەكى يىعى تىپ-تىك، تولىقشا دەنەگە گۇلدى كرەپدەشيننەن تىگىلگەن شولاق جەڭدى، دوڭگەلەك، اشىق جاعالى ادەمى كويلەك مەيلىنشە كەلىسىپ، ەتەك جاعى اقىرىن باسقان اياقتان سۋسي قوزعالىپ، شام ساۋلەسىمەن گۇلدەرى بىردە ايقىندالىپ، بىردە ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى اعىپ ءتۇسىپ، سونە قالعان جۇلدىزداي بولىپ تولقىپ بارادى. ەسىك الدىنا بارىپ ءسال كىدىرگەندە اياعى ءتۇپ-تۇزۋ، توك بالتىرلى، كويلەگى تۇستەس، كوكشىل، بيىك وكشە تۋفلي كيگەن سول سۇيكىمدى قىز بەينە ءبىر قولدان قۇيعان مۇسىنگە ۇقساپ كەتتى.
«مەن وسى قىزدى ۇناتىپ قالعاننان ساۋمىن با» دەن جىميدى جىگىتىمىز...
3
ءبىرى جاڭادا كەلگەن، ءبىرى دەمالىستان قايتىپ ورالعان مۇعالىمدەر ديرەكتوردىڭ كابينەتىندە باس قوسىپ، وتكەن-كەتكەندى. جاڭا مەكتەپتە جاڭا باستاعالى وتىرعان وقۋ جايىن اڭگىمەلەپ، دۋىلداسىپ وتىردى. بەيتانىس كوللەكتيۆكە جاڭا كەلگەنىن جاساپ، بوي تارتىپ قورعانشاقتاماي، ولاردىڭ اڭگىمەسىنە جاقىپبەك تە قىزۋ ارالاسۋعا، كەيبىر جايلاردى ءسوز اراسىندا ءبىلىپ الۋعا ۇمتىلدى. رەتتى جەرىندە سۇراپ قالىپ، كەيدە ءوزى دە الدەنەندەي پىكىر ايتىپ، بويىن ەركىن ۇستادى. ونىڭ مۇنىسى بىرەۋلەرگە جاعىپ، بىرەۋلەرگە جاقپاي قالدى. «مىنانىڭ كەلمەي جاتىپ پىسىقسۋى جامان ەكەن، اعاش بەلسەندىلەۋ بىرەۋ بولماسا نە قىلسىن» دەپ ويلادى جاراتپاعاندار. «شىرەنۋ، سىزداۋ، بوي باعۋ جوق اداممەن ارالاسۋعا قۇشتار ەكەن، جامان جىگىت بولماس» دەپ جورىدى ۇناتقاندار.
وسى سوڭعى ويدا بولعانداردىڭ ءبىرى — فيزيكا ءمۇعالىمى، ەكى جىلدىق مۇعالىمدەر ينستيتۋتىن بىلتىر عانا بىتىرگەن، مەكتەپتە ءارى اعا ۆوجاتىي بايسال سۇلتانبەكوۆ ەدى. ال، بانۋ بولسا، ابدەن ريزا ەدى. جاقىپبەكتىڭ ءسوزى، ءجۇرىس-تۇرىسى، ەڭ اياعى ادامعا قاراسىنا دەيىن وعان سۇيكىمدى كورىنىپ، بۇل اداممەن ىستەس بولۋدى ول قۋانىشقا سانادى.
جاڭا كەلگەن وقۋ مەڭگەرۋشىسى تۋرالى ەشقانداي بايلاۋ جاساماعان ورىس ءتىلىنىڭ ءمۇعالىمى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا دوروفەيەۆا عانا بولدى. ول بۇل ادامعا ءمولدىر كوك كوزىنىڭ قيىعىن بىرەر رەت تاستاعانى بولماسا، وعان پالەندەي ءىلتيپات تا كورسەتپەدى، ال، ءبىراق سەلقوس تا قارامادى. ءوزىن جاي ءبىر سالقىن تاۋەلسىز قالىپتا ۇستادى.
— ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، كلاستاردى كوردىڭىز بە، تۇگەل قايتادان سىرلاتتىم، — دەدى كۇدەرى، دەمالىستان كەشە عانا ورالعان قارت مۇعاليماعا ءوز جاڭالىعىن ماقتانا حابارلاپ.
— ءيا، ءيا، كوردىم.
— كولحوز باستىعىنا بايبالام سالىپ ءجۇرىپ وتىن دا ءتۇسىرتتىرىپ الدىم. تەك پاتەر ءۇي دەمەسەڭىزدەر باسقاعا كوڭىلىم جاي...
— سول كوڭىل جاي بولماي تۇر-اۋ، كۇدەكە، — دەدى ءبىر ورىندا تاعات تاپپاي، مانادان ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇرىپ جۇرگەن باي¬سال كۇرسىنىپ.
— باياعى ماساق جيۋ ما تاعى؟.. نەمەنە، بالالار بۇگىن دە بارماي قويدى ما؟
كولحوزعا كومەكتەسۋ ماقساتىندا وقۋشى بالالاردان ماساق بريگاداسى قۇرىلعان ەدى دە، بۇل جۇمىستى باسقارۋ بايسالعا تاپسىرىلعان بولاتىن. اڭگىمە، مىنە، وسى كومەك جايىندا ەدى.
— ماساقتىڭ دا ءبىر ءجونى بولار-اۋ. مەنى كەلە جاتقان وقۋ جىلى قورقىتادى...
— ەلدەن الا بوتەن سەنىڭ باسىنا نە كۇن تۋدى؟ — دەدى بانۋ كۇلىمسىرەي كۇڭك ەتىپ.
— نە بيولوگيادان، نە فيزيكادان، نە باسقادان كورنەكى قۇرال جوعىن بىلەمىسىڭ؟ نەمەنە بالالارعا تاجىريبە جۇزىندە تۇك كورسەتپەي، قۇر كىتاپ جاتتاتپاقپىسىڭ؟
— ارينە، — دەدى كۇدەرى. — بايسال ءسوزىنىڭ ءبىراز جانى بار بۇرىنعى باستاۋىش مەكتەپكە قاراعاندا ەندىگى جەردە جۇمىس كولەمى دە، جاۋاپكەرشىلىك تە ەداۋىر ارتاتىنى داۋسىز. مەكتەبىمىزدىڭ ۇلكەيۋى جاڭا مىندەتتەر اكەلەدى. دەگەنمەن ءبىز، مىنا وزدەرىڭ بار، ەپتەپ ءبىلىمدى كادرلار دا قوسىلىپ جاتىر (سەنى ايتىپ وتىرمىن دەگەندەي جاقىپبەككە ءبىر قاراپ قويدى)، قيىندىقتى جەڭەمىز عوي دەيمىن. سولاي ەمەس پە، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا؟
— باسشىلار باستاي بىلسە، بۇقارا قوستاۋعا ءارقاشان دا ءازىر عوي، كۇدەرى كاديروۆيچ، — دەپ جىميدى دوروفەيەۆا.
— دۇرىس، دۇرىس، — دەدى كۇدەرى باس شۇلعىپ.
كوريدوردان ءدۇرسىل ەستىلدى.
— بۇل نە ءدۇبىر؟ — دەدى كۇدەرى بايسالعا.
— بالالار عوي كلاستارىن كورىپ جۇرگەن.
— بار ايتشى، كەتسىن، ەدەندەر كەۋىپ بولماعان، بۇلدىرەدى.
بايسال تىسقا بەتتەدى.
— بالالاردىڭ كولحوزعا كومەگى بيىل سونداي ناشار كورىنەدى، — دەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا باياۋ داۋىسپەن. — وسىنى ويلاسقان ءجون بولار ەدى، كۇدەرى قاديروۆيچ. جۇمىس ىستەگەنى، كولحوز شارۋاشىلىعىمەن تانىسقانى ولاردىڭ وزىنە دە جاقسى عوي...
كۇدەرى كۇلە سويلەدى.
— پايدالى، پايداسىزىن بالالار نە قىلسىن. بۇل بالالار دەگەن قىزىق حالىق ەمەس پە. ۇرسىپ تا ايتاسىڭ، اقىل قىلىپ تا ايتاسىڭ، سەنىڭ الدىڭنان ءبارىن دە تىندىراتىنداي بولىپ كەتەدى دە، شىعا بەرىپ ۇمىتادى. نە ىستەيسىڭ... مەن سىزدەرگە بىردەڭە ايتايىن، بالالار بىلاي تۇرسىن، وسى كۇنگى اۋىل جاستارىنىڭ بار عوي، جۇمىسقا كوبىنىڭ مويىندارى جار بەرمەيدى. ءبارىنىڭ دە اكىم بولعىسى كەپ تۇرادى. وسىنى بايقايسىزدار ما؟
— بۇل، ارينە، ماقتانىش ەمەس، — دەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا. — ەگەر اۋىلداعى قازىرگى ءومىر شىندىعى ءدال ءسىز ايتقانداي دەسەك، بۇعان ەڭ ءبىرىنشى كىنالى دە وسى وتىرعان وزدەرىمىز بولىپ شىعامىز...
— سەبەبى؟
— سەبەبى وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى. ازاماتتى اۋەل باستا ەڭبەككە ۇيرەتەتىن كىم؟ مەكتەپ. بىزدەر، مۇعالىمدەر. ولاي بولسا جاس بۋىندى ەڭبەك سۇيۋگە باۋلي الماي جۇرگەنىمىز. ءبىز، اۋىل مۇعالىمدەرى، ءوز مىندەتىمىزدى ءبىر جاقتى عانا ءتۇسىنىپ كەلدىك پە دەپ ويلايمىن. ويتپەگەن جاعدايدا، اۋىل تىرشىلىگىن جانىنداي سۇيەتىن ەڭبەكشى اۋىل ازاماتى جەتپەيدى دەگەندى ايتا بەرمەس ەدىك قوي.
بايسال قايتىپ ورالدى دا، كۇدەرىنىڭ نازارى سوعان اۋدى.
— بايسال، بالالار كولحوزعا كومەكتەسە الماي ءجۇر مە؟
— ءارقالاي، اقساقال. كەي كۇنى ۇيىمداسقان تۇردە... كەيدە ءبىرىن دە ۇستاي الماي قالاسىڭ.
— نەگە بۇلاي؟ — دەدى جاقىپبەك.
— قالاي دەپ ايتۋعا؟ — بايسال يىعىن كوتەردى. — ءتارتىپ ناشار.
— نەگە ناشار؟ — دەدى تاعى دا جاقىپبەك.
«نەگە ناشار؟ وسىنداي دا سۇراق بولا ما ەكەن؟ — دەپ ويلادى بايسال شۋ دەگەندە ۇناتىپ قالعان ادامىنىڭ مىناسىنا قارنى اشىپ. — بالا دەگەندى بىلمەيسىڭ-اۋ، ءسىرا، ءوزىڭ؟.. ايتپەسە بۇلاي دەمەس ەدىڭ...»
بايسالدىڭ بۇل ويىن ۇعا قويعان ادامشا جاقىپبەك سۇراعىن قايتىپ جاڭعىرتپادى.
— ءتارتىپتى جولعا قويۋعا بولماي ما ەكەن؟ — دەدى بانۋ.
— قويساڭ، وسىنداسىڭ عوي.
ەسىك تارس اشىلدى دا، وتىرعاندار تۇگەل جالت قاراستى. موينى تومەن يىلگەن، ارىق بىرەۋ سۇراق بەلگىسى سياقتانىپ ءيميىپ كىرىپ كەلدى. بۇل تاريح ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى جاۋىنبايەۆ ەدى.
— نەمەنە، باتىرباي؟ — دەدى كۇدەرى.
— ۇلگى اتاڭا نالەت زاۆحوز بۇگىن تاعى الدادى. كۇنى بويى كۇتە-كۇتە يت بولدىم... اقىرى بەرمەدى كولىگىن...
— جارايدى، ءبىر ءجونى بولار. بەرى كەل! تانىس مىنا جىگىتپەن.
باتىرباي سۋدا جۇزگەن تۇيەشە ءبىر بۇيىرلەي ءجۇرىپ كەلىپ جاقىپبەككە قولىن سەلقوس تۇردە، بىلق ەتكىزىپ ۇستاتا سالدى.
— مىنا نالەت بۇيتە بەرەتىن بولسا، كۇدەكە، ءۇيىم، وللاھي، بىتپەي قالاتىن ءتۇرى بار. ءسىز بىردەڭە دەڭىزشى... مۇعالىمدەرگە كومەكتەسۋگە كولحوز مىندەتتى ەكەنىن، زاۆحوزى قۇرىسىن، ەڭ الدىمەن انا الگى باستىعىنا ۇقتىرساڭىز... ويناماسىن ءبىزدىڭ نەرۆىمىزبەن...
كەلەشەك جۇمىس جايىندا جاپ-جاقسى باستالىپ كەلە جاتقان اڭگىمەنى جاۋىنبايەۆتىڭ بۇزىپ جىبەرگەنىنە جاقىپبەك ىشتەي قاتتى رەنجىدى.
— بايسال، ەكەۋمىز اۋىل ارالاپ قايتساق قايتەدى؟ — دەدى ول تىسقا شىعىپ.
— ءجۇرىڭىز.
— سەن مەنىڭ ءتارتىپ نەگە ناشار؟ — دەگەن سۇراعىمدى جاڭا جاراتپاي قالدىڭ، — دەدى جاقىپبەك جولشىباي. — مەن سەنەن شىن نيەتىممەن سۇراعان ەدىم...
— ال مەن ونىڭىزعا، راسىمدى ايتسام، جاۋاپ بەرە الماس ەدىم...
— ءوزىڭ ويلاشى، ەندەشە وسىعان جاۋاپ تابۋىمىز قاجەت ەمەس پە...
...ەكەۋى ۇزاق ارالادى. العاشقى كۇندەگىدەي ەمەس، بۇل جولى جانىندا اۋىلدىڭ ءوز ادامى بولعاندىقتان، جاقىپبەك بوگەلمەي، جەكە كولحوزشىلاردىڭ ۇيىنە كىردى، اڭگىمەلەستى، تۇرمىستارىمەن تانىستى.
مىنە، بۇلار كولحوز كەڭسەسىنىڭ سىرتىن الا، قىستاقتىڭ ورتا تۇسىنداعى دوڭەسكە كوتەرىلدى. كۇندىز وسى ارادان بۇكىل قىستاق الاقاننىڭ اياسىندا كورىنەتىن. ال ءقازىر بۇل تەڭىز ورتاسىنداعى ارال سياقتانىپ، قاراۋىتىپ قالعان دا، اينالاسى، بۇكىل ويپات ەلەكتر شامىمەن جالت-جۇلت ەتىپ كۇمىس ساۋلەگە كومىلگەن.
— . قانداي تاماشا! — دەدى جاقىپبەك جان-جاعىنا جالتاقتاپ. — قۇددى قالا! تەك باۋ-باقشاسى جوق...
— قالامەن سالىستىرا باستاساڭىز، جوقتاردى كوبەيتىپ الاسىز، — دەدى بايسال. — سوندىقتان ونى ەسكە تۇسىرمەڭىز...
— اۋ، بۇل قايسىلارىڭ؟ — دەدى الدارىنان ءبىر داۋىس.
— ءبىز عوي، جاقا، — دەدى بايسال كۇزەتشى شالدىڭ داۋسىن بىردەن تانىپ.
بۇلار سكلاد الدىنا كەلدى.
اپپاق ساقالى بەلىنە تۇسكەن، بەت-اۋزىن ءجۇن باسقان كىشكەنتاي قارا شال كۇلىمسىرەگەن سىعىر كوزىن شام ساۋلەسىندە ودان سايىن سىعىرايتا:
— مىنا بالانى تانىمادىق پا؟ — دەپ جاقىپبەككە ءۇڭىلدى.
بايسال جاقىپبەك جايىن قىسقاشا باياندادى.
— مۇعالىمدەردىڭ كوبەيگەنىنەن قورقامىن، — دەدى شال باسىن شايقاپ.
— اتا، نەگە ولاي دەيسىز؟
— ءمۇعالىم دەگەندەر كولحوزدا ادام قالدىرمايتىن بولدى. وقىتادى، وقىتادى. وقىپ الادى دا، بالالارىمىز ۇلكەن قالالارعا تايادى. وزدەرىڭ ايتىڭدارشى، بۇيتە بەرسە، مىنا ءبىز ولگەن سوڭ كولحوزدا جۇمىستى كىم ىستەيدى؟
— جاقا، قام جەمەڭىز، ءسىز ولگەننەن كەيىن دە كۇن كورەمىز — دەدى بايسال قۋاقىلانا كۇلىپ.
— وي، جامان نەمەنىڭ ءازىلىنىڭ ءتۇرىن قارا. اتاڭنىڭ باسىنا كۇلەمىسىڭ؟ قانەكەي، مىنا بالاعا جۇگىنەيىك. وتىرىك پە مەنىڭ ايتقانىم؟ وسى اۋىلدان كەمىندە 20-30 بالا سىرتتا ۇلكەن قالالاردا وقۋدا ءجۇر. كور دە تۇر، وقۋى بىتكەن سوڭ، سونىڭ بىرەۋى قايتىپ ورالار ما ەكەن. ەڭ اقىرى الگى مەنىڭ بوقمۇرىن نەمەرەم دە «اقىن بولامىن، الماتىعا بارىپ سونىڭ وقۋىن وقيمىن» دەپ كۇندە مازامىزدى الادى... بۇل نە!..
— ەلىمىزگە ءبىلىمدى، جوعارى ءبىلىمدى ادام كەرەك، جاقا! — دەدى بايسال كۇلكىدەن تىيىلىپ.
— ا، نەمەنە، كولحوز نە، ول ەل ەمەس پە! وعان وقىعان ادامدار كەرەگى جوق پا؟ ءسوز ەمەس، ايتقانىڭ قونبايدى ميىما، — دەپ جاقيا قولىن سىلتەدى.
شال ءسوزى جاقىپبەككە قوزعاۋ سالدى. اۋىلدا وقىعان جاستار ازايىپ بارا جاتقانى ءبىر ەسەپتەن راس تا سياقتى. بۇل ونى جىل سايىن كانيكۋلدا بولعاندا، كورىپ تە جۇرگەندەي... ەندەشە بۇل نەلىكتەن؟ وقىعان ادامدارعا اۋىلدىق جەردە ورىن جوق پا؟.. نەگە مۇندا تۇراقتامايدى؟ وقىپ العان سوڭ نەگە ءوز اۋلىنان ءوزى بەزەدى؟ مۇنىڭ سەبەبى نە؟..
وسى سۇراق اۋىل تىرشىلىگىنە ۇڭىلگەن سايىن جاقىپبەكتىڭ قىر سوڭىنان قالماي، زورايا بەردى. قايدا بارسا دا: «جاستار ءبىلىم الادى. ءبىلىم السا-اق، كولحوز ۇمىتىلادى، قالاعا كەتەدى.
نەگە بۇلاي؟ نەگە بۇلاي؟» دەگەن سۇراق ءاماندا الدىنان شىعادى. كولحوزدىڭ بارلىق تىرشىلىگى دە وسىنى دالەلدەگەننەن. وعان قوسا، اۋىل ءومىرى وعان مىنانداي ءبىر كوڭىلسىزدىكتى اڭعارتتى. وقۋشى جاستار اۋىل مۇددەسىنە ىقىلاسسىز. جۇمىسقا قىرى جوق. ات ەرتتەۋ، اربا جەگۋ، مال ازىقتاندىرۋ سياقتى كۇندەلىكتى جاي جۇمىستاردىڭ وزىنە ولار ولاق. بۇعان ولار ارلانبايدى. مۇنىڭ نەشەمە مىسالىن ول از كۇندە كورىپ تە ۇلگىردى.
جاقىپبەكتەن مازا كەتتى. شىتىرمان قيىن ءىستىڭ ورتاسىنا كەلىپ تۇسكەندەي وقىتۋشىلىق جۇمىستىڭ ناعىز سالماعىن شىن ماعىناسىندا جاڭا عانا سەزىنگەندەي بولدى. «اۋىل سۇيگەن ازامات تاربيەلەۋ كەرەك» دەيدى-اۋ قارت وقىتۋشى. مىنە، مىنە، وسى ماسەلەگە ۇڭىلە ءتۇسۋ كەرەك...
4
پرەدسەداتەل مىنەزسىز، مەكتەپكە كوڭىل بولە بەرمەيدى دەگەن كۇدەرى ءسوزى ويىندا قالىپ، وعان جولىعۋ ءۇشىن ناقتى ىسپەن بارۋدى كوزدەگەندىكتەن دە، جاقىپبەك كولحوز كەڭسەسىنە كەلۋگە ونشا اسىقپاي، اۋەلى اۋىلدىڭ، ونىڭ ىشىندە مەكتەپتىڭ جايىمەن تانىسۋدى، مىنە، وسىلايشا ءبىرىنشى ماقسات ەتتى. سول ويىن جۇزەگە اسىرۋ نيەتىمەن جالپى جاي-جاعدايمەن ەداۋىر تانىسىپ بولىپ، كولحوز باسشىلارىنا جولىعۋعا سونسوڭ بارىپ كىرىستى.
ول ەڭ اۋەلى پارتورگتىڭ كابينەتىنە كەلدى. كۇندىز ەگىن باسىنا كەتكەن سەكرەتار قايتىپ ورالماپتى. جاقىپبەك سەكرەتاردى كۇتىپ ۋاقىت وزدىرماي، كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ كابينەتىنە بەت قويدى.
— مەن ءمۇعالىممىن، — دەدى جاقىپبەك كابينەتتە، جاپادان-جالعىز، شوت قاعىپ وتىرعان، ورتا جاستاعى شومبال قارا كىسىگە ءوزىن تانىستىرىپ.
وتىرعان ادام مۇنىڭ بەتىنە كوزىلدىرىگىن ەكى ساۋساعىمەن جوعارى كوتەرىپ، استىنان كوزىن سۇزە قارادى دا، بوگدە ادام ەكەنىن كورىپ ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— وتىرىڭىز!
— مەنىڭ سىزدە جۇمىسىم بار ەدى، — دەدى جاقىپبەك.
— مەندە دەيسىز بە؟ — دەدى اناۋ تاڭدانعان پىشىنمەن.
— ءيا، سىزدە. مەكتەپ جايىندا سويلەسپەك ەدىم.
— وسى ءوزىمىزدىڭ مەكتەپتەنسىز بە؟ بۇرىن كورمەگەن بالامسىز... تەگى، سىزگە باسقارما كەرەك شىعار...
جاقىپبەك مانادان بەرى كولحوز پرەدسەداتەلى وسى عوي دەگەن ويدا بولاتىن. مۇنىڭ باسقا ەكەنىن ەندى ءبىلىپ؛
— ءسىز كىم بولاسىز؟ — دەپ سۇرادى.
— مەن زاۆحوزبىن.
— ساپاردىڭ اكەسى ەكەنسىز عوي؟
— ءيا، ءيا، ساپاردىڭ اكەسىمىن.
«كەلمەي جاتىپ ونى قايدان ءبىلىپ قالدىڭ؟» دەگەندەي جاقىپبەكتىڭ بەتىنە ول كوزىن جىپىلىقتاتىپ تاڭدانا قارادى؛
كەڭسەگە بايسال سۇلتانبەكوۆ كىردى دە، زاۆحوز دا، جاقىپبەك تە سوعان بۇرىلدى.
— ءسىز كەلىپ تە قالعان ەكەنسىز عوي؟ — دەدى ول جاقىپبەككە. مۇنى ايتقاندا ونىڭ كەرتپەش تاناۋى دەلديىپ، ۇستىڭگى ەرنىنىڭ ۇشى سۇيىرلەنىپ، ۇپ-ۋاق، ءجىپ-جيى تىستەرى تۇگەل كورىنىپ، اۋىزى مۇلدە ۇلكەيىپ كەتتى.
جاقىپبەك كەشكە كولحوز باسشىلارىنا جولىعاتىنىن بايسالعا تاڭەرتەڭ ەسكەرتىپ: «سەن دە كەل» دەگەن ەدى.
— توعىز دەپ كەلىسپەدىك پە. ءقازىر ونعا كەتىپ بارادى، — دەدى ول قول ساعاتىنا قاراپ.
— ءيا، مەن ازداپ كەشىگىپ قالىپپىن... جەتكەنىمىزشە سول بولدى...
بۇل ونىڭ ەگىن باسىنان كەلىپ تۇرعان بەتى ەدى.
زاۆحوز اڭگىمەنىڭ بەتى وزىنەن اۋعانىن كورىپ يىعىنا تۇسكەن تاۋداي جۇكتەن قۇتىلعانداي بولىپ، كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان ەكى مۇعالىمگە ءبىر قاراپ ءوتتى دە، شوتتىڭ جۇزدىكتە تۇرعان تاسىن جايلاپ جىلجىتىپ، ەجەلگى وگىز اياڭىنا قايتا كىرىستى.
— ال بۇگىنگى جۇمىستارىڭ قالاي بولدى؟ — دەپ سۇرادى جاقىپبەك بايسالدان.
— ءماز ەمەس. كەي وقۋشىلار جۇمىسقا كەلمەي قالدى. ماندىتىپ ەشتەڭە ىستەي المادىق. كولحوزشىلاردان دا ابدەن ۇيات بولدى...
وسى كەزدە ەسىك جاقتان:
— ۇيالامىز دەيمىسىڭ؟ — دەگەن ءبىر جۋان داۋىس شىقتى.
جاقىپبەك تە، بايسال دا جالت قاراستى. باسىنا قارا شۇعادان تىگىلگەن شوشاق قالپاق، ۇستىنە تىك جاعالى اق كويلەك، ونىڭ سىرتىنا اق جولاعى بار قوڭىر پيدجاك كيگەن سولدات ەتىكتى، الىپ دەنەلى، كەڭ يىقتى، سۇڭعاق بويلى، ەڭگەزەردەي بىرەۋ كىرىپ كەلەدى ەكەن.
— كولحوز پرەدسەداتەل — دەدى سۇلتانبەكوۆ سىبىرلاپ.
جاقىپبەك ورنىنان تۇرىپ، وعان قولىن ۇسىندى. پرەدسەداتەل اياعىن مىعىم باسىپ كەلىپ سالەمدەستى دە، بايسالعا: «ۇيالعاندارىڭ بەكەر-اۋ دەيمىن. ايتپەسە، ءبىر شيرار ەدىڭدەر عوي» دەپ تورگە بەتتەدى.
زاۆحوز اۋداننىڭ اقپار سۇراعانىن ايتىپ، ورنىن اسىعا بوساتتى دا، ەسىككە قاراي ويىستى. پرەدسەداتەل ءۇنسىز باس يزەدى دە، بايمۇرات كەتكەن سوڭ:
— اۋدان جان القىمعا الىپ، استىق باستىرۋدى ءبىتىر دەپ جاتىر. سەندەر بولساڭ مىناۋ، وسىندايدا دۇرىستاپ قول ۇشىن دا بەرمەيسىڭدەر! — دەپ تاعى دا سۇلتانبەكوۆتى جازعىرا سويلەدى.
— بالالار عوي. ويلاعان جەردەن شىعا بەرمەيدى، — دەدى بايسال كىنالى ادامداي جەلكەسىن قاسىپ.
— تاربيەشىسى وڭباعاندا، شاكىرتى قايدان وڭسىن! «بەر، بەردەن» باسقانى بىلە مە بۇلار...
پرەدسەداتەلدىڭ. مىنا ءسوزى جاقىپبەككە شانشۋداي قادالا كەتتى. جانىنا باتىرا بىردەڭە ايتىپ سالعىسى كەلىپ-اق ەدى، قاپەلىمدە اۋزىنا ونداي ءزارلى ءسوز دە تۇسە قويمادى.
سۇلتانبەكوۆ تىقىرشىپ:
— ەسەكە، مىنا كىسى ءبىزدىڭ وقۋ جۇمىسىن باسقارۋشىمىز... — دەپ جاقىپبەكتى باستىققا اسىعا تانىستىردى.
— ا، سولاي ما؟ «بەر» دەيسىڭ عوي، سەن دە، — دەپ ەسەنبەك اۋىر دەنەسىن شۇعىل بۇرىپ جاقىپبەككە الا كوزىمەن قارادى.
بەتىن، بار، ءجۇزىڭ باردى بىلمەيتىن، ويلاعانىن ايتىپ سالاتىن جانە ويتپەسە كوڭىلى كونشىمەيتىن جاقىپبەكتىڭ ادەتى ەدى. بۇل ارادا ول مىنەز جاقسىلىققا باستامايتىنىن بىلسە دە، بۇرىن ءار ءتۇرلى ادامدارمەن ىستەس بولماعانىن، ىسىلماعانىن كورسەتىپ، شىداي الماي جىگىتىمىز كۇرت كەتتى.
— بەر دەمەيمىن، ال دەيمىن! — دەدى ول تۇتىگىپ.
ونىڭ ءسوزى ەسەنبەككە شانشۋداي قادالدى بىلەم:
— اكەل، الايىن، — دەدى ول قىڭىرلانىپ.
— العىڭىز كەلسە، مەنىمەن ادامشا سويلەسىڭىز!
— ال، سويلەستىك، — دەدى پرەدسەداتەل كوزىن مىسقىلدى جۇزبەن سىعىرايتا، ستولعا ءبىر شىنتاقتاي قيسايىپ.
جاقىپبەك لاپ ەتكەن اشۋىن دەرەۋ كەيىنگە سىرىپ، اپتىقپاي، القىنباي بايىپپەن سويلەدى.
— مەن وسىندا سىزدەن اتالى ءسوز ەستيمىن، اقىل الامىن دەپ كەلىپ ەدىم. ول ءۇمىتىم اكتالمادى، تانىسىپ-بىلىسپەي جاتىپ، قىزىل ءتىلدىڭ نايزاسىن وڭمەنىمنەن قادالتتىڭىز...
— وھو، مەنى تۇزەگەلى كەلگەن ەكەنسىڭ عوي.
— ونداي قاجاستى قايتەمىز. ءسىز بەن ءبىز بالا ەمەسپىز عوي... — دەپ جاقىپبەك ءتۇسى سۇرلانا پرەدسەداتەلگە ءبىر قاراپ قويدى.
— ءيا، ايتىپ بول...
— مۇنداي جاعدايدا نە ايتۋعا بولادى؟ بۇدان گورى باسقاراق جاعدايدا سويلەسەتىن بولامىز دا... تەك ءبىر عانا نارسەنى قۇلاعىڭىزعا سالا كەتەيىن: مەكتەپ — كولحوزدىڭ وگەي بالاسى ەمەس. ول ءسىز قالاساڭىز دا، قالاماساڭىز دا ءومىر سۇرەدى. سىزگە جاقسا دا، جاقپاسا دا اۋىلعا ءبىلىم ەگەدى. ءوزىنىڭ اناسى — حالىقتان ول قول ۇزە المايدى. قوش بولىڭىز!..
جاقىپبەك وسىنى ايتتى دا، ەسىك جاققا بۇرىلدى.
— توقتا، جىگىتىم،- — دەدى ەسەنبەك ورنىنان كوتەرىلىپ، — سەن مەنى اۋىر-اۋىر سوزدەرمەن سىيلادىڭ دا، كەلگەن جۇمىسىڭدى ايتپاستان، جاقسىنىڭ بويىنا لايىقسىز جەڭىلتەكتىك كورسەتىپ، تۇرا جونەلدىڭ. مۇنىڭ كەلىسپەس. وتىر. اڭگىمەمىزدى اياقتايىق.
ونىڭ كەنەتتەن شىققان مىنا بايسالدىلىعى جاقىپبەكتى سەلت ەتكىزدى. سوندا دا ول سىر بەرمەي، قايسارلىققا سالىنا سويلەدى:
— تىڭداتا المايمىن با دەپ قورقامىن.
— ول وزىڭە بايلانىستى. قۇلاققا جاعار ءدامدى ءسوز بار دا، قۇلاقتى سارسىتار تاتىمسىز ءسوز بار. سەنىكى سونىڭ قايسىسى ەكەنىن ەستىپ كورەمىز.
كەلگەن مينۋتتا تۇرپايىلىقتان باسقانى بايقاتپاعان ادامنىڭ لەزدە مىنەزدىڭ ەكىنشى قىرىن العا تارتۋى جاقىپبەكتى تاڭداندىرىپ، بۇل قاراجاياۋ بولمادى دەگەندى وعان ەرىكسىز ويلاتتى دا، ءوزىنىڭ اسىرا سىلتەپ العانىنا وكىندى.
— تاكاپپار بولعان جاقسى. ال، ءبىراق، جالعان نامىستىڭ سويىلىن سوققان قايسارلىق ەشبىر پايدا بەرمەيدى، ءىنىم.
— مەن قايسارلىعىم ۇستاپ تۇرعان جوق، سىزدەن بەتىم قايتىپ قالدى.
— ال، شىنىمدى ايتايىن، سەن ماعان ۇناپ قالدىڭ. ىستىق قاندى، شاپشاڭ مىنەزىڭ، ۇستامسىزدىعىڭ ءۇشىن ۇناعان جوقسىڭ جانىڭدا جالىن، بويىڭدا مول نامىس، ىسكە دەگەن ىنتا بار ەكەن. سول ءۇشىن ۇنادىڭ. مەن ءوزىم دە سوندايدى جاقسى كورەتىن، بەيمازا اداممىن.
وسىندا كوپ نارسە ۇيرەتەمىن دەپ كەلگەن گەرويىمىز ءدال وسى ءبىر مينۋتتا مىناۋ ادام الدىندا ءوزىن اقىلشى ەمەس، شاكىرت رولىندە سەزىنىپ، ساسقانىنان ورىندىققا ءۇنسىز وتىرا كەتتى. ول الگىدە عانا ايتقان كەيبىر ارتىق سوزدەرى ءۇشىن قىسىلىپ، ءبىر قىزارىپ، ءبىر سۇرلانىپ، كوز قيىعىن سۇلتانبەكوۆكە تاستاپ، بار تاپقانى، ستولدى ساۋساقتارىمەن شەرتە بەردى. بايسال دا بۇعان كۇلىمسىرەي قارادى.
ەسەنبەك بيپازداي سويلەدى.
— مەكتەپ جالعىز سەنىكى عانا دەپ ءجۇر مە ەدىڭ؟ قاتەلەسەسىڭ، جىگىتىم! بالا وسىرگەن اتا-انا مەكتەپتى جەك كورەدى، ونى وزىنەن ءبولىپ، الا كوزبەن قارايدى دەگەنگە كىم يلانادى؟ اڭگىمە باسقادا جاتىر... كوڭىلىنە كەلسە دە ايتايىن، سونداعى باسشىلىق جۇمىسقا كوڭىلىم تولمايدى. كوپ اقاۋلىقتار اڭعارامىن. امال نەشىك، ءىش قازانداي قاينايدى، پەداگوگ ەمەسپىن، بىلمەيمىن... راس، بىلايشا قاراساڭ، ديرەكتورلارىڭ جامان ادام ەمەس، ءبىراق وزدىگىنەن ۇمتىلۋ، تالپىنۋ دەگەندى بىلمەيدى. بار تاپقانى كولحوزعا الاقانىن جايادى دا وتىرادى. كولحوز ونسىز دا قولىنان كەلگەن كومەكتى ايامايدى... نەمەنە، اشۋىڭ باسىلدى ما؟
ول مۇنى كۇلىپ ايتتى.
جاقىپبەك ەسەنبەك پەن بايسالعا كەزەك-كەزەك قاراپ، نە ايتارعا بىلمەي اڭىردى. اۋزىنا باسقا ءسوز تۇسپەي، ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا:
— ارتىق ايتسام، كەشىرىڭىز، وتاعاسى، — دەپ پرەدسەداتەلدىڭ وڭ قولىن ەكى بىردەي ۋىسىنا الىپ، سۇيسىنە قىستى.
...تەز شەكىسىپ، تەز ۇعىسقان ولار نەگىزگى اڭگىمەلەرىنە كوشتى. جاقىپبەك كولحوزدى اۋىلدان ءوزى اڭعارعان جايلاردى تۇگەل بايانداپ شىقتى دا، بايسال ەكەۋىنىڭ ويعا الىپ كەلگەن ۇسىنىسىن ايتتى.
— ءبىز، مۇعالىمدەر، اۋىل مادەنيەتىن كوتەرۋدى ءوز قولىمىزعا العىمىز كەلەدى. بۇل الدىمەن مەكتەپتى جاڭا ساتىعا كوتەرۋدەن باستالاتىن بولادى. سىزدەن سۇرايتىنىمىز — بىزگە سۇيەۋ بولىڭىز، قاجەتتى جەرىندە كومەكتەسىڭىز، اقىل قوسىڭىز. نەنى ويعا الىپ وتىرمىز؟ قانداي شارالاردى جۇزەگە اسىرعىمىز كەلەدى؟ ونى كەڭىرەك ويلاستىرارمىز. بۇل جولى سىزدەن كەڭەس ەستىگەلى عانا كەلدىك.
— ءقازىر ساعان نە ايتا الامىن؟ مەن دە ويلانايىن. جولداستارمەن اقىلداسايىن. بايسال شىراعىم، پارتورگ وسىندا ما ەكەن؟ شاقىرا قويشى.
— مەن ول كىسىدە بولىپ ەم، كەڭسەسىنە كەلمەپتى، — دەدى جاقىپبەك.
— وندا بۇل اڭگىمەنى سونىڭ كەلۋىنە قاراتتىق. ازىرشە ايتاتىنىم: نيەتتەرىڭ ۇنايدى. ول، البەتتە، از. بىزگە بۇگىنگى تاڭدا تەحنيكانىڭ جايىن بىلەتىن، ەگىن سالۋدىڭ، مال باعۋدىڭ سىرلارىنا جەتىك، ءبىلىمدى ادامدار كەرەك بولا باستادى. مەكتەبىمىز بىزگە وسىنداي ادامدار تاربيەلەپ بەرسە ەكەن. بۇل ءبىزدىڭ كۇنبە-كۇن جۇرەگىمىزدى سىزداتىپ وتىرعان ماسەلە. ەگەر كولحوزشىلاردىڭ مۇددەسىمەن ەسەپتەسكىلەرىڭ كەلسە، وسى تىلەگىمىزگە قۇلاق قويىڭدار. مۇنسىز تىرشىلىگىمىز بۇدان بىلاي قيىنعا اينالادى... ءبىلىمسىز اياق باسا المايتىن كۇن تۋىپ كەلەدى.
— ... كىممەن سويلەسسەڭ دە، اۋىل مۇددەسىن الدىڭا كەسە كولدەنەڭ تارتادى، — دەدى جاقىپبەك بايسالعا بىلاي شىققان سوڭ. — ءمۇعالىم بولۋ قيىنداعان!
— مەنىڭشە، بۇل بۇرىننان قيىن ونەر عوي، — دەدى بايسال.
— جوق، بايسال، اسىرەسە، قازىرگى ۋاقىتتا ەرەكشە قيىنداعان سياقتى. ويتكەنى، تالاپ ۇلكەيىپ كەتكەن. سونى بايقايسىڭ با؟..
— ول راس.
— وسى تالاپتاردى ورىنداۋ ءۇشىن ءبىز نە ىستەۋىمىز كەرەك، بايسال، ءا؟
— بالاعا ءبىلىم بەرۋ دەگەنىمىز ءومىردىڭ ءوز قازانىنان قايناپ شىقسىن. ءبىز، مىنە، وسىعان جەتۋىمىز كەرەك.
— مۇنىڭا، شىنىمدى ايتايىن، تۇسىنگەنىم جوق...
— قالاي ايتۋدى مەن ءوزىم دە بىلمەيمىن...
— ەندەشە پىسپەگەن وي.
— مۇمكىن...
— باستى سىندىرۋ كەرەك وسى ويعا...
بايسال ۇندەمەلى. جاقىپبەك تە بۇدان سوڭ ەداۋىر جەر ءۇنسىز كەلدى دە:
بايسال، وسى سەنىڭ كىمىڭ بار؟ — دەپ سۇرادى.
— مۇندا ەشكىمىم دە جوق.
— سۇيگەن قىزىڭ دا جوق پا؟
— جوق.
— ول ءازىر ەش جەردە دە جوق، — دەدى بايسال مىرس كۇلىپ، — ال وزىڭىزدەن بۇل جايدى سۇراۋعا بولا ما؟
— مەن دە وزىڭدەي... جوق جوق... مەنىڭ جاعدايىم سەنەن گورى ءسال باسقاراق...
5
كۇن ەداۋىر كوتەرىلىپ قالعان كەز بولسا دا، تەرەزەسى تەرىستىك جاقتاعى تاپال ءۇيدىڭ ءىشى قاراكولەڭكە، بۇرىشتارى قاراۋىتىپ كۇڭگىرت كورىنەدى. ءتور الدىندا، قوڭىر بوستەك ۇستىندە ەكى قولىن ەكى جاققا سوزىپ جىبەرىپ ساپار شالقاسىنان ءتۇسىپ ۇيىقتاپ جاتىر.
— اۋ، باتىر، تۇر ەندى، — دەدى بايمۇرات زاۆحوز، بالاسىنا ءتونىپ.
ساپار ءبىر قوزعالىپ ءتۇستى دە، ۇيقىلى كوزىمەن تەرىس اينالدى.
وسى ويانا الماي جاتىر ما دەگەن ادامشا بايمۇرات بالاسىن قاتتى جۇلقىدى:
— مەن كونتورعا بارام. اش ۇيقىڭدى!
بالادا ءۇن جوق.
— مەنەن بىردەڭە كورەيىن دەمەسەڭ، تۇر شاپشاڭ! — دەدى بايمۇرات قاھارىنا ءمىنىپ.
تالاي ەستىپ، «اينالايىنىمەن» بىردەي بولىپ كەتكەن، ارتىندا ءزىل جوق بۇل قوقانلوقى ءسوز بالانىڭ قاپەرىنە كىرىپ تە شىقپادى. ول كوزىن اشىپ اكەسىنە ءبىر قارادى دا، ءۇنسىز بۇرتيىپ، قايتادان كوزىن جۇمدى.
— مەزگىلىندە ۇيىقتامايدى دا، بىردەڭە بىتىرگەنسىپ تۇرمايدى بۇل شىركىن!
مۇنىسىنان ەشتەڭە شىقپايتىنىن كورگەن بايمۇرات:
— بۇگىن ساباعىڭ باستالادى عوي. سوعان بارماۋشى ما ەدىڭ، — دەپ الگىدەي ەمەس، كۇبىجىككە باسىپ، جاۋاپكەرشىلىكتىڭ سالماعىن بالانىڭ وزىنە ارتا سويلەدى..
— ءالى ەرتە، — دەدى بالا ەرىنشەكتىكپەن ءتىل قاتىپ.
— قايداعى ەرتە، سەگىز بولدى.
— تۇرايىن، نە بەرەسىڭ؟ — دەدى مانادان بەرى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا جاتىر دەگەن ساپارىمىز كوزىن جالت ەتكىزىپ اشىپ الىپ.
— نە بەرەيىن مەن ساعان؟
— كوگەرشىن الاتىن اقشا بەر.
«اقشا» دەگەن ءسوز ەستىلگەندە بايمۇراتتىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ، جۇزىنە ىزعار سىزداپ شىعا كەلدى دە:
— ءوي، قانجاۋعىر، اقشا دەگەنى نەسى؟ ءوشىر ءۇنىڭدى، — دەپ زەكىدى.
تۇنەرگەنى بولماسا، جاۋارى جوق اكە مىنەزىنىڭ سىرى وزىنە ءمالىم ساپار:
— اقشا بەرمەسەڭ، تۇرمايمىن، — دەپ ادەيى قاساردى.
بايمۇرات بۇدان ءارى قارىسا المادى. ادەتتە، ول قۇلاققا جات بەيپىل سوزدەردى «جومارتتىقپەن» ولشەۋسىز كوپ جۇمساپ لەكىتىپ الاتىن دا، ونىسىنا ءوزى پارىق بەرمەي، تەز ۇمىتاتىن ەگەر وسىنداي ابدەن تۇتاندى دەگەن شاعىنىڭ وزىندە بالاسى جىلامسىراي باستاسا، دەرەۋ رايدان قايتىپ، ونىڭ كوڭىلىن تابۋعا اسىعاتىن. شەشەدەن جاستاي قالىپ، وسىنداي كوڭىلشەك اكەنىڭ باۋىرىندا بەتى قاعىلماي ەسكەن ساپار ءوز قالاعانىنىڭ بارىنە ونى بايەك ەتەتىنىنە ابدەن كوزى جەتىپ، ەركەلىككە سالىنىپ العان. قيت ەتسە، «اقى» سۇراپ ابىگەرلەيدى. اكەسى ونىڭ بۇل مىنەزىن تىيۋدىڭ ورنىنا، ءورشىتىپ، ءامىرىن ەكى ەتپەيدى. ءوزىنىڭ سول داعدىلى وسالدىعىمەن ول بۇل جولى دا تەز «جەڭىلدى».
— اقىلى بار، تۇرادى ءوزى، — دەپ بالاسىنا جالىنا-جالبارىنا وتىرىپ، ونى ەركەلەتە ارقاعا قاقتى.
— الداماي-اق قوي، ءبارىبىر، اقشا بەرمەسەڭ تۇرمايمىن!
باسقا نازىنىڭ ءبارىن كوتەرىپ الۋعا ءازىر، ءبىراق اقشاعا كەلگەندە قينالاتىن زاۆحوز نە ىستەرىن بىلمەي، ءبىر قىزارىپ، ءبىر سۇرلانىپ، بالانى جاسقاندىرماق بولىپ اشۋ شاقىرىپ تا كورىپ ەدى، ودان ەشتەڭە ونبەدى. اكەسىنىڭ، تۋلاپ الىسقا بارا المايتىنىن ايقىن اڭعارىپ، ىشتەي مىرس-مىرس كۇلىپ جاتقان ساپار وڭايلىقپەن بەرىلمەدى. ول ءمىز باقپاي بۇرىنعىسىنان بەتەر بەدىرەيدى. مىسى قۇرىعان بايمۇرات باسقا لاج تاپپاي.
— ءاي، قانجاۋعىر-اي، ال! — دەپ ءۇش تەڭگەلىكتى لاقتىرىپ تاستادى.
— بۇل از!
— قاپ، مىنانى-اي، ءا!..
ول ءبىراز قينالا تولقىپ تۇردى دا، ىشكى قالتاسىن اقتارىپ، ورامالعا شيىرشىقتاپ ورالعان ءبىر بۋدا اقشانى ساپىرىلىستىرىپ، ارەڭ دەگەندە ءۇش سوم تاۋىپ، بالاعا تاعى لاقتىردى.
ساپار اقشانى شاپ بەرىپ قاعىپ الدى دا، سىقىلىقتاپ كۇلىپ ورنىنان تۇردى.
— تاماعىڭدى ءىش تە، ساباققا بار، كۇشىك، — دەپ زاۆحوز دا راقاتتانا كۇلدى.
— الاقاي! ءقازىر كوگەرشىن الام. سودان كەيىن ساباققا بارام، — دەپ جايراڭداعان ساپار، قولىن جۋماستان، ۇلكەن ءبىر تابا ناندى الىپ، اۋىزعا بۇرالاپ تىعا باستادى.
— ەسىكتى جاپ تا، كىلتتى ماڭدايشاعا قالدىرىپ كەت.
— جارايدى، بىلەم...
جولى بولعان ساپار ىشىنە «ەل قوندىرىپ» العان سوڭ ۇيدەن شىعىپ، دوسى سەيتەندىكىنە قاراي بەت الدى. «بۇل ماعان كوگەرشىنىن التى سومعا بەرەر مە ەكەن» دەپ ويلادى ول جولشىباي.
سەيتەن ۇيىندە جوق بولىپ شىقتى. ەسىگى جابىق تۇر. «بۇل مەكتەپكە كەتكەن بولدى عوي» دەپ ەندى ول سولاي ءجۇردى.
مەكتەپ ماڭى قاپتاعان ادام. بىرەۋ كىرىپ، بىرەۋ شىعىپ. ساپىرىلىسىپ جاتىر. بالالارمەن ارالاس ۇلكەندەر دە ءجۇر. كوپتىڭ تاسقىنىنا ارالاسىپ، ساپار دا ىشكە كىردى.
شىن دۋمان مەكتەپتىڭ ىشىندە ەكەن. سامساعان بالالاردان كوز سۇرىنەدى. مەكتەپ تابالدىرىعىنان جاڭا اتتاعان جەتى جاسار بوبەكتەر الدەنەنى جاتىرقاعانداي، اياقتارىن ەپپەن باسىپ، ەرىپ كەلگەن اجەسىنە، يا اكەسىنە تىعىلا ۇيلىعادى، داۋىستارىن دا اقىرىن شىعارىپ، جاسقانا سويلەسەدى. ال، ەرەسەك بالالار زالدى باستارىنا كوتەرە داۋرىعا سويلەپ، اياقتارىن نىق باسادى... بۇل دۇرمەكتىڭ ىشىنەن ساپار ىزدەگەن دوسىن كورە المادى. ول قايدا بولدى ەكەن» دەپ قايتادان ەسىك جاققا كوز سالىپ ەدى، بۇرىشتا وقشاۋ تۇرعان، وزىمەن بىرگە وقيتىن بەكتايدى كوردى.
— سەن سەيتەندى كوردىڭ بە؟ — دەدى ول بەكتايدىڭ قاسىنا كەلدى.
— سەن جاقسى كەلدىڭ، — دەدى اناۋ مۇنىڭ سۇراعانىنا جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا قۋانىپ.
— مەنى قايتپەكشى ەدىڭ؟
— اقىرىن، ابايلا، قۇلاعىڭدى بەرى اكەل، — دەدى بەكتاي سىبىرلاپ.
ساپار قۇلاعىن توستى.
— ادەبيەتتەن جاڭا ءمۇعالىم كەلگەنىن بىلەمىسىڭ؟
— بىلەمىن.
— ءوزىڭ كوردىڭ بە؟
«كورگەندى ايتاسىڭ، ءبىز سەيتەن ەكەۋمىز ونىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي، مازاق ەتكەنبىز» دەپ قالا جازداپ ساپار ءوزىن ارەڭ توقتاتتى دا:
— كورگەنمىن — دەي سالدى.
— وقۋ جۇمىسىن دا سول باسقاراتىنىن ەستىپ پە ەدىڭ؟
— ونى دا ەستىگەم.
— ەستىسەڭ سول، — دەدى بەكتاي دەگبىرسىزدەنىپ.
— نەمەنە سول، — دەدى ساپار ونىڭ نە ايتىپ تۇرعانىنا تۇسىنبەي.
ءوزى قاتال، ءوزى ءتارتىپتى جاقسى كورەدى دەيدى، تيتتەي تارتىپسىزدىك كورسە، توزبەيدى دەيدى.
— وسىنىڭ ءبارىن سەن قايدان ەستي بەرەسىڭ؟
— بانۋ تاتەم ايتتى.
— ءا، مەيلى... سەن مەنى نەگە ىزدەگەنىڭدى ايتشى، — دەدى ساپار ءمۇعالىم جايىنداعى اڭگىمەنى تىڭداۋعا سەلقوستىق ءبىلدىرىپ.
— ءبىزدىڭ كلاسس قاشانعى جامان بولا بەرمەك... العاشقى بەتتە، تىم بولماسا، ونىڭ كوزىنە ءتارتىپتى كلاسس بولىپ كورىنۋىمىز كەرەك. ويتپەگەن كۇندە، بىزگە ابىروي جوق، ءبىلدىڭ بە؟
— سەن-اق ءتارتىپتى بول، — دەدى ساپار تەرىس اينالىپ، — سەيتەندى كورگەن جوقسىڭ با؟
— سەيتەن كولگە قارماق سالام دەپ كەتكەن. ماعان ءجۇر دەپ ەدى، بارماعام...
مىنا حابار ساپاردىڭ قۇلاعىن ەلەڭ ەتكىزدى. ونىڭ كەل باسىندا وتكەن كۇنى قولى جەتكەن ءبىر ولجاسى بار ەدى. «سونىمدى ءبىلىپ قويدى ما، بۇل نەعىپ تاڭ اتپاي قارماق سالا قويدى» دەگەن جامان وي كەلىپ، ول بارلىق سىرى اشىلعالى تۇرعانداي جۇگىرە جونەلدى.
— سەن بارما، ءقازىر ونىڭ ءوزى دە كەلەدى.
ساپار تىڭداعان جوق. بەكتاي ول كەتكەن سوڭ ءوز ويىنا ورالىپ: «بۇل مۇندايعا تۇسىنبەيدى. اتتەڭ، جارقىن كەلسە»، دەدى تىقىرشىپ.
6
قونىراۋ سوعىلدى. شۋ لەزدە سيرەپ، زالدا تىنىشتىق ورنادى. مۇعالىمدەر وقۋ بولىمىنەن شىعىپ، كلاسقا تاراپ جاتتى. 6 «ا» كلاسىنىڭ ەسىگىنەن باسىن قىلتيتىپ، جالت-جالت قاراپ تۇرعان بەكتاي كابينەتتەن شىققان جاقىپبەك پەن كۇدەرىنى كورىپ:
— تسس! كەلە جاتىر، — دەپ حابارلادى كلاسقا، — ءبارىڭ دە ءقازىر مەنىڭ كوماندامدى تىڭداڭدار!
— سەن بە كوماندير؟..
— شۋلاماڭدار، كەلىپ قالدى!
كلاسقا ءمۇعالىم مەن ديرەكتور كىردى.
— ورىندارىڭنان تۇرىڭدار! — دەپ كوماندا بەردى بەكتاي.
بالالاردىڭ كوپشىلىگى ول ايتپاي-اق ورىندارىنان تۇرىپ تا ۇلگىرگەن ەدى.
— سالەمەتسىزدەر ما، بالالار؟.. وتىرىڭدار!
وقۋشىلار ورىندارىنا وتىردى. تەك بەكتاي عانا تاقتا قاسىندا، كوماندير الدىنداعى سولداتشا ەكى قولىن تومەن سالبىراتىپ جىبەرىپ، ءۇنسىز مەلشيىپ تۇر. جاڭا ءمۇعالىمدى تانىستىرىپ ديرەكتور دا كەتتى. ءبىراق، بەكتايدىڭ قوزعالار ءتۇرى جوق.
— سەن نەگە وتىرمايسىڭ؟ — دەدى جاقىپبەك تاساسىندا تۇرعان بەكتايعا بۇرىلىپ.
— مەن كەزەكشى ەدىم. راپورت بەرۋگە رۇقسات ەتىڭىز، — دەپ بەكتاي ساسقالاقتاپ سويلەي باستادى. — كلاستا جيىرما ءتورت وقۋشى ساباققا قاتىسۋعا ءتيىستى بولسا، سونىڭ جيىرما ەكىسى كەلىپ وتىر. ساپار بايمۇراتوۆ پەن ايتەن جاپالوۆ جوق.
— جاقىپبەك وعان وتىر دەپ يشارات ءبىلدىردى دە:
— بارلىق مۇعالىمگە وسىلاي راپورت بەرەسىڭدەر مە؟ — دەپ سۇرادى.
— راپورت فيزكۋلتۋرا ساباعىنىڭ وقىتۋشىسىنا عانا بەرىلەدى، — دەدى بالالار جامىراسىپ.
— تىنىشتىق ساقتاڭدار! مەن كەزەكشىدەن سۇراپ تۇرمىن.
— ورنىنا جاڭا عانا وتىرىپ ۇلگىرگەن بەكتاي ۇشىپ تۇرىپ:
— ءبىز باسقا كلاسقا ۇلگى كورسەتكىمىز كەلەدى، — دەدى.
— ول جاقسى نيەت... ال، راپورت جونىندە مىناعان كەلىسەيىك بۇدان بىلاي كەلمەگەندەردى كەزەكشى راپورتسىز-اق ايتاتىن بولسىن.
راپورت بەرۋدى قايدان شىعارىپ ءجۇر، — دەپ سىبىرلادى بىرەۋ.
— ويلاپ تاپقانى عوي ءوزىنىڭ.
كلاستا كۇبىر باستالدى. ءبارى دە بەكتايعا كىجىنەدى. بۇل جايدى بەكتاي جاقسى سەزىپ، تاعات تابا الماي، جان-جاعىنا جالتاق-جالتاق قارايدى. بىردە كوز قيىعى سەيتەنگە ءتۇسىپ ەدى، ال «سەنى مە» دەگەندەي كوزىن الارتىپ جۇدىرىعىن ءتۇيدى.
جاقىپبەك بۇل جولى «تىنىشتىق ساقتاندار» دەمەي، بالالاردىڭ كۇبىردى قويۋىن ءۇنسىز تۇرىپ كۇتتى. ونىڭ كلاسس ءىشىن جاعالاي ارالاپ، ارلى-بەرلى قىدىرىپ تۇرعان ويلى كوزى ءار وقۋشىنىڭ كوزىمەن كەزدەسىپ، ءدال ساعان قاراپ تۇرمىن دەگەندى ايتپاي سەزدىردى. ءمۇعالىم كوزىمەن ءۇنسىز تىلدەسكەن ءار كوز يەسى كۇبىردى قويىپ، بىرتىندەپ تىنىپ جاتتى دا، ازدان سوڭ بۇكىل كلاسس تىنىشتىققا بولەندى.
— بالالار، ماعان ساباق باستاۋعا رۇقسات ەتىڭدەر! — دەدى جاقىپبەك.
مانادان بەرى كوزبەن عانا تىلدەسكەن وقۋشىلار ونىڭ «رۇقسات ەتىڭدەر» دەگەنىن ەستىگەندە «جاڭىلىپ ايتىپ قالدى ما»، الدە كلاستا وزدەرىڭدى ۇستاي بىلمەيدى ەكەنسىڭدەر دەگەندى بەتكە باسىپ، ادەيى ايتىپ تۇر ما دەپ ويلاپ، ءمۇعالىمدى بىلسەك دەگەن تاڭسىق پايدا بولدى.
وسىنداي تىنىشتىق ۇستىندە ەسىك سىقىرلادى. باسقانى ۇمىتىپ، ءمۇعالىمنىڭ اۋىزىن باققان بالالار ءدال سول سەكۋند تىنىشتىق قالىپتان جاڭىلىپ كەتتى دە، بار نازار سولاي اۋدى.
— كىرۋگە بولا ما، اعاي؟ — دەدى ايتەن ەسىكتەن باسىن قىلتيتىپ.
— جوق، بولمايدى! — دەدى دە، جاقىپبەك ءوزى بارىپ ەسىكتى جاۋىپ الدى.
بالالار ءۇن-تۇنسىز، بىرىمەن-بىرى كوز قيىعىمەن تىلدەسىپ، شاشاۋ قيمىل جاساماۋدى قاراستىردى.
— بۇگىن تانىسامىز، اڭگىمەلەسەمىز، — دەدى ءمۇعالىم ەسىك جاقتان قايتا ورالىپ. سودان سوڭ تىزىمگە قاراپ، شاكىرتتەرىمەن بىرتىندەپ تانىسا باستادى.
الدەن ۋاقىتتان كەيىن ەسىك جاقتان تاعى دا بولىمسىز تىسىر ەستىلدى. كلاسس كوڭىلى-تاعى سول جاققا اۋدى. سىقىرسىز اقىرىن اشىلعان ەسىككە جابىسا ءبىر يىقتاپ ساپار كىرىپ كەلە جاتتى.
— سەن قايدا باراسىڭ؟ — دەدى ءمۇعالىم وعان.
ساپار جاۋاپ قاتپاستان، سىپ ەتىپ ىشكە كىردى دە، سالىپ ۇرىپ ارتقى پارتاداعى سەيتەننىڭ جانىنان ءبىر-اق شىقتى.
جاقىپبەك بالانىڭ ىڭعايىن جاقسى تانىدى. بىردەڭە دەسە-اق وت شىققالى تۇرعانىن دا سەزدى. ءبىراق، تەنتەكتىڭ مىنا قىلىعىن ەسكەرۋسىز قالدىرىپ، اڭعارماعانعا سالىنۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. مۇنداي بەيباستاقتىققا كەلگەن كۇننەن باستاپ جول بەرسەم، كلاستا سانالى ءتارتىپ ورناتۋىم بىلاي تۇرسىن، بالالار ەرتەڭ باسىما سەكىرمەي مە!.. — دەگەن وي بيلەپ، قايتكەندە دە ءوز دەگەنىن بولدىرۋعا بەكىندى.
— سەن بەرى كەل! — دەدى ول ساپارعا تەسىرەيىپ.
بالا بەدىرەيىپ جاۋاپ قاتپادى. جاقىپبەكتىڭ ءون بويىن اشۋ قىسىپ، قۇلاعىنا دەيىن قىپ -قىزىل بولىپ، تۇتىگىپ قويا بەردى. ونىڭ ءاربىر قيمىلىن، بەت وزگەرىسىن ءمۇلت جىبەرمەي، ءۇنسىز باعىپ وتىرعان بالالار قاتتى بۋلىعىپ سىرتقا شىعىپ كەلە جاتقان جويقىن كۇشتى اڭعارعانداي بولىپ، بىرىنە-بىرى بۇرىلۋعا دا باتپاي، ۇلكەن ءبىر جاعدايسىز ءىس كۇتىپ، ىشتەرىنەن تىندى. ءمۇعالىم ىڭعايىن جاقسى ۇققان ساپار دا تىرەسىپ وتىرا الماي، اياعىن جايلاپ باسىپ العا شىقتى.
— شىق دەرەۋ! — دەپ جاقىپبەك ەسىكتى نۇسقادى وعان.
بالا ەسىككە جەتە بەردى دە، كىلت توقتادى. بۇل نە ىستەر ەكەن دەگەندەي بار ىنتالارىن سالا قاراعان وقۋشىلار قىبىر ەتپەي قاتىپ قالدى. جاپ-جاڭا ءمۇلايىمسىپ تۇرعان ساپار قاۋىرت بۇرىلىپ، سول قولىمەن ەسىكتى اشىپ جىبەردى دە، مىرس ەتىپ كۇلىپ، شىعا جونەلدى.
مانادان بەرى قىل ۇستىندە، دىبىسسىز، سارىلا باقىلاپ وتىرعان بالالار دا وقىس قوزعالىپ، كۇلىپ جىبەردى. بۇل كۇلكىنى ورتا بەلىنەن ءۇزىپ، تىيىپ تاستاۋعا ءمۇعالىمنىڭ قۇدىرەتى ءدال سول مينۋتتا جەتپەدى. وزىنەن ۇستازعا ءتان كەڭ ورىستىلىكتى ەمەس، وسالدىقتى، لاپ ەتپە اشۋدى، ورىنسىز ۇرىنشاقتىقتى اڭعارعانداي بولىپ، ساعى سىنا قاتتى نالىدى ول. ونىسىن وقۋشىلارعا سەزدىرىپ المايىن دەپ، جۇزىنە جيىلعان اشۋدىڭ ىزعارىن قۋىپ، جايلى جازداي جىلى شىراي ورناتۋعا تىرىسىپ، جادىراي سويلەدى.
— ءيا، بالالار، دەمالىس قالاي، كوڭىلدى ءوتتى مە؟ — ونىڭ ءبىرىنشى سۇراعانى وسى بولدى.
وقۋشىلار ۇندەمەدى.
جاقىپبەك الدىنداعى جۋرنالدى كەيىن سىرىپ تاستادى دا، شاكىرتتەردى كوزىمەن بارلاي سويلەدى.
— ماسەلەن، كىم نە ىستەگەنىن اڭگىمەلەسە... باسقامىز تىڭداساق. كانە، كىمنىڭ ايتقىسى كەلەدى؟
بۇعان دا ەشكىم تىلەنبەدى. اڭگىمە مۇنىمەن دە ورىستەمەسىن كورگەن سوڭ جاقىپبەك ەندى جەكەلەپ سۇراۋعا كەتتى.
— بەكتاي، مۇمكىن، سەن اڭگىمەلەرسىڭ؟
— قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ، بەكتاي ساسقالاقتاپ ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— نەنى، اعاي؟
— دەمالىستا نە ىستەدىڭ؟ قانداي قىزىق كوردىڭ؟
بەكتاي كوزىن قايتا قايتا جىپىلىقتاتىپ، نە ايتارعا بىلمەي، ابدىراپ تۇرىپ قالدى.
— سەن قىسىلما. بەكتاي... جازعى ساياحاتتا بولدىڭ با؟
— جوق.
— سەندەردە تۋعان ولكەنى زەرتتەيتىن جورىق ۇيىمداستىرىلمادى ما؟
— بىلمەيمىن.
— قالايشا بىلمەيسىڭ؟ ۇيىمداستىرىلدى ما، بالالار؟
— ۇيىمداستىرىلعان جوق — دەدى بالالار تۇس-تۇستان.
— سونىمەن جازعى دەمالىستى ۇيدە وتكىزگەن بولدىڭ عوي؟
— ءيا، — دەدى بەكتاي.
— مۇندا قانداي قىزىق كوردىڭ؟ مۇمكىن، سونى ايتارسىڭ... كولحوزدا دەيمىن.
— كولحوزدا دا ەشتەڭە كورگەم جوق. كولگە تۇستىك، بالىق اۋلادىق. باسقا تۇك تە... ءيا، ازداپ جۇمىس ىستەدىك، ماساق تەردىك.
— فەرمالاردا، تاياۋ متس-تا بولعان شىعارسىڭدار؟
— جوق اعاي، مەن وندا بارعانىم جوق. وندا ەشكىم دە بولعان جوق...
— نەگە وتىرىك ايتاسىڭ، مەن بولدىم، — دەدى ارت جاقتان ءبىر بالا.
— ءيا، كامال؟ — دەدى جاقىپبەك بارلىق زەيىنىن سوعان اۋدارىپ.
— فەرمادا بولدىم. قوزى باقتىم، اتاما كومەكتەستىم.
— ويبوي، وندا سەن قىرعان ەكەنسىڭ! — دەگەن داۋىس قاتارىنان كۇڭك ەتە ءتۇسىپ ەدى، بالالار مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— نەگە كۇلەسىڭدەر؟ — دەدى جاقىپبەك. — وتە تاماشا بولعان!
— اعاي، مال باققانعا نەمەسىنە ماقتانادى؟..
— نەمەنە، سەنىڭشە، مال باعۋ وڭاي ما؟ الدە... — جاقىپبەك بالا اۋزىنا ءسوز سالعىسى كەلمەي، سۇراعىن اياقتاماي ىركىپ قالدى...
— مال باققاننىڭ نەسى قىزىق...
— ايتا بەر، ايتا بەر...
— كەشكە دەيىن جالعىز ءوزىڭ دالادا جۇرەسىڭ. وينايتىن دا ەشكىم جوق...
— كامال، سەن قالاي ويلايسىڭ؟
— ارينە، ءىش پىساتىنى راس. ءبىراق، مەن بولماسام، اتاما كىم كومەكتەسەدى؟..
— اقىلدى جاۋاپ، — دەپ قوستادى جاقىپبەك كامالدى. الايدا ءمۇعالىمنىڭ بۇل ماقتاۋى دا وزگە بالالارعا ونشا اسەر ەتپەدى، كامال ىسىنە قىزىعۋشىلار از سەزىلدى.
— كامال سياقتى وزدەرىڭ تىلەنىپ كولحوزعا كومەكتەسكەندەرىڭ قول كوتەرىڭدەرشى.
— ءۇش، ءتورت، بەس، — دەدى ءمۇعالىم كۇبىرلەپ. ول بالالارعا ارناي سويلەدى. — از، وتە از. اتا-انانىڭ كاسىبىن قادىرلەمەۋ، ءوز مەكەنىڭ — كولحوزعا كومەكتەسپەۋ، كولحوز تىرشىلىگىنە سالقىن قاراۋ — قاتتى وكىندىرەتىن ءىس ەكەن، بالالار...
ول بۇل ارادا تاماشا سوزدەرمەن جاس بۋىننىڭ قوعامدىق مۇددەگە دەگەن سەزىمىن وتتاي لاۋلاتقىسى كەلىپ-اق ەدى، ءبىراق، بالا جۇرەگىنە جەتەرلىك ءارى ۇعىمدى، ءارى قاراپايىم، ءارى اسەرلى وتتى ءسوز تابا الماي، جالاڭ ۇگىت ايتىپ كەتكەن سياقتاندى. شىركىن-اي، ءسوز ونەرى وسىندايدا كەرەك ەكەن عوي!..
«بالالار كولحوز شارۋاشىلىعىنا بەرىلە قىزىقپايدى، ونىڭ مۇددەسىنە كەيى ءتىپتى سەلقوس قارايدى. ەڭبەك ماقتانىش بولۋ دەگەن مىقتاپ سالتقا اينالماي كەلەدى. مىنە، ءبىزدىڭ جۇمىستاعى ولقىلىقتى وسىدان ىزدەڭىز. بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ شاراسى مەنىڭ ياكي ءسىزدىڭ نەمەسە باسقا ءبىر ءمۇعالىمنىڭ تالپىنۋىمەن عانا جۇزەگە اسا الماقشى ەمەس. ول از. بۇل بۇكىل مەكتەپ تىرشىلىگىنىڭ جاڭا باعىت الۋىن تىلەيدى. ەكىنشى سوزبەن ايتساق ونى قازىرگى ءومىر مۇددەسىنەن تۋعان تالاپقا وراي باسقارۋ قاجەت بولادى» دەگەن ەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا وتكەن جولى ءبىر اڭگىمەسىندە.
قارت مۇعاليما ايتقان جايلاردىڭ ءومىر شىندىعى ەكەنىنە جاقىپبەك كوزى كۇن سايىن جەتە باستاعان. مىنە، العاشقى ساباق وسىنى ءتىپتى تەرەڭدەتە ءتۇستى. كولحوز جايىنداعى اڭگىمەگە بالالاردىڭ قۇلاعى تۇرىلمەيدى، نازارى اۋمايدى، ودان رومانتيكا كورمەيدى. قايتا كامال سياقتى بالالارعا «قوزى باققان دا ونەر بولىپ پا» دەپ كۇدە قارايدى.
وسى جايلاردى قانشا تۇسىنە تۇرسا دا، جاقىپبەك ەندى العاشقى بەتتەگىدەي ەمەس، ءبىراز سابىر ەتتى. ويتكەنى، كولحوز تىرشىلىگىنەن الشاقتىقتىڭ زيانىن ءبىر اڭگىمەدە ۇعىندىرىپ، وقۋشىلاردىڭ ميىنا بىردەن سىڭىرە قويۋ اقىلعا سىيمايتىن ءىس سياقتاندى دا، ءوزىنىڭ الگى ءبىر ويىن ۇشقارىلىق دەپ باعالادى. جوق قارت مۇعاليما ايتقان اۋىل مەكتەبىندەگى ولقىلىقتى بىرەر ساباقتا جويا قويۋ مۇمكىن ەمەس، مەكتەپتەگى بارلىق وقۋ-تاربيە جۇمىسىنا، ءار ءمۇعالىمنىڭ ءاربىر ساباعىنا جاس بۋىندى كولحوزدى سۇيۋگە باۋلۋ دەگەن جەلى بولىپ تارتىلۋى قاجەت.
جاقىپبەكتىڭ كوڭىلگە تۇيگەنى، مىنە، وسى بولدى. سوندىقتان دا ول بالالاردىڭ بەتىن قاقپاي، ولاردىڭ سىرىنا قانا ءتۇسۋدى ويلاپ، وزدەرى ابدەن شەشىلىپ سويلەسىن دەگەندى كوزدەدى.
ول مۇنى قانشاما تىلەسە دە، اڭگىمەنىڭ بۇل جولى ءساتى تۇسپەدى: كوڭىلسىز باستالىپ، ءارى قاراي ورىستەمەي، كەلتە قايىرىلىپ ۇزىلە بەردى.
ارقاۋى ورالماعان اڭگىمەنى جىپتەستىرەمىن دەپ ول دا ءتاۋىر-اق ارەكەتتەندى. ءبىراق، ەشتەڭە شىقپادى. بالالار اڭگىمەگە قىزىعا ۇيىرىلمەدى، تارتىنا سويلەدى، جادىراپ سىر شەرتپەدى.
ءدال مۇنداي «كەزدەيسوق» وقيعاعا ۇشىراپ سۇرىنەم دەگەن جاقىپبەكتىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپاعان ەدى. مىناۋ وقيعا ونىڭ وت.جىگەرىن قۇم ەتكەندەي، رەنجىس تۋدىردى. بالالارعا نە ايتارىن بىلمەي، تۇيىققا تىرەلىپ، قاتتى قىسىلدى. بۇل قىسپاقتان تەك قوڭىراۋ داۋسى عانا ونى اراشالاپ الىپ قالعانداي بولدى...
— مىنە، بۇل ناعىز قاتال ءمۇعالىم، — دەدى بەكتاي تامسانىپ.
— قاتال تۇگى دە جوق، كادىمگى ءوزىمىز كورىپ جۇرگەن ءمۇعالىم. ءبىرى ءبىزدىڭ وزىمىزدەن، — دەدى كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ بالاسى جارقىن وعان قارسى شىعىپ.
ەشتەڭە كورمەگەندەي، جاپ-جاڭا كەلىپ تۇرعان ادامشا كلاسقا ارسالاقتاپ ساپار كىردى. ودان كەيىن اياعىن ەپتەپ باسىپ قورعانا ايتەن كەلدى.
— ءبارىن بۇلدىرگەن وسىلار.
— كىم؟ — دەدى ساپار باسىن كەكشيتىپ.
— سەنسىڭ! — دەدى جارقىن ودان تايسالماي.
— مەن نە قىلدىم، توبەڭە قۇي قازدىم با؟
— ءتارتىپ بۇزدىڭ، كلاستىڭ ابىرويىن ءتۇسىردىڭ!
— ساپار ونىڭ سوزىنە قايتىپ قۇلاق قويماستان، سەيتەنگە بۇرىلدى.
— سەن نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ ءالى دە باس ساۋعالاپ وتىرمىسىڭ؟
— باس ساۋعالاپ نە قىلدىم؟
— باس ساۋعالاماساڭ، الگىدە ماعان ەرىپ، كلاستان نەگە شىعىپ كەتپەيسىڭ؟ نە كورسەك تە، بىرگە كورەمىز دەگەن دوستىق سەرت قايدا؟
— ول مەنىڭ ەسىمە كەلمەپتى.
— وي وتىرىكشى!
— تاپقان ەكەنسىڭ ارزان دوستىقتى! وزىڭمەن تۇرماي، سەيتەندى دە قوسا ورعا جىققىڭ كەلەدى، ءا؟ — دەدى جارقىن تەپسىنىپ.
— ال، سەنىڭشە، دوستى قىسىلشاڭ جەردە جالعىز قالدىرىپ كەتە بەرۋ كەرەك ەكەن عوي!
— وندا اڭگىمە باسقا. ءدال بۇل ارادا ەشقانداي سەرىك ىزدەر ءجونىڭ جوق. ويتكەنى، ءىسىڭ تەرىس. مەن سەيتەن بولسام، ساعان وسىنى ايتار ەدىم.
— مەن ەشكىمنەن ءسوز ۇيرەنبەيمىن، — دەدى سەيتەن مۇرنىن ءشۇيىرىپ.
— سەن ەكەۋىڭ دە دوستىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيسىڭدەر!
— بىلمەيتىن ءبىز بە؟ — دەدى انا ەكەۋى قوسارلانىپ.
— بىلمەيسىڭدەر!..
— تسس... ءمۇعالىم كەلەدى، — دەدى ساق قۇلاق بەكتاي ەسىكتەن سىعالاپ.
بالالار دۇرلىگە ءوز ورىندارىنا وتىرا-وتىرا قالىستى.
— مەن سەنى ىزدەيمىن دەپ ساباقتان قالىپ قويدىم... قايدا بولدىڭ؟ — دەدى ساپار سەيتەنگە كۇبىرلەپ.
— قارماق سالدىم...
— نە كوردىڭ، نە ءبىلدىڭ؟
— تۇك تە كورگەنىم جوق — دەدى .سەيتەن ساپاردىڭ بەتىنە قاراپ.
— ەندەشە تىسىڭنەن شىعارما، قىزىققا كەنەلدىرەم. جالعىز-اق ءبىر ەمەس، ەكى كوگەرشىندى تەگىن بەرەسىڭ!
— ول نە قىزىق؟
— كەيىن بىلەسىڭ.
7
مەكتەپتەن كوڭىلسىز قايتقان جاقىپبەك الدەنەگە مازاسىزدانادى. توسىن ءبىر جايسىز سەزىمدەر پايدا بولعان. «ءسوز جوق قاتە جىبەردىم» دەگەن وي باستان شىقپايدى. «قانداي قاتە؟» ءدال مۇنى كەسىپ ايتا المايدى. «الدە ساپاردى كلاستان قۋعانىم تەرىس پە، الدە ساباق باستاي بىلمەدىم بە» دەگەن ءشۇبانى كەزەك-كەزەك سالماقتاپ كورسە دە، بەزبەننىڭ ەكى باسى ءبىرىن-بىرى باسپاي، تەڭ تۇسە بەرەدى. تەگىندە، ەكى بىردەي ساتسىزدىك بىرىنە-بىرى تىعىز بايلانىستى ءتارىزدى. ساپارمەن جانجالداسپاسا، اڭگىمە، مۇمكىن، قىزىقتى دا بولار ما ەدى، قايتەر ەدى... ءمۇعالىمىمىز دەپ ءسابي قۇشاعىن جايعان وقۋشىلار وزدەرىنىڭ كىشكەنتاي جۇرەكتەرىنىڭ تۇبىندەگى قىلاۋسىز سىرلارىن اعىتقان دا بولار ەدى-اۋ! «مەنەن وقىس مىنەز كورىپ، سۋىنىپ، ساقتانىپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس». «الدە، — دەپ ويلادى جاقىپبەك، — مەنىڭ قاتەلەسپەۋىم دە مۇمكىن. تەنتەكتى تارتىپكە شاقىرۋ ءبىرىنشى پارىز. ەندەشە، ءدال بۇگىنگى ىسىممەن وقۋشىلارعا كوپ وي قالدىرعان بولۋىم دا ىقتيمال». «جىگىتىم، مۇنىڭ ءوزىڭدى جۇباتۋ، — دەيدى جۇرەكتىڭ تەرەڭ تۇبىنەن ءبىر سىنشىل سەزىم باس كوتەرىپ، — كلاسس ءبىر جاق، سەن ءبىر جاق بولىپ، ەكى ويعا جارىلىپ وتىرعاندارىڭدى قايتىپ جاسىرا الاسىڭ. پەداگوگيكاعا باس قويساڭ، ەشبىر وقۋشىنىڭ ويى سەنەن سەلكەۋ شىقپاۋى كەرەك ەدى عوي. ولاي بولدى ما، ءوزىڭ ويلاشى! پەداگوگتىك ولاقتىق دەگەن بۇدان ارتىق قانداي بولادى!..»
جاقىپبەك بۇعان مۇدىرەدى. قالاي سالماقتاپ كورسە دە، ءبىر قاتەلىكتىڭ بارلىعى ايقىن سياقتانادى دا تۇرادى.
مۇندايدا ويدىڭ ءبىر جاساپ قالاتىنى قانداي. الگىدەن دە ءورشىپ قابىنداپ، بىرىنە-بىرى ساباقتالا جالعاسىپ، رەنىشتى وي بىرتە-بىرتە كەيىنگە سىرىلىپ، ونىڭ ورنىن جاڭا ويلار — ءتاتتى ويلار باسىپ، تۋىنداپ جاتتى. بۇرىنعىلارىنىڭ ۇستىنە وتكەن شاقتارى، الماتىداعى وقىپ جۇرگەن كەزدەرى قوسىلدى. بىرگە وقىعان جولداستارى، ۇيىرمەلەردەگى، جينالىستارداعى ايتىس-داۋلار، ءتۇرلى تالاستار، كەشكى سەرۋەندەر — بىرىنەن سوڭ ءبىرى كولبەڭدەپ، قىزىقتىرىپ، الىستاتىپ الىپ بارادى.
سولاردىڭ جۋان ورتاسىندا، بارىنەن دە جاڭا، بارىنەن دە جاقىن بولىپ وسىدان التى كۇن بۇرىن عانا الماتىعا اتتانعان ءاسيما تۇر. العاشقىدا ۇناتىپ قالعان سەزىم قىزبەن تانىسا، سويلەسە كەلە ۇلعايىپ، سۇيىسپەنشىلىككە سوققان ەدى دە، جاقىپبەك ءاسيماعا اتتانار الدىندا بۇل ويىنىڭ شەت جاعاسىن سەزدىرىپ تە قالعان.
— ءاسيما، — دەدى ول قوشتاسىپ تۇرىپ، — ءبىز بىر-بىرىمىزبەن كوپ سىرلاس بولا المادىق. از سىرلاستىق تا، از بىلىستىك. اياقتاماي وي، ايتىلماي كوپ ءسوز دە قالدى. سول ءۇشىن دە اتتەڭ دەگەن ءبىر وكىنىشپەن قالىپ بارامىن. قالاساڭىز، حات الىسىپ، حات جازىسىپ تۇرالىق دەگەن قولقام بار. وعان نە دەيسىز؟
قىز ءتىس جارىپ پالەن دەمەدى. جاقىپبەك قىزدىڭ سول ءبىر مينۋتتاعى نە ويلاعانىن اڭعارعىسى كەلىپ ونىڭ جۇزىنە قاراپ. الايدا، ودان ەش نارسە ۇعا المادى. ۇيالعانسىپ ورىنسىز قىلىمسۋ، ياكي اشىق بولعانسىپ بىردەڭەلەردى يباسىز اسىعىس ايتا سالۋ سياقتى دورەكى باتىلدىقتىڭ نەمەسە جالعان ۇيالشاقتىقتىڭ ءبىرىنىڭ دە بەلگىسى بەتكە شىقپاعان. اعىنى بىلىنبەيتىن دارياداي سىرى كوپ رەڭى تۇڭعيىق جاتىر.
— نەگە ۇندەمەيسىز؟ الدە مەنىكى ورىنسىز تىلەك پە؟.. ولاي بولسا، كەشىرىڭىز! — دەدى قىزدىڭ ىلعي ءوزىن سۋىق ۇستاپ، پاڭدانا بەرگەنىنە جاقىپبەك تە تاكاپپارلىق كورسەتىپ.
— مەن ءسىزدى ايىپقا بۇيىرىپ تۇرعانىم جوق... ادەتتە، حات جازۋعا تىيىم سالىنبايدى عوي...
ءاسيمانىڭ وسى ءبىر ساتتەگى رەڭى، اسىرەسە، ءبىر جالت ەتىپ بارىپ، جاۋتاڭ ەتكەن كوز جانارى جىگىت بويىندا باس كوتەرە قالعان تاكاپپارلىقتى سەلدەي شايىپ، جوق ەتىپ جىبەرگەندەي بولدى. كىسى تارتقىش قاراسۋدىڭ ءۇيىرىمدى شىمىرىنداي الدەنەندەي تولقىندار سىرتتاي تىنىپ جاتقان سياقتانسا دا، جىگىتتىڭ كەڭ كەۋدەسىندە قازانداي قايناپ، ساپىرىلىسىپ كەتتى. ءۇمىت سەزىمى جالت ەتىپ قايتا ورالدى:
— حات جازۋدى تىيماعانىڭىزبەن جاۋابىڭىزدى قيماي جۇرمەسەڭىز...
— جازىپ كورىڭىز — دەدى ءاسيما كۇلىمسىرەپ.
جاقىپبەك قىزعا ەكىنشى رەت قولىن ۇسىندى.
— جاڭا قوشتاستىق قوي، — دەدى ءاسيما.
ونىڭ داۋسىنان بولماشى ءبىر ءدىرىل سەزىلدى. بۇل كۇلكىنىڭ ءدىرىلى مە، نەمەسە سۇيگەن جۇرەكتىڭ ءدىرىلى مە، اجىراتۋ قيىن ەدى.
— ارتىق بولماس، تاعى دا ءبىر قوشتاسايىق. دوستارشا قوشتاسايىق.
ءاسيما وڭ قولىن ءۇنسىز سوزدى. جىگىت قىزدىڭ جۇپ-جۇمساق، ىستىق ۋىسىن العاشقىداي ەمەس، بۇل جولى قاتتىراق قىستى. قىزدىڭ سالالى، سۇيرىكتەي ساۋساقتارى دا، جۇرەكتىڭ سوعىسىنداي ءدىر ەتىپ، شيراق قىسىلعانداي بولدى.
«جاقىن اداممەن قوشتاسۋداعى قيىسپاستىق بەلگىسىندەي قىسۋ ما، الدە، ماعان سولاي كورىندى مە ەكەن» دەگەن ويدا قالدى جاقىپبەك...
سول قىزدى، مىنە، ول كوڭىلىمەن عانا ەمەس، كوزىمەن دە كورىپ وتىر. مانادان بەرى ونىڭ ەكى كوزى تۇسىندا ءىلۋلى تۇرعان سۋرەتكە قادالۋدا بولاتىن. ءدال ءقازىر ەڭسەسىن كوتەرىپ، سۋرەتكە موينىن سوزا كوز جىبەردى. سۋرەت بەينە ءاسيمانىڭ وزىندەي بولىپ؛ كۇلىمسىرەگەن پىشىنمەن ول دا بۇدان كوز الماي، قادالا قاراپ قالعان...
جاقىپبەك جاستىققا ءبىر شىنتاقتاپ قيسايىپ، جاقسى نيەتپەن بار نازارىن سالىپ، ۇزاق، ءۇنسىز جاتىپ كوزى تالعانشا قارادى. سۋرەت تالعان كوزدىڭ ساعىمىندا بۇلدىراپ، جام بىتكەندەي قوزعالىپ، اشىق، ايقىن كوڭىلدەن ءوز جۇرەگىنىڭ قالاۋىن بۇكپەسىز بايان ەتىپ: «مەن سەنى سۇيەمىن»، دەپ تۇرعانداي ءومىرى ۇمىتىلماس ءبىر ءتاتتى سەزىمگە بولەدى.
جىگىتىمىز بۇدان كەيىن جاتا الماي تۇرىپ كەتتى دە، كولحوز پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتار! كەرەيگە كەلدى.
كەرەي وتەشيەۆ وسى ماڭدا تۋىپ-وسكەن، جاس جاعىنان قىرىقتى القىمداعان ورتا بويلى قاراسۇر جىگىت ەدى. ءجۇزى اشاڭدىقتان توسىن كوزگە الدەقايدا جاس كورىنەتىن. ونىڭ ۇستىنە ىستەگى مول جىگەرى دە، ءازىلقوي، اقجارقىن مىنەزى دە جاستىق شاقتىڭ جالىنىن اڭعارتىپ، قىرىقتى ءتىپتى اۋىزعا العىزبايتىن.
ونىڭ ءومىر جولى جاقىپبەككە قاراعاندا ءارى باي، ءارى وزگەشە ەدى. ول مەكتەپ تابالدىرىعىن تۇنعىش رەت 1921 جىلى، ون ءبىر جاسىندا اتتاپ، 1928 جىلى 7-كلاستى بىتىرىسىمەن قاراعاندىدا سالىنىپ جاتقان تەمىر جول قۇرىلىسىنا ءوزى تىلەنىپ كەتتى. مۇندا بىرەر جىل جۇمىسشى بولىپ ىستەپ، ارتىنان باسشى جۇمىستارعا جوعارىلاتىلدى. قۇرىلىس كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارلىعىنا سايلاندى. وسى قۇرىلىستا ءجۇرىپ ول پارتياعا ءوتتى. كەيىن پارتيا جۇمىسىنا اۋىستىرىلدى. سول قىزمەتتە جۇرگەندە قاھارلى 1941 جىل كەلدى...
بۇل ايتىلعان تاريحي قىسقا مەرزىمدە ول تالاي ۇلى ىستەرگە ارالاستى. جەر بولىسىنە قاتىستى، بايلاردى كونفەسكەلەستى، بەس-جىلدىقتاردىڭ ۇرانىن كوتەرىپ، سوسياليستىك ەڭبەك مايدانىنىڭ ەكپىندىسى بولدى، اقىرى ازاتتىق ارميانىڭ قاتارىندا ۇلى جورىققا قاتىسىپ، بەرليننەن ءبىر-اق ورالدى.
ءبىر جۇمىستان سوڭ ءبىر جۇمىس كۇتكەن جانە سولاردى بارلىق جان-تانىمەن اتقارۋ قاسيەتتى بورىشىم دەپ ۇققان كەرەي جوعارى مەكتەپكە ءتۇسىپ وقي الماي، سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن ءبىلىمىن وزدىگىنەن كوتەرۋمەن كەلدى دە، تەك 1946 جىلى الماتىداعى پارتيا مەكتەبىنە تۇسۋگە مۇمكىنشىلىك تاپتى. سول مەكتەپتى بىتىرىسىمەن پارتيا ونى وسىندا جىبەردى. مەكتەپ قابىرعاسىندا كوپ وقي الماسا دا، جاستايىنان سان الۋان جۇمىستا بولىپ، تۇرمىستان ۇيرەنۋىنىڭ ارقاسىندا كەرەي ابدەن ىسىلىپ العان، ءبىلىمدى ىسكەر ادام ەدى.
ونىمەن العاشقى پىكىرلەسكەندە-اق بۇل جايلاردى جاقىپبەك جاقسى اڭعارعان. ونىڭ اقىلشى بولا الاتىنىن كورگەن. بۇل كەلىسىندە كەرەيدىڭ سەكرەتار بولعاندىعى عانا ءۇشىن ەمەس، مىنە وسى جاعىن ەسكەرىپ، اقىلداسۋ نيەتىمەن كەلىپ وتىر.
كەرەي بۇرىنعى ادەتىنشە جاقىپبەكتى بۇل جولى دا كوڭىلدى قارسى الدى.
— ءيا ءمۇعالىم جولداس، جۇمىس قالاي بولىپ جاتىر؟
— ءماز ەمەس.
— نەگە ءماز ەمەس؟
— جاس بۋىنعا بۇگىنگى ءومىرىمىز تىلەگەن دارەجەدە ءبىلىم بەرۋگە ءبىزدىڭ قازىرگى مەكتەپتىڭ قابىلەتى جەتپەي وتىرعان سياقتى.
— مۇمكىن... ال، قابىلەتى قايتسە جەتەدى؟
— بارلىق وقۋ-تاربيە جۇمىسىن بۇتىندەي قايتا قۇرۋ قاجەت...
— اتاپ ايتقاندا؟
— ۋاقىت اۋىل مەكتەبىنىڭ جۇمىسىن جاڭا ارناعا سالۋدى تىلەيدى.
— ول قانداي ارنا؟
— مەكتەپتە وقۋشىلارعا ءبىز بەرەتىن ءبىلىمنىڭ نەگىزى تىرشىلىكپەن قابىسۋدى كوزدەيتىن كەز جەتكەندىگىن ءومىردىڭ ءوزى-اق اڭعارتىپ وتىر. مەن كوپ وقۋشىلارمەن اڭگىمەلەستىم. بىلىمدەرىن بارلاپ كوردىم. وتكەن ساباقتارىنان سۇراساڭ ولار تاق ەتكىزىپ ايتىپ بەرەدى. ال سونى تۇرمىسپەن بايلانىستىرا باستاساڭ، توسىرقاپ، ءبىز مۇنى وتكەمىز جوققا باسادى.
كىتاپتان، مۇعالىمدەردىڭ ايتقانىنان عانا ءبىلىپ، ناعىز ءومىردى كوزبەن كورمەگەن بولار.
دۇرىس ايتاسىز.
دەمەك، ءبىرىنشى مىندەت — مەكتەپتى كولحوز تىرشىلىگىمەن، ۇشتاستىرۋ قاجەت دەيسىڭ عوي. جاقسى. ال سوندا مەكتەپتە وقۋ-تاربيە جۇمىسىن بۇل جاڭا ارناعا قالاي سالۋ كەرەك؟
مىنە، وزىڭىزبەن وسىنى اقىلداسۋعا كەلدىم.
ناقتى ويىڭ، ۇسىنىسىڭ بار ما؟
جاقىپبەك اۋىل تىرشىلىگىن كورۋدەن تۋعان العاشقى پىكىرىن ايتا باستادى.
كەرەي جاقىپبەكتىڭ ءسوزىن بولمەي، تىڭداپ شىقتى دا، وعان مىناداي كەڭەس بەردى.
ەڭ الدىمەن مەكتەپتى اسىقپاي زەرتتە. ونىڭ جۇمىسىنداعى نەگىزگى كەمشىلىك نە ەكەن؟ سونى اش. بۇل كەمشىلىكتى جويۋ ءۇشىن نەندەي شارا قولدانۋ قاجەتتىگىن سودان سوڭ بارىپ ۇسىن.
ول ورنىنان تۇرىپ، الدىندا وتىرعان جاقىپبەكتىڭ سول جاق يىعىنا وڭ الاقانىن توسەدى دە، ءسوزىن جالعادى.
— ماسەلە پەدسوۆەتكە قويىلاتىن بولسىن. وعان كولحوزشى اكتيۆتەر دە قاتىسسىن.
— مۇنىمىز قالاي بولادى؟ — دەدى جاقىنبەك، جاي ادامدار قاتىستىراتىن، پەدسوۆەت جالپى جينالىس ەمەس قوي دەگەندى ەسكەرتىپ.
— مەكتەپ پەن ءومىردى جالعاستىرۋ دەگەن وسىندايدان دا باستالادى. كولحوزشى مەن ءمۇعالىم ءبىر ماقساتتىڭ كۇيىن بىرىگىپ تولعاسا جامان با؟
جاقىپبەك ۇندەمەدى.
— كەلىستىك پە؟ — دەدى كەرەي.
كەلىسۋىن كەلىستىك-اۋ... مەن ءبىر رەت ءسۇرىنىپ ەدىم، ەكىنشى رەت سۇرىنبەس نە ەكەنمىن، — دەدى جاقىپبەك تەمەن قاراپ.
كەرەي اڭگىمەنىڭ جاي-جاپسارىن سۇراي باستادى. جاقىپبەك كلاستا بولعان وقيعانى باياندادى.
— وقا ەمەس. ونداي-ونداي بولادى. ومىرگە شاكىرتتەردى ارالاستىرامىز دەپ وتىرمىز عوي، بۇل ساعان سول ومىرگە الدىمەن ءوزىڭ ارالاس دەگەندى ايتادى. ال، ءبىز ەكىنشى رەت سۇرىنۋگە سەنى جىبەرە قويماسپىز. كومەكتەسە الارمىز دەپ ويلايمىن...
كەرەي ءسال ويلانىپ قالدى دا، جاقىپبەككە قايتا بۇرىلدى.
— مۇندايدا تاجىريبەلى مۇعالىمدەرمەن كەڭەسىپ، سولاردىڭ اقىلىن تىڭداعان ءجون. سەن، شاماسى، ەشكىمگە ايتپاعان بولارسىڭ.
— ايتقانىم جوق.
— بىلمەگەندى سۇراۋدان ارلانباۋ كەرەك...
— مەن ارلانعاندىقتان ەمەس...
— تۇسىنەم... وسىندا بارىمىزگە دە اقىلشى ءبىر ادام بار. ول — ورىس ءتىلى ءمۇعالىمى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا. مۇندايدا ونىمەن اقىلداسىپ وتىرۋ، اسىرەسە، ساعان وتە قاجەت. ول تاجىريبەسى كوپ، اقىلدى، ويلى ادام. بۇل ماڭدا ول ساباق بەرمەگەن مەكتەپ، ودان وقىماعان جاستار كەم دە كەم. ءبىز ءبارىمىز دە العاشقى رەت سونىڭ الدىنان ءتالىم الدىق... ول كىسىنى مەن جاڭا كلۋبتا كوردىم. ەرىنبەسەڭ سوعا كەت.
— جاقىپبەك پارتورگتىڭ كابينەتىنەن كوڭىلدى شىقتى. قارت مۇعاليمانى ول كلۋبتا ءبىر توپ كولحوزشىنىڭ ورتاسىندا كەزدەستىردى:
— مەنىڭ بۇرىنعى شاكىرتتەرىممەن تانىسىڭىز، — دەپ قارت مۇعاليما اينالاسىن قورشاعان جىگىتتەردى مەگزەدى.
— جاقىپبەك بارىنە دە قول بەرىپ امانداسىپ، جاعالاي تانىسىپ شىقتى.
— وسى جىگىتتەردىڭ ءبارى دە شاكىرتتەرىڭىز، ءا؟
— جاقىپبەك مۇنى تاڭدانعان ادامشا ايتتى.
— ءبارى دە شاكىرتىم.
— ءبارى دە وسىندا وقىعان عوي؟
— ءيا ءبارى دە العاشقىدا وسىندا، ودان كەيىن «مادەنيەت»، ءوز قولىمىزدا وسكەن بالالار.
— جاقىپبەك ازىلدەي سويلەدى.
— ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، ءسىز بالا دەيسىز، مەنىڭ كورىپ تۇرعانىم الدىم قىرىققا اياق باسقان جىگىتتەر...
— ءارقايسىسىنىڭ بالا كۇندەگى مىنەزى، قىلىعى ەسىمدە قالعاندىقتان با، وسىلاردىڭ ءبارى دە ماعان بالا سياقتى بولىپ كورىنەدى-دەدى قارت مۇعاليما.
— مەن سياقتى تەنتەكتەرمەن تالاي مايدانداسقان كۇندەردى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا قايدان ۇمىتسىن، — دەدى ساتەن دەگەن كولحوزشى جىگىت جايدارى پىشىنمەن سوزگە ارالاسىپ.
— شىنىندا دا، تەنتەك-اق ەدىڭ-اۋ، — دەدى مۇعاليما ونىڭ بالالىق شاعىن ەسكە ءتۇسىرىپ.
— تەكتىگىن كەيىن قويىپ پا ەدى؟ — دەدى جاقىپبەك ءبىر جاعىنان ازىلدەي، ەكىنشى جاعىنان بىلگىسى كەلگەن ادامشا.
— قويماسىنا شاراسى بار ما، — دەدى مۇعاليما كۇلىپ. ءاي، بالالىق-اي، دەيمىن-اۋ. ەندى ويلاسام، وتقا تۇسەر كوبەلەكتەن تيتتەي دە ايىرمامىز جوق ەكەن. قاۋىپ-قاتەر، وڭ تەرىس دەگەندەردى بىلمەيسىڭ عوي وندا.
— ول سەنىڭ بالالىق شاعىڭ شىعار. ماسەلەن، مىنا مەن ولاي وسكەم جوق — دەي بەرىپ ەدى ءبىر قاراتورى جىگىت. ساتەن ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ:
— سەن «ءا» دەگەندە شەشەڭنىڭ اۋزىنان وسى قالپىڭمەن تۇسە قويماپسىڭ عوي، — دەپ كۇلكىگە اينالدىردى.
— شىن ايتام. قورقۋ، ۇيالۋ، يمەنۋ دەگەندى جاستاي-اق جاقسى ءبىلدىم مەن.
— جارىق دۇنيەگە تۋماي جاتىپ-اق دانىشپان بولا كەلگەن ەكەنسىڭ عوي.
— بۇلار قالجىڭعا اينالدىرادى، بىرەۋ شىنىن ايتسا...
— ال، مەن قورقاق ەدىم. ءبىراق، مىناۋ باتىر ەكەن دەپ ايتىپ دەپ ادەيى باتىرسىنىپ، سوتقارلاناتىنمىن، — دەدى ەندى بىرەۋى.
— مەن شە، مەن اياعىمدى اڭداپ باساتىن ەدىم، — دەدى تاعى بىرەۋى.
— شەشەڭ مارقۇم كوپ ساباپ، جاسقانشاق بولىپ ءوسىپ ەڭ، جۇرتقا سونىڭدى كوكىپ تۇرسىڭ عوي، — دەپ ونى ءبىر جولداسى سوزبەن باستىرمالاتتى.
— تۇرعانداردىڭ ءبارى كۇلدى.
جىگىتتەردىڭ بالالىق شاقتارىن ەسكە العان ءازىل اڭگىمەلەرىن جاقىپبەك پەداگوگشە تىڭداپ، ءسوز توركىنىنە پەداگوگشە ءۇڭىلدى. قاراپ تۇرسا، وسىلاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ بولسا دا، ومىراۋى وردەندەر مەن مەدالدارعا سىيمايدى. اسقار تاۋداي ەرلىكتىڭ اسىل بەلگىسى تەگىندىكپەن كەلمەگەنىن ول جاقسى تۇسىنەدى... قارا جاياۋ جىگىتتەر ەمەس، ونەگەلى ۇيادان تۇلەپ ۇشقان قىران جىگىتتەر عوي بۇل تۇرعاندار! سولار ۇشقان ۇيا — وسى مەكتەپ، وسى اۋىل. سولاردىڭ العاشقى ۇستازى — مىنا تۇرعان بۋىرىل شاشتى مۇعاليما. اعارعان ءاربىر تال شاشى بوس كەتپەگەن. «مەنىڭ بالالارىم» دەپ تاماشا ءومىرىن ماقتانىشپەن جيناقتاي ايتىپ تۇرعان قانداي باقىتتى بۇل ادام! و، شىركىن دەسەيشى، ومىرىنەن ءومىر تۋىنداپ، ماڭگى قۋارماس بايتەرەكتەي كوك ءورىم بۇتاعىن كەڭ جايىپ جاتقان بۇل ادامنىڭ نە ارمانى بار ەكەن!..
جىگىتتەردىڭ ءازىلىن باستاۋعا سەبەپشى بوپ، ەندى مىنە وسىنداي وي ءتۇسىپ، سوعان تەرەڭدەي قالعان جاقىپبەككە ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا:
— ءسىز ءازىلدى ءوزىڭىز باستاپ تۇرىپ تەز جالىعىپ، جىم بولعانىڭىز قالاي؟ — دەدى كۇلىپ.
جاقىپبەك سەرگىدى:
— ءسىزدىڭ شاكىرتتەر ەمەس، شىن بالا مەن ەكەنمىن دەگەن ويعا قالىپ تۇرمىن، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا.
— نەگە ولاي دەيسىز؟
— سەبەبى بار...
— ۇستازدىڭ شاكىرت بولعانى كەلىسپەيدى، — دەدى ساتەن قاعىتىپ.
— قاتە ايتاسىز، قۇربىم، شىن ۇستاز ءبىر جاعىنان ۇستازدىق ەتسە، ەكىنشى جاعىنان شاكىرت. ەگەر مەنى ۇستاز دەپ تۇسىنسەڭىز، شاكىرت بولۋىمنان ۇرىكپەڭىز.
— مەنىڭ سىزبەن اقىلداسايىن دەگەن شارۋام بار ەدى، — دەدى قارت مۇعاليماعا جاقىپبەك اڭگىمەنىڭ سەرىلە باستاعانىن پايدالانىپ.
— ءجۇرىڭىز، وندا ۇيگە بارايىق.
8
ولارعا ەسىكتى كىشكەنتاي قىز بالا اشتى. ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ وسى ماڭايدا وتىز جىلعا تارتا ۋاقىت ۇزدىكسىز ساباق بەرىپ كەلە جاتقانىن، ەرى — ۆاسيليي نيكولايەۆيچ دوروفەيەۆ وتان سوعىسى مايدانىندا 1942 جىلى قازا تاپقانىن، ەرجەتكەن بالاسى الەكساندر موسكۆا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقيتىنىن، ءقازىر مۇندا كەنجەسى ەكەۋى تۇراتىنىن جاقىپبەك بۇدان بۇرىن ەستىگەن ەدى. سوندىقتان بۇل قىز بالانىن كىم ەكەنىن ول بىردەن ۇقتى.
— اتىڭ كىم؟ — دەدى ول ءسابيدىڭ قولىن ۇستاپ.
— ناتاشا، — دەدى قىز بالا ۇلكەن ادامداي بايىپپەن اپ-انىق سويلەپ.
جاقىپبەك ونى ارقاسىنان قاقتى.
— حات كەلگەن جوق پا؟ — دەپ سۇرادى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا قىزىنان.
— كەلگەن جوق!
— حات جازۋشى ءالى اۋداننان قايتپاعان بولدى عوي. ايتپەسە، ەندىگى وقسا كەرەك ەدى» دەپ ويلادى قارت مۇعاليما.
— جاقىپبەك اديلبەكوۆيچ، وتىرىڭىز! — دەپ ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا وعان ورىندىق ۇسىندى دا، ءوزى تورگى بولمەنىڭ شامىن جاقتى. مۇنىڭ ءمانىسى ناتاشاعا ايتىلماي-اق ۇعىلدى. ول ەشبىر بوگەلمەستەن سوندا كىرىپ كەتتى.
— ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا مەن جاقىپبەك اۋىز ۇيدە قالدى. تەرەزەسى تۇستىك جاققا قاراعان كەڭ، تازا بولمە شام جارىعىمەن كۇندىزگىدەي جايناپ تۇر. پالەندەي اسىل جيھازدار بولماسا دا، توسەك-ورىن ادەمىلەپ جينالعان اقشىل سىرلى كەرەۋەت، تۇسقا ۇستالعان قىزىل -كوك ايشىقتى، تۇكتى كونە كىلەم، تەرەزەگە تۇتىلعان توقىما پەردە، بۇرىشتاعى دوڭگەلەك ستولدىڭ تۇسىنداعى pەتىمەن قويىلعان ءتۇرلى سۋرەتتەر، قىزىل، قىزىل-كوك جىپپەن كەستەلەگەن كەستەلى ورامال-شۇبەرەكتەر، ستول ۇستىندە تۇرعان ءتۇرلى فلاكون، شىنى -شولمەكتەر — بولمەنى كوزگە ادەمى كورسەتەدى. اسىرەسە، سارى، اق، قىزىل-سارى، شىمقاي قىزىل گۇلدەردىڭ ۇلكەن شوعى بىردەن نازار اۋدارادى. سەنتيابردىڭ كۇنىندە، سولتۇستىكتە گۇلدەر قۋراعان كەزدە باسقا ۇيدەن كورىنبەگەن وسى ءبىر زاتتىڭ ءوزى ءۇي يەسىنىڭ ۇقىپتى ادام ەكەنىن ايتپاي-اق بايقاتادى. ول شىن گۇل مە، الدە قاعازدان جاسالعان جاساندى گۇل مە، الىسىراق وتىرعان جاقىپبەك ونى ايقىن اجىراتا الماسا دا، ءۇي يەسىنە ىشتەي ريزا! بۇل عانا ما، جاقىپبەك تاعى ءبىر نارسەنى كەزىكتىرىپ وتىر. ول — ءۇيدىڭ ەدەنى. كۇرەڭ سىرمەن سىرلانعان تاقتاي ەدەن قالا ۇيلەرىن ەسكە ءتۇسىردى.
وسىلاردىڭ ءبارىن كوڭىلمەن دە، كوزبەن دە شولا وتىرىپ، جاقىپبەك ءوز اڭگىمەسىنە كىرىستى دە، كلاستا بولعان بارلىق وقيعانى قالدىرماي ايتتى. «كانەكەي، قاتەلىگىم نەدە؟» — دەپ ءسوزىن سۇراقپەن ءبىتىرىپ، قارت مۇعاليماعا، كومەك كۇتە، ءوزى شەشە الماعان جۇمباعىن شەشىپ بەرەدى دەگەن زور ۇمىتپەن قارادى ول.
— مۇنىڭىزعا دەرەكتى شەشۋ ايتۋ كيىن، — دەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا جۇزىنە ءبىر بولماشى جىميۋدىڭ نىشانى پايدا بولىپ.
— ءسىز ءومىر ۋنيۆەرسيتەتىنەن وتكەن ادامسىز. ۇزاق جىلعا سوزىلعان پەداگوگتىك ءومىرىڭىزدىڭ اششىسى مەن تۇششىسىنان بىردەي الىپ تۇيگەن مول تاجىريبە جاتىر... سىزگە قاتەمدى كورسەتەدى، تۇزەۋىمەن كومەكتەسەدى دەپ كەلىپ وتىرمىن.
— ءار بالا ءبىرىن-بىرى قايتالاماس قانداي دارا بولسا، ومى تاربيەلەۋ جولىندا تاپ بولعان ءاربىر كوڭىلسىز وقيعادا دا سونداي ەرەكشە سىر جاتاتىنىن بىلمەيسىز بە!.. بىرىنە-بىرى ۇيلەسەتىن ادام جۇرەگىنىڭ كىلتىن تاۋىپ، قولدا ۇستاۋدان قيىن ونەر بار دەپ بىلمەيمىن مەن. ال، قيىننىڭ قىرى دا، سىرى دا كوپ.
وعان دايىن جاۋاپ ىزدەي كورمەڭىز. ءوزىڭىز ىزدەپ تابىڭىز. تاجىريبە، مىنە، وسىنى ايتادى.
— تاجىريبە ەمەس، مۇنىڭىز تەوريا بوپ كەتتى، — دەپ جاقىپبەك كۇلىمسىرەدى.
— تاجىريبە مەن تەوريا ەگىز بولسا، مەن قايتپەكپىن.
— مەن ءسىز ايتقانداردىڭ بارىنە دە تۇسىنەمىن. ونەرپازدىق وي، تالاپ، ءىس بولماي، سۇيگەن كاسىبىمنىڭ كۇنشۋاق شىڭىنا ورلەيمىن دەپ ويلاعان دا جان ەمەسپىن. مەن بۇل جولعا بارىمدى سالامىن. كەرەك بولسا، ءومىرىمدى سارپ ەتۋگە دە ءازىرمىن. بۇل مەنىڭ ارمانىم. قيالمەن ەمەس، ىسىممەن، قۋانىشتى، جەمىستى جارقىن ەڭبەكپەن جەتەمىن دەگەن ارمانىم... مەن سىزگە اۋىر جۇكتەن تايسالىپ، وڭايعا جۇگىرگەندىكتەن كەلگەنىم جوق... العاشقى ساتسىزدىگىمنىڭ كەيبىر سىرىن ۇعىندىرار، تالپىنعان ويىمدى دۇرىستىققا مەگزەر دەپ كەلگەنمىن. ءسىز قالاي دەگەندە دە بۇل جونىندە بىردەڭە دەۋگە ءتيىستىسىز...
قارت مۇعاليما جاقىپبەككە ويلى كوزىمەن ءبىراز قاراپ وتىردى دا، ءوز ءسوزىن جاڭا ارناعا سالا باستادى.
— ءسىزدىڭ تالابىڭىز ورىندى-اق. ال، مەن كلاستاعى قاتەڭىزدى ويلاسام دا، تابا الماي وتىرمىن، ءبارى دە زاڭدى، ورىندى ءتارىزدى. ءار جازۋشى سياقتى، ءار پەداگوگتىڭ دە ساباق بەرۋدە ءوز ءستيلى بولادى. ستيلىڭىزدەن دە پالەندەي وعاش تۇرعان تۇرپىلىك كورمەيمىن... مەنىڭ شامالاۋىمشا، ءسىزدىڭ قاتەڭىز مىناۋ عوي دەيمىن... ال، مۇنىڭ ءوزى كوبىمىزدىڭ باسىمىزدا بار قاتەلىك. ءبىز بالاعا بالا دەپ قارايمىز دا، ارتىنان ءوزىمىز سونىڭ زاردابىن تارتامىز. راس، بالا — ءسوز جوق، بالا. ونىڭ ءوز بويىنا ءتان جاقسىلى-جاماندى قاسيەتى بار. بۇل داۋسىز. ءبىراق، «مەن ۇلكەنمىن، اقىلدىمىن، سەن كىشىسىڭ — اقىلسىزسىڭ» دەگەن ۇعىممەن ءوزىڭ تىم بيىككە قويىپ، كوپتى كورگەندىككە سالىپپىن، شاكىرتتەردى ونەرمەن الام، اقىلگوي سوزىمە ەلىكتىرىپ، ءوز سوڭىمنان ەرتەمىن دەپ ۇمىتتەنۋ الدامىش وي، اعات نيەت ەكەنىن اڭعارا بەرمەيمىز. ءسىز بالالار سالعان جەردەن ماعان ەرىپ كەتپەدى، شەشىلىپ سويلەسپەدى، بۇل مەنىڭ مۇعالىمدىك ونەرىمنىڭ ازدىعى دەپ وزىڭىزگە كىنا ارتاسىز. ال، مەن: بۇل ونەرسىزدىگىڭىزدەن تۋعان ساتسىزدىك ەمەس، بالالار جونىندەگى تەرىس ۇعىمىڭىزدان تۋعان قاتە دەر ەدىم... ەگەر ءسىز ءوزىڭىز ايتقانداي شەبەر ءمۇعالىم بولساڭىز، بالالاردى كەلمەي جاتىپ سوڭىڭىزدان ەرتىپ اكەتكەن بولار ەدىم دەپ ويلايسىز با؟ جوق قاتەلەسەسىز!.. ولار ءسىزدى بۇرىن بىلمەيتىن، تانىمايتىن بالالار. تانىماعانىنا بالا، ءسىز ويلاعانداي، ونەرلى ەكەن دەپ ەلىگىپ ءۇيىرىلىپ تۇسە قالمايدى جانە ۇيرەنبەگەن ادامىنا توسىننان-توسىن شەشىلىپ سىر ايتا دا بەرمەيدى. ول ءوزى جاقسى بىلگەن، جاقسى كورگەن، سەنگەن ادامىنا عانا سىرىن ايتادى. كورگەن-بىلگەنىن، وي-ارمانىن تەك سول جاقىن ادامىنا جەتكىزۋگە اسىعادى... ولاي بولسا، ءمۇعالىم ەڭ الدىمەن، بالاعا ءوزىن، ءوزىنىڭ دوس ەكەنىن تانىتا بىلۋگە ۇمتىلۋى كەرەك. ال، بالاعا ءوزىڭنىڭ دوس ەكەنىڭدى ۇقتىرۋ، ونەگەسى بولىپ الۋ-ەڭ قيىن ءىس...
مىنە، مىنە، ءسىز ماعان ۇلكەن وي سالدىڭىز. ايتقاندارىڭىز، ۇساق، ەلەۋسىز دەگەن نارسەلەردەن ەلەۋلى ءىس تۋاتىنىنا كوزىمدى، كوپ جاڭا ويلارعا مەگزەگەنىن كورمەيسىز بە. كوپ، كوپ، راقمەت، — دەپ جاقىپبەك قاتتى ريزا بولعاندىعىن ءبىلدىردى.
— بۇگىن عانا العان الىپپەسىنىڭ ىشىندەگى سۋرەتتەرگە قاراپ، مانادان بەرى تورگى بولمەدە جالعىز وتىرعان ناتاشا جالىعىپ، كەتتى مە، قالاي، اناسىنىڭ قاسىنا كەلدى.
— بۇل كىسى سوعىستا بولعان با؟ مەنىڭ پاپامدى بىلمەي مە؟- دەپ سىبىرلادى ول.
— جوق، بىلمەيدى... ال، سەن بۇگىن ءتارتىپ بۇزدىڭ قىزىم.
— ماماسىنىڭ نە جونىندە ايتىپ وتىرعانىن ۇققان ناتاشا:
— بىلمەيمىن، مەنىڭ بۇگىن ۇيقىم كەلمەيدى. ءبارىبىر، مەنىڭ جاتۋىم كەرەك، — دەدى دە، قايتادان تورگى بولمەگە ۇيىقتاۋعا كەتتى.
— جاتسا-تۇرسا ەسىنەن اكەسى كەتپەيدى، كۇندە كەلەدى دەپ كۇتىپ جۇرگەنى بايعۇس بالا، — دەپ قارت مۇعاليما جاقىپبەككە قاراپ اقىرىن كۇرسىندى.
— ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، — دەپ داۋىستادى بىرەۋ تەرەزە الدىنا كەلىپ.
— بۇل كىم؟
— مەنمىن...
— كەلدى! — دەپ قارت مۇعاليما قۋانعاننان ەسىككە جۇگىردى.
— «اۋداننان كەپ تۇرعانىم وسى. ءبىر جينالىستى كۇتىپ كەش شىقتىق. ۇيگە دە بارماستان، تۋرا سىزگە كەلدىم» دەگەن داۋىس ەستىلدى جاقىپبەككە.
— سەن بۇگىن كەلمەس دەپ قورقىپ ەدىم، جارادىڭ!
— سىزگە ادەيى ۋادە بەرگەن سوڭ، تاعات تاپپادىم...
— كوپ-كوپ راقمەت! قاتتى قۋانتتىڭ مەنى!
قارت مۇعاليما بولمەگە بىرنەشە حات، تەلەگرامما الىپ كىردى.
— وسىنىڭ ءبارى ءبىر وزىڭىزگە مە؟ — دەدى جاقىپبەك شىنىمەن تاڭدانا.
— كوپ پە؟
— ارينە، كوپ.
— بۇگىن ءبىر ەرەكشە كۇن. حاتتى اسىعا كۇتۋىمنىڭ دە، ونىڭ كوپ كەلەتىن دە ءجونى بار.
— ول كوزىلدىرىگىن كيىپ، تەلەگراممالار مەن حاتتاردى كەزەگىمەن اشا باستادى.
— تۋعان كۇنىڭىز بە ەدى؟
— جوق، مەن ءۇشىن ودان دا ءقادىرلى كۇن.
— ادامنىڭ جەكە باسىندا تۋعان كۇننەن باسقا تاعى دا قانداي مەرەكە بولاتىنىن ويلاستىرىپ، ەسىنە تۇسىرە الماعان جاقىپبەك ەليزاۆەتا سەرگەيەۆناعا شىنىن ايتتى.
— تۋعان كۇننەن باسقا ءداستۇرلى مەرەكەنى مەن بىلە الماي وتىرمىن. مەنىڭ ءوز باسىمدا ودان ارتىق مەرەكەم جوق.
— ولاي بولسا، مىنا حاتتاردىڭ ءبىرىن وقيىن. سودان كەيىن وڭاي تۇسىنەسىز.
مۇعاليما حاتتىڭ اماندىق-ساۋلىقتى سۇراعان كىرىسپەسىن قالدىرىپ، ارىرەكتەن ءتۇسىپ وقىدى.
...ەلىمىزدىڭ باتىسىندا سوعىس ءورتى لاپىلداپ ءورشىپ، جىرتقىش جاۋ ورىستىڭ قارت قالاسى كييەۆتى قانعا بوياپ، تاپتاپ ءوتىپ، الىپ موسكۆاعا ۇمتىلعان سۇراپىل كۇندەر ەسكە تۇسەدى. «ءبارى دە مايدان ءۇشىن، ءبارى دە جەڭىس ءۇشىن!» دەگەن وتتى ۋرانمەن تاستاي تۇيىلگەن حالقىمىزدىڭ قيمىلى ەسكە تۇسەدى. كەڭ بايتاق وتاننىڭ كىشكەنتاي تۇكپىرى — ءوزىمىزدىڭ سول كۇندەردەگى اۋىل ەسكە تۇسەدى. ءبىز، ءبىر توپ جاستار، جەتى جىلدىقتى سول كۇندەردە بىتىرگەنىمىزدى ۇمىتپاعان بولارسىز. «سەندەر اق ۇرپەك بالاپانشا جاڭا عانا قاناتتاندىڭدار. ناعىز ءبىلىم دە، جارقىن كەلەشەك تە الدا. سوعان تالماي تالپىنىڭدار» دەگەن ءسوزىڭىزدى دە ۇمىتپاعان بولارسىز. ءسىزدىڭ جاقسى تىلەگىڭىزدى ءارقايسىمىز ءار تۇسقا جۇرەگىمىزدىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندە ساقتاپ اكەتپەدىك پە... مىنە — سوعان سەگىز جىل!.. ەگەر ۇمىتساڭىز سول كۇنگى توپ بولىپ تۇسكەن ەسكەرتكىش سۋرەتتىڭ سىرتىنا قاراي قويىڭىز. قارادىڭىز با، ءتۇستى مە ەسىڭىزگە...»
ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ورنىنان تۇردى دا، ستولدىڭ تارتپاسىنان ءبىر سۋرەت الىپ، جاقىپبەككە بەردى.
— سىرتىنداعى جازۋدى وقىڭىز.
— سۋرەت سىرتىنا مىناداي ءسوز جازىلعان ەدى:
«قىمباتتى شاكىرتىم! سەن مەكتەپ ءبىتىرىپ، جاس تۇلەكتەي قياعا، ءومىر قياسىنا كوتەرىلىپ باراسىڭ. سەنىڭ قازىرگى قاھارلى، كەلەشەكتەگى جارقىن ومىرىڭنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتەم! انالىق ىستىق سەزىممەن ارداقتى اتىڭدى جۇرەگىمدە قاسيەتپەن ساقتايمىن. قارت وقىتۋشىڭدى سەن دە ۇمىتپا!.. وسىدان سەگىز جىل وتكەننەن كەيىن (سول كەزدە سەن ينستيتۋتتى بىتىرۋگە ءتيىسسىڭ عوي)، 1949 جىلى، 1 سەنتيابر كۇنى ءوزىڭنىڭ قايدا جۇرگەنىڭدى، كىم بولعانىڭدى جاقىندا بولساڭ اۋىزشا، الىستا بولساڭ — حاتپەن حابارلا!»
دوروفەيەۆا ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا.
1941 جىل، 15 يۋل، اباي اتىنداعى جەتى جىلدىق مەكتەپ.
— ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋعان، 1941 قاتەرلى جىلى مەكتەپ بىتىرگەن شاكىرتتەرىمە ارناپ ەدىم مۇنى. مىنە، كوردىڭىز بە، سول ۋادەلى كۇن دە كەلىپ قالىپتى... ەندى ءتۇسىندىڭىز بە مەن ءۇشىن ەرەكشە كۇن ەكەنىن؟..
شاماسى، سىزدەن وقىپ شىققان شاكىرتتەر ءوزىنىڭ كىم بولعانىن حابارلاۋعا كەلىسكەن كۇنىڭىز بولدى عوي بۇل.
دۇرىس ايتاسىز... وسى حاتتى جازىپ وتىرعان شاكىرتىم ءقازىر بالقاشتا ينجەنەر. مىنا ءبىر شاكىرتىم قاراعاندىدان جازادى، شاحتەر. مىناۋ الماتىدان كەلگەن تەلەگراممالار...
مۇمكىن، مەن بىلەتىن بىرەۋلەر كەزدەسىپ قالار دەگەن ويمەن جاقىپبەك الماتىدان دەگەن تەلەگراممالاردىڭ ادرەسىنە كوز قيىعىن سالىپ ەدى، شىنىندا دا، ءبىر تانىس فاميليا ۇشىراسا كەتتى.
بۇل ءاسيمادان كەلگەن تەلەگرامما ەدى...
سۇيگەن قىزى ويىنا ءتۇسىپ، ءارى قارت مۇعاليمانىڭ جەمىس بەرىپ كوكتەپ جاتقان ەڭبەگى الىستاعى ارمانداي قىزىقتىرىپ، جاقىپبەك ەليزاۆەتا سەرگەيەۆناعا ويلانا وتىرىپ، ءتىل قاتتى.
تۋعان كۇننەن دە ءقادىرلى، ەلەۋلى كۇن وسىلاي باستالدى دەڭىز...
9
جاقىپبەك بۇگىن ءتىپتى ەرتە ويانىپ، جىبەك پيجاماسىن كيە سالىپ تىسقا شىقسا، تاڭ جاڭا عانا سىز بەرىپ كەلەدى ەكەن. قوڭىر اسپان كوكشىل تارتىپ، ايقىندالىپ، جۇلدىزدار سيرەپ قالىپتى. ءتۇن قاراڭعىسى باسقان شىعىستاعى بەلەستەر دە بوي كوتەرىپ، قاراۋىتا باستاعان. وڭتۇستىك جاق دوڭەستەگى قىرمانعا ۇيىلگەن استىق مايالارى دا قىلاڭ بەرىپ، كوزگە شالىنادى. اۋىل جانىنداعى ايدىن كول دە ۇيقىسىنان ويانعانداي بەتى تاڭدايلانا بولماشى جىبىرلاپ، سىناپتاي جالتىراپ كورىنەدى.
اۋىل ادامدارى اياقتارىن شيراق باسىپ، ەڭبەك مايدانىنا تۇس-تۇستان اعىلىپ بارادى. موڭىرەگەن سيىر، ۇرگەن يت، دابىرلاعان ادام، گۇرىلدەگەن ماشينا داۋىستارى بىرىنە-بىرى ۇشتاسىپ، ازانعى تىمىق اۋانى جاڭعىرتا، الىسقا كەتىپ جاتىر.
اينالاعا ءبىر رەت كوز جىبەرىپ ەتتى دە، جاقىپبەك گيمناستيكاعا كىرىستى. تازا اۋادا كەڭ كەۋدەسىن كەرە دەم الىپ، بۇلشىق ەتتەرىن ويناتىپ، ارلى-بەرلى كەرىلە، شيىرشىق اتقان وعان اناداي جەردە سيىر ساۋىپ وتىرعان تويتىق تاڭدانا قارادى: «وي، توبا-اي»، ازاننان تۇرىپ الىپ ءوزىن-وزى وسىنشا نەگە ازاپقا سالادى ەكەن!..
ۇيدە، تۇندە جاستىققا باسى كەش تيسە دە، ەرتە ويانىپ، كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ كۇدەرى جاتىر. جىگىتتىك بەلەستەن كارىلىككە اسىپ، ۇيقىسى قاشا باستاعان ول، جاقىپبەكتىڭ تۇندە ەكى جاعىنا كەزەك اۋدارىلىپ دوڭبەكشىپ، ۇيىقتاي الماي شىققانىن سەزگەن-دى. «بۇل نەگە مازاسىزداندى؟ تويتىق بىردەمە دەپ رەنجىتىپ الدى ما؟» دەگەن وي كەلىپ، كوڭىلشەك باسى تاعات تاۋىپ جاتا الماي، تىسقا ول دا شىقتى.
— نەگە مۇنشا ەرتە تۇردىڭ؟ — دەدى ول جاقىپبەكتىڭ قاسىنا كەلىپ.
— ەرتە ەمەس قوي، اقساقال.
— قايدان ەرتە بولماسىن، تەگى ادەتتەنگەنسىڭ عوي.
— ول جاعى دا بار. وقىپ جۇرگەنىمىزدە بۇدان دا ەرتە تۇراتىن كەزدەرىمىز بولاتىن...
شىنىندا دا، جاقىپبەك كوبىنە ساباقتى ىلعي ەرتە تۇرىپ الىپ وقيتىن. بۇل ونىڭ ادەتىنە اينالىپ كەتكەندىگى سونداي، ءتىپتى، ساباق وقىماعان كۇندەردىڭ وزىندە دە ول ەلەڭ-الاڭدا توسەكتەن تۇرىپ كەتەتىن. بۇگىن سول داعدىلى ادەتىنەن دە ەرتەرەك تۇردى. مۇنىڭ وزىنشە سەبەبى دە بار ەدى: العاشقى ساباق ءساتسىز بولدى. وقۋ جۇمىسىن باسقارۋشى دەپ اتالعانىمەن ءالى بۇل سالادا ەشقانداي جۇمىس تا ىستەي العان جوق. ال، اۋىل ومىرىنە ۇڭىلسە، بۇل باسقارىسىپ وتىرعان مەكتەپ كوڭىلگە قوبالجۋ سالادى. اۋىل تىرشىلىگى قارىشتاپ ىلگەرى كەتكەن، مەكتەپ ءبىر ورىندا قالىپ قويعان. ورتانىڭ وسى وسكەن تىلەگىنە سايكەس مەكتەپتە الدە نە ىستەۋ كەرەك سياقتى. ءبىراق نە ىستەۋ كەرەك؟ جۇمىستى نەدەن باستاۋ كەرەك؟ بۇعان مۇدىرەدى.
بۇل جايعا قانعان كۇدەرى ەزۋ تارتتى.
— قايران، جاستىق شىركىن-اي، نە ويلاتپايسىڭ!
— نەگە ولاي دەيسىز؟
— جاستىق شاقتا، ادام ءتاتتى ارمانعا قانداي قۇمار. سەن دە سول جاستىقتىڭ بۋىمەن مەكتەپ دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزىن دە بۇتىندەي جاڭعىرتىپ جىبەرسەك دەيسىڭ عوي...
— جوق، ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، اۋىل تىرشىلىگى ايتىپ جەتكىزگىسىز جاڭا ساتىعا ورلەپ كەتكەن. ال مەكتەپ بولسا، باياعى ءبىر بەلگىلى سارىننان ۇزاپ ەشقايدا بارماعان. ول سول قالپىندا قاشانعى قالا بەرمەك؟ بۇيتە بەرسە ارى-بەرىدەن سوڭ ءبىزدىڭ اۋىلىمىزعا ءوزى بوگەت بولماي ما؟..
كۇدەرى جاقىپبەكتىڭ بۇل سوزىنە ءجوندى قۇلاق قويماي سەلقوس تىڭدادى. «قيالداعان جاقسى -اق، تەك سونىڭ ومىرمەن قابىسسىن، ايتپەسە بوسقا ابىگەرلەيدى» دەپ سوزدەرىن مۇرنىنىڭ استىنان شىعارا ءبىر كۇبىر ەتتى دە، ۇيگە كىرىپ كەتتى.
«بۇل نە دەگەن پارىقسىز جان؟ قينالا تولعانباي، ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭباي، الدىنا بيىك ماقسات كويماي، قالايشا ءبۇيتىپ قىزمەت ىستەۋگە بولادى؟ تۇسىنبەيمىن!» دەپ ويلادى جاقىپبەك.
مەكتەپكە دە ول بۇگىن وسى كوڭىلسىز ويمەن كەلدى. ونىڭ كابينەتتەگى قوڭىر شكافقا كوزى ءتۇسۋى مۇڭ ەكەن، قاباعى بۇرىنعىسىنان جامان جابىلىپ كەتتى: كەشە ءۇي سىپىرۋشىعا ءوزى وسى شكاف جايىندا ادەيىلەپ تاپسىرما بەرگەن ەدى. امال قانشا، ونىسى ورىندالماعان. ءدال كەشەگى شاڭ باسقان قالپىندا، سۇرى قاشقان قوڭىر شكاف جۇدەۋ تارتىپ ءالى تۇر. اينالاسى جيناقتى تۇرماسا كوڭىلى كونشىمەيتىن جانە باسى ارتىق ەش نارسە بولماي ءار زاتتىڭ ءوز ورنىندا بولۋىن ۇناتاتىن ونىڭ ادەتى ەدى. كابينەت ءىشىنىڭ تاپ-تازا بوپ، جايناپ تۇرماعانىنا كادىمگىدەي كوڭىلى الاڭداپ، تىزە بۇكپەستەن، كوريدورعا شىقتى دا، ەدەن سىپىرىپ جۇرگەن ايەلدىڭ قاسىنا باردى.
— جەڭگەي، شاڭ سۇرتەتىن شۇبەرەگىڭىز بار ما؟
— ايەل جاقىپبەكتىڭ بەتىنە تاڭدانا قارادى.
— ونى قايتەسىز؟
— شكاف سۇرتۋگە كەرەك ەدى.
— بەتىم-اۋ، ول نە دەگەنىڭىز، مەن سۇرتەم عوي.
— ءسىز سۇرتپەيتىن كورىنەسىز.
كلاستاردىڭ ەدەنىن جۋام دەپ قولىم تيمەپ ەدى، — دەپ ءۇي سىپىرۋشى اقتالا سويلەپ، ءوز كىناسىن وتەمەك بولىپ، دەرەۋ ىسكە كىرىستى. ول شكافتىڭ ۇستىندەگى، اينالاسىنداعى توزاڭدى دىمقىل شۇبەرەكپەن تاپتىشتەپ سۇرتكەننەن كەيىن ستول ماڭىن، بۇرىش-بۇرىشتى كوزىمەن ءجىتى ءسۇزىپ شىقتى. «ەندى قىلاۋ جوق شىعار» دەگەندەي سەنىمدى پىشىنمەن جاقىپبەككە بۇرىلىپ:
— قاينىم، ەكىنشى رەت مۇنداي سالاقتىق بولمايدى، — دەپ شىعىپ كەتتى.
اۋەلدە سالاقتىق جاساسا دا، ءۇي سىپىرۋشىنىڭ ءوز كەمشىلىگىن تەز اڭعارىپ، ۇيالا مويىنداۋى، سوزگە قۇلاق قويعىشتىعى جاقىپبەككە بىردەن اسەر ەتتى. «مىنە، بۇل جاقسى قاسيەت» دەپ ويلادى ول. ايتسە دە، ءسۇيسىنۋ ۇزاققا بارمادى، تاعى ءبىر وقيعا كولدەنەڭنەن كەز بولىپ، قاباعى ونىڭ قايتا جابىلدى. بۇل رەنجىس تاريحتان ساباق بەرۋشى جاۋىنبايەۆتىڭ القام-سالقام بولىپ كەلۋىنەن تۋىپ كەتتى. كابينەتكە شۋ دەپ كىرگەننەن-اق جاقىپبەك ودان كوزىن الماي، باس-اياعىنا دامىلسىز قاراپ، الدەنە ايتقىسى كەلگەندەي وقتالا ءتۇسىپ، توقتالا بەردى. ءارقاشان دا موينىن تومەن سالبىراتىپ، ەكى يىعىن جوعارى شىعارىپ، قوناقتاعان قۇستاي بۇيىعىپ، ادام بەتىنە تۋرا قاراماي، قۇنىسىپ وتىراتىن باتىرباي جاقىپبەكتىڭ قاراعىشتاي بەرگەنىن سەزدى بىلەم، وزىنەن-وزى ىڭعايسىزدانىپ، كوزىن ءبىر جەرگە توقتاتپاي جىپىلىققا باستى.
— كەشىرىڭىز، جاۋىنبايەۆ جولداس، ءسىزدىڭ ءۇي-جاماعاتىڭىز بار عوي، ءا؟
— كەلىنىڭىز بار.
ەلۋدىڭ ىشىندەگى ادامنىڭ جاپ-جاس جاقىپبەككە «كەلىنىڭ» دەگەنىنە وتىرعان مۇعالىمدەر دۋ كۇلىستى. باتىرباي جۇرتتىڭ نەگە كۇلگەنىن العاشقى كەزدە ۇقپاسا دا، ارتىنان سەزىپ:
— جاسى كىشى بولسا دا، جولى ۇلكەن بولعان سوڭ ايتام دا، وعان نەسىن كۇلەسىڭدەر، — دەپ قالدى.
— كەشە ءبىر نارسەنى ءسىزدىڭ ەسىڭىزگە سالعام ەدىم. ەسكەرمەپسىز، — دەدى جاقىپبەك وعان.
— ءسىزدىڭ ماعان نە دەگەنىڭىز ەسىمدە جوق.
— مەن سىزگە تۋرا ايتپاسام دا، قۇلاق قاعىس ەتىپ ەدىم. اڭعارماعان بولدىڭىز عوي.
اناۋ ۇندەمەدى.
جاقىپبەك ورنىنان تۇرىپ، جاۋىنبايەۆتىڭ قاسىنا كەلدى دە، باسقالار ەستىمەسىن دەگەندەي كۇبىر ەتىپ:
— ءۇستى-باسىڭىزعا كوڭىل بولگەنىڭىز ءجون بولار ەدى، — دەدى.
— ءۇستى-باسىما نە بولىپتى؟ — دەدى مىنەزى شالكەس باتىرباي شامدانىپ.
— ءسىز كوڭىلىڭىزگە الماڭىز، جاۋىنبايەۆ جولداس، جاعاڭىز كىر، ءارى گالستۋك بايلاماپسىز! بۇل قالپىڭىزبەن كلاسقا كىرۋ قولايسىز عوي.
ءوزى تۋرالى بىرەۋ بىردەڭە ايتسا، دەرەۋ تىنىسى تارىلىپ، قانى قايناپ قويا بەرەتىن باتىربايدىڭ بويىنداعى ءبىر ەم قونباس اۋرۋى ەدى. جاقىپبەكتىڭ دوستىق كوڭىلمەن ايتقان جاڭاعى ءسوزىن دە ول كەسەلمەن قابىلداپ، «ماعان ادەيى ءتيىسۋ، ابىرويىمدى توگۋ» دەپ جورىدى.
— كويلەكتى كۇندە اۋىستىراتىن كيىمگە باي ەمەسپىن، شىراق... — دەدى ول ادەيى جانجال ىزدەگەندەي تۇلدانىپ.
جاقىپبەك بۇعان دا داۋىس كوتەرمەدى:
— بارمەن بازار ەتىپ، ءۇستى تازا ۇستاۋعا بولادى عوي.
— نە قىلار دەيسىڭ، وسى قالپىمىزبەن دە ساباق بەرىپ كەلگەنبىز.
باتىربايدىڭ ءورشي تۇسكەن مىنا قياستىعى مانادان بەرى ءوزىن ازار ۇستاپ وتىرعان جاقىپبەكتىڭ سابىرىنا شوق تاستادى. بەتىنە اشۋدىڭ قانى سوعىپ:
— بۇرىن بەرىپ كەلسەڭىز، بۇدان بىلاي بەرمەيتىن بولاسىز. ۇقتىڭىز با؟ — دەدى ول زىلمەن.
جاۋىنبايەۆتىڭ ءۇنى ءوشتى. ەشكىم ءتىس جارىپ ەش نارسە دەمەي، كابينەت ىشىندە ءبىر اڭىرۋ پايدا بولدى. مۇنداي بۇيرىق رايعا قۇلاقتارى ۇيرەنبەگەن مۇعالىمدەرگە جاڭا كەلگەن ارىپتەستىڭ ءسوزى توسىن بوپ ەستىلدى. تىنىشتىقتى جاقىپبەك ءوزى بۇزدى.
— ەگەر ادام تاربيەلەۋدى شىن ويلاساڭىز، ءجون سوزگە شامدانباي، ءوزىڭىزدى تارتىپكە سالىڭىز!
باتىرباي ءۇنسىز سازارىپ ءبىراز وتىردى دا، كەپكاسىن قولىنا الىپ شىعا جونەلدى. سول بەتىندە ول كۇيىپ-پىسىپ كۇدەرىگە باردى.
— اقساقال-اۋ، مىنا زاۆۋچىن باس جارىپ، كوز شىعارىپ بارادى. مەكتەپتى كازارماعا اينالدىرماق... كوپ الدىندا باس سالىپ تىلدەپ، اپتاريحامدى ءتۇسىردى.
بىرىنە ءبىرى بايلانىسسىز، ۇعىمسىز ايتىلعان باتىرباي سوزىنە ەركىن تۇسىنە الماعان كۇدەرى ءمان-جايدى ءوزى سۇراپ بارىپ ارەڭ قاندى. ول جاقىپبەكتى شاقىرتىپ الدى.
— جاۋىنبايەۆ جولداس ساعان رەنجىپ كەلىپ وتىر.
— بۇل جولداسقا مەن دە قاتتى رەنجىدىم.
كۇدەرى باتىربايعا بۇرىلدى.
— جارايدى، بۇگىننەن سوڭ كويلەگىڭدى دۇرىستاپ كيىپ كەل.
مۇنى ول كۇلكىلى پىشىنمەن ازىلگە شاپتىرىپ ايتتى. مۇعالىمدەردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا، سىرتقى پىشىنىنە ديرەكتوردىڭ ءمان بەرمەي، اڭگىمەنى جەڭىل-جەلپىگە اينالدىرۋىنا جاقىپبەك ىشتەي نارازى بولدى. ونىسىن جاسىرعان جوق.
— بۇل ويىنشىق ماسەلە ەمەس، وتە ماڭىزدى ماسەلە، اڭگىمە جاۋىنبايەۆ جولداستىڭ كويلەگىندە ەمەس، ءمۇعالىمنىڭ مادەنيەتىندە بولىپ وتىر. ەگەر ءبىزدىڭ مۇعالىمدەرىمىز ءوزىن قالاي بولسا سولاي ۇستاپ، كلاسقا بارىپ مادەنيەت جونىندە ۋاعىز ايتسا، كىم تىڭداماق. بالاعا ونداي جەلبۋاز ءسوزدىڭ قانداي قۇنى بولماق؟!
— ونىڭ بىلايىنشا دۇرىس...
كۇدەرى باتىربايعا كەتە بەر دەپ ىمدادى.
— بىزدەر، تالاپ ءارى ورىندى، ءارى ورىندالاتىن بولسىن دەپ ۇيرەتپەيمىز بە؟ سەن تىم قاتتى كەتكەنسىڭ. ايقاي-شۋ كوتەرمەي-اق وزىنە وڭاشا ايتۋعا بولاتىن ەدى عوي. سولاي ەمەس پە؟
— ايتتىم، ەلەمەدى.
— ەلەمەدى دەپ ءمۇعالىمنىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋ قالاي بولادى.
— بەدەلدى قولدان جاساۋعا بولمايدى. شىن بەدەل بار دا، جالعان بەدەل بار. بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىنا قاشان دا شەك قويىلادى. ءسىز ماعان سول جالعان بەدەلدى ۇسىنىپ وتىرسىز. ال، جالعان بەدەل جاقسى اتاق اپەرمەيدى. مەن ءسىز ايتقانداي، ءمۇعالىمنىڭ بەدەلىن ءتۇسىردىم دەمەيمىن. قايتا بەدەلىن كوتەرۋدىڭ امالىن قاراستىردىم دەپ بىلەمىن...
— بولماشى نارسەلەرگە ءتۇس سۋىتپاي ۇعىسا جۇمىس ىستەگەنىمىز دۇرىس بولار...
— مەنىڭ مۇعالىمگە قويعان ورىندى تالابىمدى بولماشى نارسە دەپ سونىڭ ءوز كوزىنشە اياقاستى وتكەنىڭىزگە مەن نارازىمىن...
كابينەتكە دەمىگىپ زاۆحوز كىرىپ كەلدى. ول سالەمدەسۋدى اسىعىپ ءجۇرىپ ۇمىتىپ كەتتى مە، الدە ءوزىنىڭ ادەتى مە، كۇدەرىنىڭ الدىنا ءتونىپ:
— قۇرتاتىن بولدى عوي، بۇل تەگى... ءسىرا، شارا قولدانىلا ما، جوق پا؟ — دەپ تاۋسىلا سويلەپ وتىرا كەتتى.
— جاي ما؟
— ءتورت كۇن بولدى، كولحوزدىڭ قايىعى جوق...
جايسىز بىردەڭە بولعان ەكەن دەپ ويلاپ قالعان كۇدەرى دە، جاقىپبەك تە شىداي الماي كۇلىپ جىبەردى.
— ونى بىزگە نە قىل دەيسىز؟
— نە قىل دەيىن، تاپتىرىپ بەرىڭىزدەر. ۇرىم — سىزدەردىڭ جۇمىسشىلارىڭىز. تۇندە ءوز كوزىممەن كوردىم. قاراڭعىنى پايدالانىپ ۇستاتپاي كەتتى.
بايمۇرات ايتىپ تۇرعان جوعالعان قايىقتىڭ تاريحىنا ونىڭ، ءوز بالاسى ساپار ورتاق ەدى.
ساپاردىڭ سۇيەتىن ەكى نارسەسى بار-دى. ءبىرىنشىسى — كوگەرشىن ۇشىرۋ دا، ەكىنشىسى — كول بەتىندە قايىقپەن ءجۇزۋ بولاتىن. العاشقىسى وڭاي بولسا دا، سوڭعىسىنا قولى كوپ جەتە بەرمەيتىن. ويتكەنى، كولحوز مەنشىگىندەگى 3 — 4 قايىق ەرەسەك ادامداردان بوسامايتىن، بوساي قالعان كۇننىڭ وزىندە بالاسىنىپ ەشكىم وعام بەرە قويمايتىن. ءبۇيتىپ ءجۇرىپ قايىققا قولى ەمىن-ەركىن جەتپەسىن ءبىلىپ، ساپار نە دە بولسا، باسقاشا ءبىر تىرلىك ىستەۋگە كىرىسكەن. ول ءبىرىنشى سەنتيابرگە قاراعان ءتۇنى الا-كولەڭكەمەن تۇرىپ الىپ، ەشكىمنىڭ كوزىنە شالىنباي، كولگە كەلگەن. كول جاعاسىندا بايلاۋلى تۇرعان ءۇش قايىقتىڭ بىرەۋىن شەشىپ العان دا، قامىس اراسىنا اپارىپ جاسىرىپ، سودان سوڭ ەشتەڭە كورمەگەن كىسىدەي ۇيىنە كەلىپ تىپ-تىنىش جاتىپ قالعان. ونىڭ سەيتەنگە ايتامىن دەپ قوس كوگەرشىنگە ساتقان قىزىعى دا، العاشقىدا ودان قىزعانامىن دەپ ساباقتان قالىپ قويۋىنىڭ سەبەبى دە وسى بولاتىن.
سەيتەندى قاسىنا الىپ، سول قايىقپەن ەكى-ۇش كۇن سايران سالعان ساپار كەشە قىزىعىنىڭ شەت-جاعاسىن بەكتايعا دا سەزدىرىپ، ودان دا ءبىر قارماق، ءبىر كوگەرشىندىك اقشا قاعىپ الدى. ىمىرت جابىلا وعان كەلمەك بولىپ ۋادە بەردى. سول ۋادەسى بويىنشا سەيتەن ەكەۋى قاس قارايعان كەزدە بەكتايدىڭ ۇيىنە بەت قويدى. اۋلا ىشىندە جىلتىراپ جانعان شام كورىندى. شامنىڭ جانىندا بانۋدىڭ شەشەسى اقىق پەن كۇدەرىنىڭ كەمپىرى تويتىق شاي ءىشىپ وتىر ەكەن.
— ەشقايدا بارمايسىڭ. بايمۇراتتىڭ تەنتەك بالاسىنا ەرەم دەپ ءوزىڭ مۇلدە جامان بولىپ باراسىڭ، — دەگەن اقىق بايبىشەنىڭ داۋسىن ەستىپ، مىنالار توقتاي قالدى.
— بۇگىنشە عانا، اجەتاي...
— قايدا باراسىڭ جەتى تۇندە؟..
— ءبىر جەرگە بارام دا كەلەم.
اقىق شەشەي داۋىسىن كوتەرۋدى قويىپ، جايلاپ سويلەدى.
— اقىلسىز بولما، بالام، اجەڭنىڭ ءتىلىن ال، ەرمە وعان، سەنى ول كورگەنسىزدىككە ۇيرەتەدى... ودان دا تورگى ۇيگە بار دا، ساباعىڭدى وقى.
بەكتاي نە ىستەرىن بىلمەي، جىلامسىراپ ۇيگە كىرىپ كەتتى.
— وي، جاسىق! — دەدى ساپار كۇبىرلەپ.
— مۇنداي بەيباستاق بالانى كىم كورگەن، — دەدى اقىق شايىن ۇرتتاپ قويىپ، — بەكتايجانعا كۇنى-تۇنى دامىل بەرمەيتىن بولدى.
— ساپار ءوز اتى اتالعان سايىن دەمىن ىشىنە تارتىپ تىڭدادى.
— اڭگىمەنى قوزدىرعىسى كەلدى بىلەم، مانادان بەرى شايدى ءۇنسىز ءسىمىرىپ وتىرعان تويتىق تا سوزگە ارالاستى.
— ءاي دەيتىن اجە قوي دەيتىن قوجا جوق بولعان سوڭ سۇيتەدى دە ونىڭ اكەسىن سەن جاقسى بىلمەيسىڭ عوي، كوڭىلشەك، ەلپىلدەگەن ءبىر بيشارا. ودان بالاعا قانداي ءتالىم بولادى.
— نەسيە سوزگە جوق اقىق تويتىققا «سولاي ما» دەپ تە ەمەۋرىن جاساماستان، ءوز پىكىرىن توماعا-تۇيىق قالدىرىپ، باسقا ءبىر جايلاردى ايتىپ كەتتى. ءبىراق ءبىر جەلپىنسە ۇزاققا سىلتەيتىن تويتىق ءسوز تىزگىنىن ءوز قولىنان شىعارعىسى كەلمەدى، قالاعان تاقىرىبىنا قايتىپ سوقتى.
— بالا تاربيەسى قيىن عوي. قىزىمىز ەسىن ءبىلىپ، ەرجەتسە دە قالاي بوپ قالدى دەپ وسى كۇنگە دەيىن مازاسىزدانىپ جۇرەمىز.
— مازاسىزدانىپ قايتەمىز. وقىتتىق، تاربيەلەدىك، وسىردىك،ولەرىن بىلمەسە، ەندىگى وبالدارى وزدەرىنە. ءبىز سولاردىڭ سوڭىنان كۇزەتىپ جۇرەمىز بە.
— تويتىق بۇعان ماقتانىش سەزىم كورسەتتى.
شۇكىرشىلىك ەتەمىن. ءوزىم جامان بولسام دا، قىزىم تەڭ قۇربىلارىنان كەم قالعان جوق. ونىڭ وقىپ جۇرگەن مەكتەبى ءىلىمنىڭ ەڭ سارقىلار جەرى دەسەدى عوي...
— وقىعان جاسقا ءبىلىمنىڭ ەسىگى كەڭ اشىلدى عوي بۇل زاماندا، — دەپ سوناۋ الىستا ءىزسىز، بۇلدىر بولىپ قالعان ءوزىنىڭ جاستىق شاعىن ەسكە تۇسىرگەندەي، اقىق اقىرىن كۇرسىندى.
— بانۋدىڭ وقۋى ءبىزدىڭ ءاسيمالارعا قاراعاندا از بولسا كەرەك،-دەپ ءتويتىق-بىر جاعىنان سۇراعانسىپ، ەكىنشى جاعىنان قىزىنىڭ ءبىلىمى جوعارى ەكەنىن انعارتىپ ءوتتى.
— اعاسى ءتىرى بولعاندا وقيتىن ەدى عوي جانىم، — دەپ اقىق شەشەي مايداندا قازا تاپقان بالاسىن (بەكتايدىڭ اكەسىن) ەسىنە الا مۇڭايا سويلەدى.
ءوز قىزىنىڭ ءبىلىمى ارتىقتىعىن اقىققا اڭعارتقان سوڭ تويتىق بۇل جونىندەگى اڭگىمەنى سوزبادى.
— جاڭا ءاسيماجاننان حات الدىق. سىرى بار حات. «...ءوزى وقىعان بولسا دا، ءۇي ءىشى ومىردەن كەنجە قالعان، جايسىز ەكەن دەمەسىن. قولدارىڭدا جاتقان ادام الدىندا وزدەرىڭدى جيناقى ۇستاڭدار» دەپتى. ۇعىپ وتىرسىڭ با، اقىق اقىلدىم مەنىڭ جۇقالاي ايتىپ، ءبارىن جەتكىزىپ وتىر.
اقىققا قىز سوزىنەن پالەندەي سەزىكتى ەشتەڭە اڭعارىلمايدى. تويتىق ايتقانداي باسقا ماعىنا دا ۇعىلمايدى. استارسىز كادىمگى تۋرا ايتىلعان ءسوز، تانىسى الدىندا ءوز ءۇيى ءۇشىن ۇيالعىسى كەلمەگەن ادامنىڭ ايتاتىن تابيعي ءسوزى.
تويتىق اقىقتىڭ جاۋاپ قاتپاعانىنا مويىمادى.
— قالاي دەپ ويلايسىڭ، جاقىپبەك جاقسى بالا ەمەس پە؟ اقىلدى، ادەپتى، قىزداي سىزىلىپ تۇرادى. ءوزى جالعىزباستى كورىنەدى، — دەپ ءبىر قويدى.
تويتىق ءسوزى ويعا تۇرتكى بولدى. بۇل ويى «قانداي ادامعا كەز بولار ەكەن مەنىڭ بانۋىم» دەگەننەن باستالىپ ونىڭ كەلەشەگىن كەڭىنەن شولىپ كەتتى. تۇرمىسقا شىعادى، ءوز الدىنا ءۇي بولادى، مۇمكىن، سوندا تويتىقتىڭ قىزى وقىپ جۇرگەن ايتۋلى مەكتەپكە ول دا تۇسەر. جوق، بۇل مۇمكىن ەمەس، دەپ ويلادى سودان سوڭ ول، — بالالى-شاعالى بولماي ما، قايتىپ وقىسىن. وسى وي العاشقىدا جايسىز بوپ ءبىلىنىپ، اقىقتى مازالاسا دا، ارتىنان ءتاتتى شىرىنعا اينالىپ، كورمەك سەزىم جوق بولدى. «بوبەك، جاس ءيىس قانداي ءتاتتى، قانداي قىزىق! وقىماسا وقىماسىن، قۇداي ىلايىمدا سوعان جەتكىزسىن!»
كۇتپەگەن جەردەن تۋىپ كەتكەن وسىنداي ويىن ءارى قولاپايسىز، ءارى كۇلكىلى كورىپ اقىق: «الجىعانمىن عوي تەگى الدەقايداعى ءبىر ويلار تۇسكەنىن قاراشى» دەپ ەدى، ايتىلعاننىڭ ءبارىن دە بىلگىسى كەلىپ تۇراتىن تويتىق وسى جولى بۇل ءسوزدى قازبالامادى. ول ءوزى دە قىزى جايىندا ءبىر ءتاتتى قيالدىڭ قۇشاعىندا ەدى، اڭعارمادى.
ەكى كەمپىر وسىلايشا اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا ساپار مەن سەيتەن ورىندارىنان جايلاپ تۇرىپ كەتتى دە، تەرەزە الدىنا باردى.
— بەكتاي، ءاي بەكتاي!
بەكتاي تەرەزە الدىنا كەلدى.
— ءجۇر، تەز! — دەپ سىبىرلادى ساپار.
— اجەم ۇرسادى!
— تەرەزەدەن شىعىپ كەت، اجەڭ بىلمەيدى.
بەكتاي باتىلى بارماي، ءبىراز كۇيبىجىكتەپ تۇرىپ ەدى، انالار جەمە-جەمگە الىپ، بولمادى.
...ۇشەۋى وڭتۇستىككە قاراپ تارتتى.
— شىنىڭدى ايتشى، — دەدى بەكتاي ساپارعا جولشىباي، — جاڭا مۇعالىمنەن ىعىپ جۇرەتىن بولىپسىڭ عوي ءوزىڭ.
— تاپقان ەكەنسىڭ قورقاقتى، مەن سەندەر دەيمىسىڭ.
انەۋگى دوستىق جايىندا ايتقانىن ساپار تاعى دا بەتكە باسا ما دەپ ويلاپ، سەيتەن «قوي» دەگەندى سەزدىرىپ بەكتايدىڭ جەڭىنەن تارتىل قالدى. ولار پوسەلكە سىرتىنداعى كولگە كەلدى. جاعالاۋى ويدىم-ويدىم قامىستى، ورتالىعى جالاڭاش دوڭگەلەك كول اي جارىعىمەن جالتىراپ، مولدىرەپ جاتىر. اينالاداعى اسەمدىك: جاسىل جاعالاۋ، بۇيرا باستى توبەلەر، جاقپار-جاقپار جارتاستار ءتۇن قاراڭعىسىن ايقارا جامىلىپ، كۇندىزگى كۇللى سۇلۋ كوركىن جاسىرىپ، مەلشيىپ قالعان.
ساپار جولداستارىنا بۇرىلدى.
— شەشىنىڭدەر!
— شەشىنىپ نە قىلامىز؟ — دەپ سۇرادى بەكتاي.
— اناۋ قامىسقا دەيىن ءجۇزىپ بارامىز.
— جوق، سۋ سۋىق. مەن تۇسپەيمىن.
— سەن شە؟ — دەپ ساپار سەيتەنگە قارادى.
ونىڭ دا ءجۇنى جىعىلىپ، موينىنا سۋ قۇيىلىپ تۇرعاندى.
ايتكەنمەن، تۇسپەيمىن دەسە، ساپاردىڭ قويان جۇرەكسىڭ دەگەلى تۇرعانىنان يمەنىپ، سىر بەرمەي باقتى.
— مەن دايىنمىن!
قانشا باتىلدانىپ ايتامىن دەسە دە، ونىڭ داۋسى تىتىرەپ شىقتى.
دايىن بولساڭ، شەشىن!
— سەيتەن امالسىز كۇيبىجىككە باستى.
بۇرىن مۇندايدا ءوز ارتىقشىلىعىن كورسەتپەسە كوڭىلى كونشىمەيتىن ساپار تاپ وسى ارادا قاسارىسپادى.
— جارايدى، ۇرەيلەرىڭ ۇشپاي-اق قويسىن، مەن سەندەردى ادەيى سىنايىن دەپ ايتىپ ەدىم. ءوزىم-اق بارامىن، — دەدى دە، شەشىنىپ كولگە قويىپ كەتتى ول.
— يششا-اي، — دەدى بەكتاي سۋىق سۋعا ءوزى تۇسكەندەي بولىپ دەنەسى تۇرشىگىپ.
— ساپار كەۋدەسىن كوتەرىپ، ەكى قارىن كەرە، كەزەك-كەزەك قۇلاش سىلتەپ، قالىڭ شوق قامىسقا قاراي تارتىپ بارادى. مىنا ەكەۋى جاعادا ودان كوز الماي، ءۇنسىز، دىبىسسىز، تەلمىرە قاراپ قالعان. قاراسى بارعان سايىن كىشىرەيە مۇنارتىپ، ساپار بىرتە-بىرتە الىستاپ كەتتى.
قايدا بارادى ەي بۇل؟ — دەدى بەكتاي الدەن ۋاقىتتان كەيىن سەيتەنگە ءتىل قاتىپ. قايىق اكەلەدى... ول نە قىلعان قايىق؟.. جاڭا شوق قامىسقا كىرىپ جوق بولعان ساپار وسى كەزدە ايدىندا قاراڭ ەتە ءتۇستى. ول قايىقپەن شىقتى.
— قانە، مەنىڭ كيىمىمدى اپەرىڭدەر دە، وزدەرىڭ دەرەۋ وتىرىڭدار، — دەپ ساپار قايىقتى جاعاعا تىرەدى.
— انا ەكەۋى كيىمدى الا-سالا قايىققا قوندى.
— تىسىڭنەن شىعۋشى بولماسىن! كۇن سايىن تۇندە ءبىر مەزگىل سىرعىتىپ تۇرامىز، — دەدى ساپار بەكتايعا قاراپ.
— ول قالاي؟ تەك بۇگىنشە عانا ەمەس پە؟ ەرتەڭ ورنىنا قويمايمىز با؟ — دەدى بەكتاي.
— تىعىپ قويماساڭ قولىڭا كۇندە-كۇندە قايىق تۇسە بەرە مە.
— وي، بۇل ۇرلىق بولادى، جارامايدى!..
— جاراماسا، ءتۇس، — دەدى ساپار وعان شۇقشيا تونە قالىپ. بەكتاي ساسايىن دەدى. ونىڭ اۋزىنا تۇسكەن ءسوز «اپاما ايتام» بولدى.
— اپاڭا ايتاسىڭ با، جوق پا؟ — دەدى ساپار سۋعا لاقتىرعالى تۇرعان ادامشا ونى تۋ سىرتىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ.
بەكتايدىڭ داۋسى قىسىلىپ شىقتى.
— ايتپايمىن!
— پيونەرلىك ءسوزىم دە!
— شىن پيونەرلىك ءسوزىم!
— ەندەشە، بوپتى. — دەپ ساپار ساق-ساق كۇلىپ، ەندى جاعدايدى ءتۇسىندىردى.
— كەمە كاپيتانى، ەكى باستان، مەنمىن. سەن سەيتەن ەكەۋىڭ جاۋىنگەر كومەكشىمسىڭدەر... كومەمىزدىڭ جولى — مىناۋ ارالىق بولادى. اناۋ ورتالىقتاعى اشىق الاڭعا جاقىنداماۋىمىز كەرەك. ول ارا وتە ءقاۋىپتى. كوزگە ءتۇسىپ قالۋىمىز مۇمكىن. ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم!
— ۇقساڭ، رۋلگە وتىر. ساپارىمىزدى باستايمىز. دىبىس شىقپاسىن! سۋدى شالپىلداتۋ بولماسىن! ءۇنسىز جىلجىپ وتىرىپ، قامىس اراسىمەن تۇستىكتەن شىعامىز. ودان سوڭ كەيىن قايتامىز. بۇگىنگى جورىق سونىمەن اياقتالادى.
قايىق سىرعىپ كەلىپ قالىڭ قامىسقا تىرەلدى. بۇل تۇستىكتەگى جاعالاۋ ەدى.
— مەرزىمدى جەرگە جەتتىك. كەمەنى كەيىن بۇر، — دەپ كوماندا بەردى ساپار.
قايىق كىلت بۇرىلىپ، ورتاعا قاراي جونەلدى.
— ءاي، توقتاڭدار! — دەگەن داۋىس شىقتى وسى كەزدە.
— تەز، تەز! — دەپ سىبىرلادى ساپار ەسكىشتى دەرەۋ ءوز قولىنا الىپ.
— زاۆۋچ! — دەدى ساپار كۇبىرلەپ.
— جوق، ول ەمەس، سەنىڭ كوكەڭ سياقتى، — دەدى سەيتەن.
— جوق، سول!
— ءاي...
سودان كەيىنگى ءسوزدى بالالار ەستىمەدى، ەستۋگە مۇرشالارى دا كەلمەدى. اي-شايعا قاراماستان ۇشەۋى ءۇش جاقتان ەسىپ، قامىستىڭ تاساسىنا كىرىپ جوق بولدى.
— ءبىز ەكەنىمىزدى تانىعان بولار؟ — دەدى بەكتاي ۇرەيلەنىپ.
— مەنىڭشە، تانىعان جوق، — دەدى ساپار.
— ەگەر بىلسە، ماسقارا بولدىق! — دەدى سەيتەن...
* * *
— ...انىق ءبىزدىڭ وقۋشىلار العان بولسا قايىق ەرتەڭ قولىڭىزعا تيەدى، — دەدى جاقىپبەك.
«ءسىز نە ايتاسىز» دەگەندەي بايمۇرات كۇدەرىگە بۇرىلدى.
— ءيا، ەشقانداي قام جەمە، قايتا بەر. ءبىز تاپتىرتىپ بەرەمىز.
— تاپتىرتىپ بەرەمىز دەيمىز، العان بالا ايتا قويسا جارادى عوي، — دەدى كۇدەرى زاۆحوز كەتكەن سوڭ جاقىپبەككە وزىنەن-وزى ءشۇبالانىپ.
— ايتۋعا ءتيىس.
جاقىپبەك 6 «ا» كلاسىنىڭ تابالدىرىعىنان اتتاعاندا، قايىق وقيعاسىن تاعى ءبىر ەسىنە ءتۇسىرىپ، زاۆحوز ايتقان ۇشەۋى، مۇمكىن، وسى كلاستا وتىرماعانىن كىم ءبىلسىن دەگەندەي، ءار بالانىڭ جۇزىنە كوز تاستاپ، ويلانا قاراپ ءوتتى. ءجۇز دە، كوز دە ەش نارسە ايتپادى. بارلىق كوز قارسى قادالماي، جاسقانا جالتارىپ، تومەن قاراپ قالا بەردى.
سودان كەيىن بۇل ويى: «مۇمكىن، باسقا كلاستىڭ بالالارى ما ەكەن» دەگەن ءشۇبالى ويمەن الماستى. ايتكەنمەن قايىق جونىندە سۇراۋدى دۇرىس كوردى.
— مەن سەندەردەن ءبىر نارسە سۇراماقشىمىن...
بالالار «ول نە ەكەن» دەگەندەي ىنتىعا قۇلاق ءتۇردى.
— ءۇش بالا كولحوزدىڭ قايىعىن جاسىرىپ، ورنىنا قويماي كەلەدى. مىنە، بۇگىن ءتورت كۇن. سول كىم؟ كورگەندەرىڭ بار ما؟ ەگەر بالالىق ەتىپ الىپ، ايتپاي جۇرگەندەر بولسا، مويىنداۋى قاجەت.
كىم ورنىنان قوزعالار ەكەن دەگەندەي، ول كلاستا وتىرعاندارعا ۇمىتتەنە كوز تىكتى. ەشكىم سەلت ەتپەدى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭدەر؟
— بىلمەيمىز، ايتپەسە ايتار ەدىك» دەگەندەي قارا كوزدەر جاۋتاڭداپ، مۇعالىمگە قيىلا قارايدى. سول كوپ تولقىنعا سەيتەن مەن بەكتاي كوزدەرى دە توعىسىپ، بۇككەن سىردى بىلدىرمەي جاسىرىنادى. ءبىراق، سەندەر جاسىرعانمەن مەن جاسىرا المايمىن دەگەندەي ەكەۋىنىڭ دە جۇرەكتەرى ءدۇرس-دۇرس سوعادى. ەكەۋى دە قاتتى قىسىلىپ، پارتامەن پارتا بولىپ، اينالاسىنا دا بۇرىلۋعا باتىلى بارماي، ەسى شىقتى.
ساپار ءحالى بۇلاردان دا اۋىر ەدى. ول قانشا سىر بەرمەي سازارعانىمەن، ەكى كوزىن ءالسىن-السىن جىپىلىقتاتىپ، قيىن قىسپاقتا قالعانداي اۋىر قينالىسقا تۇسكەن-دى. وعان: «مەن دەپ ايتىپ سالسام با ەكەن» دەگەن ءبىر وي كەلىپ كەتتى دە، مۇنىڭ اياعى تاعى جانجالعا سوعادى عوي، ءبۇلدىرىپ الارمىن دەپ توقتالىپ قالدى.
«جاقسى، ساباق باستايمىن. كورسەڭدەر ياكي سەزسەڭدەر، ايتارسىڭدار»، دەگەن جاقىپبەك ءسوزى ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ، توبەلەرىنەن ءزىل بوپ باسقان اۋىر جۇكتى ۇشەۋىنەن دە سىرىپ تاستاعانداي بولىپ، بويلارىن جەڭىلدەتىپ جىبەردى.
جاقىپبەك بۇگىن 6-كلاسقا ارنالعان ادەبيەت وقۋ كىتابى بويىنشا ساباق وتكىزۋگە ءتيىستى ەدى. ءبىراق، ولاي ەتپەي، پروگراممادا كورسەتىلمەگەن، ەگوركا دەگەن بالا تۋرالى جازىلعان ءبىر اڭگىمەنى وقىپ تالداۋدى ۇيعاردى. ونىڭ وقۋى بالالارعا قاتتى، اسەر ەتتى. وقىعان ەمەس، ءوزى كورگەنىن بايانداپ وتىرعانداي، وتە ۇعىمدى بولدى. ەگوركا قايىرلاپ قالعان جايىندى كورىپ ۇلكەندەرگە حابارلايدى، ءبارى جيىلىپ بالىقتى ۇستايدى. ۇلكەندەر مول ۇلەستى بالاعا ۇسىنادى. ول الماي، كولحوزدىڭ اسحاناسىنا بەرەدى. بالانىڭ سوسياليستىك ورتاق مۇددەگە دەگەن كوزقاراسىن، كوللەكتيۆكە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، سانالى قۋانىشىن شەبەر تولعايتىن وسى قىسقا اڭگىمە كلاستا وتىرعان بالالارعا تۇگەل دەرلىك ۇنادى. جاس بۇلدىرشىندەر ودان ءوز بەينەلەرىن كوردى. ونىڭ ورنىندا بولساق، ءبىز دە سۇيتەر ەدىك دەگەن سەزىم كوبىنىڭ-اق باسىنا كەلدى.
جاقىپبەك اڭگىمەنى تالداۋعا بالالاردى تۇگەل قاتىستىرۋدى كوزدەدى. مۇنىسى وتە ءساتتى بولىپ شىقتى. ءسوز بولىپ وتىرعان جاعداي تانىس ماسەلە، ۇيرەنشىكتى وقيعا بولعاندىقتان ءارى شىندىق كوڭىلدە سايراپ تۇرعاندىقتان، بالالار تالقىعا قىزۋ ارالاسىپ، ءارقايسىسى ءوز پىكىرىن ايتىپ باكتى. ولار بىرىنە-بىرى سۇراۋ قويىپ، قىزا-قىزا تالاسقا كوشىپ، قىسىلىپ -قىمتىرىلماي، ويداعىلارىن ەركىن اعىتتى. مانادان بەرى تالقىعا ارالاسپاي، ەنجار تىڭداپ وتىرعان ساپار دا ءبىر ءسوزدىڭ يىنىندە ءوز پىكىرىن ايتىپ سالدى. ەگوركانىڭ ءىسى بارىمىزگە ونەگە دەگەن جارقىنعا ول قارسى شىقتى. ونەگە ەرلىكتە، ال مۇندا ەشقانداي ەرلىك جوق دەدى ول. ساپار دەسە جۇلدىزى قارسى جارقىن ساباققا ودان الدەقايدا وزىق ەدى. وزىنەن وسال ساپاردى جەكپە-جەككە ءوزى تىلەنىپ ۇرىنعانىنا ول راقاتتانىپ كەتتى.
— ەگەر ءبىر ۇلكەن ولجاعا كەنەلسەڭ، سەن قايتەر ەدىڭ؟ ءوزىڭ الار ما ەدىڭ، كولحوزعا بەرەر مە ەدىڭ! اۋەلى وسىعان جاۋاپ بەرشى، — دەدى ول ساپاردىڭ نازىك جەرىنە جارماسىپ.
ەگەسكە جانى قۇمار ساپار بەرىلمەي:
— سەن ءوزىڭ قايتەر ەدىڭ؟ — دەپ قارسى سۇراق قويدى وعان.
— مەن، ارينە، كولحوزعا بەرەر ەدىم.
سۇراققا دەرەۋ جاقىپبەك ارالاستى.
— ءوزىڭ الماي، نە ءۇشىن كولحوزعا بەرەسىڭ، وسىنى اشا كەت، جارقىن.
جارقىن كۇمىلجىپ قالدى. مۇنى كورىپ ايتەن قولىن كوتەردى...
— ال، ايتا عوي...
— جالعىز جارقىندا بولعاننىڭ كىمگە پايداسى بار. ال، كولحوزدا بولسا، بارىمىزگە ورتاق.
— ايتەن دۇرىس ايتادى. كولحوزدىڭ قورى كوبەيە بەرسە، ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىز جاقسارا بەرەدى. سولاي ەمەس پە؟
— سولاي، سولاي، — دەپ بالالار شۋ ەتە ءتۇستى.
ءسوز ارالاسىپ، جارقىننىڭ سۇراعىنان وڭاي قۇتىلىپ كەتتىم دەپ وتىرعان ساپاردىڭ جولى بولمادى. جارقىن وعان قايتىپ ورالدى:
— سەن جاۋاپتان تارتىنبا، شىنىڭدى ايت!
— كلاسس تۇگەل ساپارعا قارادى.
— سەن، ارينە، ءوزىڭ الار ەدىڭ، — دەپ سىبىرلادى جانىندا وتىرعان سەيتەن وعان.
— ساپار قىسىلايىن دەدى. جالتارۋعا بولمادى. ونىسىن سەيتەن سەزىپ وتىر. مۇعالىمنەن يمەنگەنىڭنەن سەن وتىرىك ايتتىڭ دەپ ول شىعا سالا كۇلۋى حاق. وسىنى ويلاعان ول:
— مەن ءوزىم الار ەدىم، — دەدى.
بالالار دۋ كۇلىستى. ولارعا بۇل ءسوز مۇلدە سوكەت بولىپ كورىندى. بىرەۋلەر: «دۇنيەقۇمار»، ەندى بىرەۋلەر: «ساراڭ»، «ساناسىز» مىسقىلدايدى. اقىرىن ايتىلعان بارلىق ءسوز ساپارعا اپ ايقىن ەستىلىپ، شانشۋداي قادالىپ بارادى. بۇرىن كلاستا بالالار اراسىندا، ءوزىن وزگەشە بيىك سانايتىن ونىڭ ءدال وسى ارادا ءبىرىنشى رەت ساعى سىندى. ەگەسكەن جارقىن بوي تەڭەستىرۋ بىلاي تۇرسىن، وعان جوعارىدان قاراپ، مەنسىنبەي الگىدەن دە توسىن سۇراقتارعا جىعىپ، جۇرت كوزىنە جەكسۇرىن ەتىپ سىقاقتايدى. ونى قوستاپ باسقالار دا مۇنى اجۋالايدى. ولارعا مۇنىڭ نيەتى وعاش، ەرسى، سولەكەت كورىنەدى. كلاستا مەن، قوجامىن دەپ ءبىر ءوزىن مىڭعا بالاپ جۇرگەن ونىڭ كوزگە شىققان سۇيەلدەي جەكە قالۋى بويىنا ۇلكەن ءمىن بولىپ، نامىسقا ءتيدى. كۇتپەگەن جەردە باتىلدىعىن كورسەتەمىن دەپ، وسالدىعىن اڭعارتتى. وعان سەرىك تە از بوپ شىقتى. دوسى سەيتەن دە قىزارىپ، ەشتەڭە دەي الماي، اينالاعا قورعانا جالتاقتايدى. ال، بەكتاي ەكى كوزى جىپىلىقتاپ، الدەنەگە وكىنگەندەي، كوڭىلسىز، سولعىن، ءمۇساپىرسىپ قالعان. ال، اناۋ ءمۇعالىم عوي ايىزى قانىپ وتىر!
وسى سياقتى نەشە ءتۇرلى ىزالى ويلار كەلىپ، نە ىستەرىن بىلمەي، ىشتەي بۋلىعىپ وتىرعان ساپارعا اراشاشى دا سول ءمۇعالىم بولدى.
— سەندەر كۇلمەڭدەر، — دەدى ول بالالارعا، — ساپار ىڭعايسىز بولسا دا، شىنىن ايتتى. ال، شىندىقتى تايسالماي ايتۋ دا ەرلىك. راس، ول ءبىزدىڭ ءومىردىڭ تاماشا سىرلارىن جەتە ۇعا الماي كەلگەن. وقا ەمەس، ءالى-اق تۇسىنەدى، بىزشە ويلايتىن بولادى، كەمشىلىگىن دە جويادى. ول ەمدەلەتىن دەرت. ال، قورقاقتىق، ەكى جۇزدىلىك ەم قونبايتىن ءقاۋىپتى اۋرۋ — مىنە، سولار...
— مەن قورقاق بولسام، وتىرىك ايتا سالعان بولار ەدىم. وندا ءتىپتى جالعىزسىراماس تا ەدىم! ءبىراق، مەن ونى ءوز بويىما ار كورمەدىم بە! سونى باعالاعان مىناۋ ءمۇعالىم قانداي ءادىل يدام! — دەدى ساپار مەكتەپتەن شىققان سوڭ سەيتەن مەن بەكتايعا.
— ولار ۇندەمەدى.
— نەگە ۇندەمەيسىڭدەر؟
— جوق، ءبىز تۇك تە باتىر ەمەسپىز. ءمۇعالىم ونى بىلمەيدى، — دەدى بەكتاي.
— ءبىزىن كىم؟ — دەدى وعان ساپار قادالىپ.
— بىزدەر، مىنا مەن، سەن...
— سەن، ارينە، تۇك تە باتىر ەمەسسىڭ، ول بەلگىلى.
— سەن دە باتىر ەمەسسىڭ!
بىرەۋگە قارسى كەلۋگە جوق بەكتايدىڭ مىنا ءسوزى ساپارعا دا، سەيتەنگە دە توتەننەن پايدا بولعان باتىلدىق بولىپ كورىنەدى.
— قانە، دالەلدەشى! — دەدى ساپار تەپسىنىپ.
— كولحوزدىڭ قايىعىن ۇرلايمىز. ءمۇعالىم سۇراسا ۇندەمەيمىز... شىن باتىر بولساڭ سونى نەگە ايتپادىڭ؟
انا ەكەۋى بىرىنە-بىرى قارادى.
11
قايىق وقيعاسى بىلايشا ەلەۋسىز، اۋىل ءومىرى ءۇشىن ەشقانداي ءمانى بولماعانىمەن، ءبىر شەتى تاربيەمەن ۇشتاسىپ جاتقاندىقتان، جاقىپبەك بۇعان ءسال نارسە دەپ قاراي المادى. قايىق دەپ اتالعانى بولماسا، راسىندا اڭگىمە باسقادا ەدى. ارزاننىڭ اقاۋى كوپ. قيت ەتسە، قيۋى قاشىپ، وڭاي بۇلىنەدى. جاقىپبەكتى مازالايتىن دا وسى سەزىم: مىنە، تاربيەدەن اقاۋ ءبىلىندى. ءبىر ەمەس، ءۇش شاكىرتتەن شي شىعىپ، كوللەكتيۆتەن جىرىلىپ وتىر، كورگەندەرىن ايتپايدى، ادالدىق دەگەندى ۇمىتادى، بار سەنىمدى دە جەلگە جىبەرەدى. ونىڭ ۇستىنە، بۇل كولحوز مۇلكىنە، قوعامدىق مۇلىككە اۋىل بالاسى اراسىندا سانالى كوزقاراس جوقتىعىنىڭ انىق ءبىر ايعاعىنداي. كولحوز مۇلكى ەكەنىن، ونسىز تىرشىلىگى جوعىن ۇقپايتىنى ءبىر ءسارى، ءتىپتى ونىڭ مۇددەسىن اياققا باسادى، مۇلكىن شاشادى... مۇندايلار ەرتەڭگى كولحوزدىڭ نەسى بولار ما... قايىق ۇساق بولعانىمەن، بۇل قىلىق ۇساق ەمەس. بۇدان ءبىر قورتىندى شىعارماسا مەكتەپ تىرشىلىگىندە ەلەۋسىز بوپ بىلىنگەن، زورايا بەرسە، اياعى ناسىرعا شاباتىن قىلىقتى ەلەمەۋ بولىپ شىعار ەدى.
جاقىپبەك بۇل وقيعاعا مىنە وسىلايشا قاراپ، ۇساق ىستەن ءىرى قورتىندى شىعارعىسى كەلەدى. اقىرى ول جەكە مۇعالىمدەرمەن اقىلداسۋدى ۇيعارىپ، ساباق سوڭىندا ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ، بانۋدىڭ، بايسالدىڭ بۇل ماسەلە تۋرالى پىكىرىن تىڭدادى.
— بۇل وقيعاعا بايلانىستى بارلىق كلاستا وترياد جيىنىن وتكىزسەك، — دەدى بايسال.
ونىڭ بۇل ويىنا بانۋ قارسى بولدى.
— جيىن وتكىزۋدىڭ مەنىڭشە قاجەتى از. ونىمىز ورىنسىز داۋرىعۋ بولادى.
جاقىپبەك ەليزاۆەتا سەرگەيەۆناعا قارادى.
— ءسىز قالاي ويلايسىز؟
— مەن بايسالدىڭ پىكىرىن جاقتار ەدىم. ءسوز جوق، سەنىڭ ايتىپ وتىرعاندارىڭنىڭ كوڭىلگە قوناتىن جاعى بار، — دەپ بانۋعا بۇرىلدى، — بالالاردى توپتاپ، ءبارىن جازعىرۋ، بۇكىل كوللەكتيۆكە ءشۇبا كەلتىرۋ، ارينە، تەرىس ءتالىم. ءبىز ولاي ەگۋگە ءتيىس ەمەسپىز...
ەندەشە جيىننىڭ قاجەتى نە؟: — دەدى بانۋ كوزىن ءبىر توڭكەرىپ جىبەرىپ قيىعىمەن قارت مۇعاليماعا قاراپ.
— جيىننىڭ قاجەت بولاتىنى سول: مۇندا بايسال ايتقانداي قايىققا بايلانىستى ماسەلە تىكەلەي قارالمايدى...
— ەندى نە قارالادى؟
— بۇل جيىننىڭ بۇگىنگى ءبىر عانا وقيعاعا بايلانىستى ءوتۋى تاربيە تار ماعىنادا ءۇستىرت قاراۋ بولار ەدى. ول جالپى ادالدىققا ارنالۋى كەرەك.
— ا، مۇنداي جيىنعا مەن دە قارسى ەمەسپىن، — دەدى بانۋ تەز كەلىسىپ.
ولاي بولسا، دايىندىققا كىرىسىڭىزدەر، — دەدى جاقىپبەك جالعىز-اق مىناۋ ەستە بولسىن: تەك تىڭداۋشى عانا بولماي، ءاربىر پيونەردىڭ بەلسەنە قاتىسۋى قاتتى ويلاستىرىلسىن.
قايىققا بايلانىستى ماسەلە ازىرشە وسىمەن تىندى دا اڭگىمە باسقا جۇمىس جايىنا اۋدى.
بالالار ۇيىرمەسى جايىندا نە ويلاپ جاتىرسىزدار؟ وسىنداي قول بوستا سونى دا ءبىر سويلەسىپ الايىقشى، — دەدى جاقىپبەك. — بەكتۇرسىنوۆا جولداس، اۋەلى سىزدەن ەستىسەك...
— مەنىڭ قاسىمدا بارلىق بالا جاس ميچۋرينشىلەر ۇيىرمەسىنە جازىلدى. بۇگىن العاشقى رەت جيىلىپ، اعاشتىڭ ادامعا پايداسى جايىندا اڭگىمەلەسەمىز، — دەدى بانۋ ءوزىنىڭ قولعا العان جۇمىسىن قىسقا بايانداپ.
ۇيىرمە بالالاردىڭ ەرمەگى عانا بولىپ جۇرمەسىن. ودان ءتيىستى جەمىس كورەتىن بولايىق. ماسەلەن، ايتايىق، ءار وقۋشى بەس-التىدان اعاش ەگىپ، سونى وزدەرى كۇتىپ وسىرەتىن بولسا، قانداي جاقسى.
— ونى دا ويلاستىرىپ كورەمىز.
— ەگەر بۇلاي ەتسەك، بالالاردى ەڭبەككە، ونەرگە ۇيرەتەمىز، ءارى بيولوگيا ءپانىن قىزىعا وقۋعا، تابيعاتتى سۇيۋگە، زەرتتەۋگە باۋليمىز. ول عانا ما، از جىلدان كەيىن مەكتەبىمىز باۋعا بولەنەدى... پيونەر جولداس، سەنىڭ جۇمىسىڭ قالاي؟ — دەپ، جاقىپبەك كۇلىمسىرەپ بايسالعا بۇرىلدى.
جاقىپبەكتىڭ بۇل ارادا مۇعالىمدىك جۇمىستى ەمەس، ۆوجاتىيلىق جۇمىستى تالاپ ەتىپ وتىرعانىن «پيونەر جولداس» دەگەن سوزىنەن اڭعارىپ، بايسال ءوز جاۋابىن بىردەن سول تىلەككە ورايلاستىردى.
— ءبىزدىڭ جۇمىس تا جامان باستالعان جوق. ءانشى دە، دومبىراشى دا، ءبيشى دە، تاقپاقشى دا كوبەيىپ تۇر. كەيبىر وقۋشىلار ەكى ۇيىرمەگە بىردەن قاتىسامىز دەپ قانداي قىلدى. مەن ولارعا: — ءبىر ۇيىرمەگە قاتىسساڭ دا جەتەدى. ايتپەسە، ساباق وقۋىنا بوگەت بولادى دەپ ارەڭ كوندىردىم.
— ۇيىرمە ۋاقىتتى كوپ الىپ كەتىپ، ساباققا پايداسى ەمەس، زيانى ءتيىپ جۇرمەسىن...
— ءا، ونى ەسكەرەمىز...
كولحوزشى جاستاردىڭ ىنتاسى قالاي؟
سۇراماڭىز! ءار كەشتى ويىن-ساۋىقسىز وتكىزبەيمىز. تەك بىلگە مۋزىكا اسپاپتارىن كوبەيتۋگە، شاعىن پەسالار تابۋعا كومەكتەس دەپ كۇندە كەلەدى.
— جالعىز كوركەمونەر عانا ەمەس، دويبى، شاحمات سياقتى باسقا دا ونەرمەن شۇعىلدانامىن دەۋشىلەرگە دە كوڭىل بەل...
— ماعان قوياتىن قانداي تالابىڭىز بار؟ — دەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ماپ-مايدا ءبىر سۇيكىمدى داۋىسپەن تاماعىن كەنەپ.
— ءبىزدىڭ بالالار ورىس تىلىنە قالاي ءوزى؟
— بۇل ءتىل ولاردىڭ ەكىنشى انا ءتىلى بوپ كەلە جاتقانىن اڭعارام.
— جاساڭىز، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، لايىمدا سولاي بولسىن!..
جاقىپبەك مۋزىكا اسپاپتارى جانىندا جانە باسقا دا ءبىرقاتار ماسەلەلەردى شەشپەك بولىپ، كولحوز باسشىلارىنا كەلدى دە، اۋەلى كەرەيگە كىردى.
ول كولحوز كۇزەتشىسى جاقيا قارتپەن اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن.
— جاقاندى تانيسىڭ عوي؟ — دەدى ول جاقىپبەككە قاراپ.
— تانىعاندا قانداي!
— مەنىڭ سەندە نەمەرەم وقيدى.
— بىلەم، بىلەم، ايتەن عوي.
— سوعان كوز قىرىڭدى كوبىرەك سال، بالام... ولەڭ جازاتىن ءبىر ادەت تاۋىن الدى. ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراپ ۇيقاستىرىپ، ۇيگە كەلسە، شاتادى دا جاتادى. ساباعىن وقىسىپ، سول ولەڭىن ازىرشە قويعىزشى.
— جاقا-اۋ، اقىن بولعانى جامان با ەكەن؟ — دەدى كەرەي كۇلىپ.
— سونىكى ءقايبىر اقىندىق دەيسىڭ. اشەيىن، اۋەسقويلىق تا، ودان دا الاڭسىز ساباعىن وقىعانى ءتيىمدى.
— وقىسىن، ولەڭ ونەرىنە دە ۇمتىلسىن. ودان دا تىيمايىق. قايتا قولدان كەلسە، كومەكتەسەيىك، — دەدى جاقىپبەك.
— ونەر تۇتسا جاقسى عوي. وسە كەلە «قوي، بولدى» بوپ جۇرمەسە... ولاي دەيتىن سەبەبىم ءبىزدىڭ قازاق قولىنان كەلسىن، كەلمەسىن ەلەڭ شىعارۋعا قۇمار-اق. ءبارى اقىن با، ايتپەسە، ولەڭدى وڭاي كاسىپ كورە مە، ۇقپاي-اق قويدىم. مەنىڭ دە جاس شاعىمدا ءبىراز قويىرتپاقتاعانىم بار.
— ونىڭىزدان ەشتەڭە شىقپادى ما؟ — دەپ سۇرادى جاقىپبەك كۇلىپ.
— ول جاعىن ءوزىن دە كورىپ وتىرسىڭ عوي، تەگى جاقيا دەگەن اقىندى ەستىمەگەن بولارسىڭ..
قارت سوزىنە ءبىراز كۇلىسىپ العاننان كەيىن كەرەي جۇمىس جايلى اڭگىمەگە كوشتى.
جاقاڭ مىناداي ءبىر تىلەك ايتىپ وتىر: ءبىز ەلىمىزدە بولعان جاڭالىقتاردى راديوپريەمنيكتەن ءاردايىم ەستىپ وتىرامىز. ال ءوز كولحوزىمىزدا كۇن سايىن نە بولىپ جاتقانىن، كىمنىڭ قانداي تابىسقا جەتكەنىن كەڭسەگە كەلىپ ادەيى سۇراپ تۇرماساق بىلە بەرمەيمىز دەيدى. اقساقالدىڭ بۇل تالابى مەنىڭشە وتە ورىندى. كولحوزدا راديوتورابى جۇمىس ىستەيتىن مەزگىل، شىنىندا دا جەتكەن سياقتى.
— ءسىزدىڭ ار جاعىن قاريا ءوزى جالعادى.
كەيدە بىرەۋدى ىزدەسەڭدەر دە كىسى جىبەرىپ، اۋرە بولىپ جاتقاندارىڭ. سوندايدا، ءاي جاقيا، كەڭسەگە كەل، جۇمىس بار دەپ راديومەن ءبىر رەت جار سالا قويساڭدار، جەتىپ كەلمەيمىز بە...
يەگىنەن باستاپ جاق سۇيەگىن تۇگەل قامتي، قۇلاعىنا دەيىن تۇتاسا وسكەن ۇزىن اق ساقالىن قولىمەن ءبىر سيپاپ قويىپ وتىرعان اقجارقىن قارياعا جاقىپبەك كوز الماستان، قايتا-قايتا قاراۋمەن بولدى.
«ادامنىڭ جانىنان سىرلى، ادامنىڭ جانىنان جۇمباق نە بار ەكەن؟ ءۇستىرت قاراساڭ، ەشتەڭە اڭعارىلا بەرمەيدى. ال، ۇڭىلە كەتسەڭ، تەڭىزدەي تەرەڭ ءبىر عاجاپ! تۇڭعيىعىنا سۇڭگي ءتۇسىپ، قىزىعىنا كەنەلە بەرەسىڭ... كەيدە اسىل ىزدەپ، شىلاۋلى تارعىل تاسىنا كەزىگەسىڭ، كەيدە ويلاماعان جەردەن كەرەمەت قازىنا تاباسىڭ. ادام، نەتكەن كەرەمەتسىڭ سەن!..»
قاريانىڭ بەتىنە ۇڭىلگەندە جاقىپبەككە وسى وي كەلدى. ول بۇل اۋىلمەن دامدەس بولعاننان بەرى، وقىعاندى بىلاي قويىپ، وقىماعان قاراپايىم ادامداردان دا كوپ سىر اڭعارىپ، تالاي اقىلدى سوزدەر ەستىپ، كوڭىلگە تۇيۋمەن، ويىنا وي قوسۋمەن كەلەدى... اۋىل ءبىرتۇتاس الىپ دەنە دە، ءار ادام سونىڭ ءوز ورنى، ءوز قىزمەتى بار جاندى مۇشەسىندەي ۇعىلادى وعان. سونىڭ ءبىرى مىنا وتىرعان قارت ءتارىزدى. بۇل ادامنىڭ ماقسات-ارمانى جەكە باستىڭ بولىمسىز ءوزىمشىل تىلەگىن اتتاپ ءوتىپ، ورتاق مۇددەگە ارالاسىپ كەتكەن. جاتسا-تۇرسا، ويلاعانى كوللەكتيۆ جايى بولعان، جاسى قارتايسا دا، ءبىزدىڭ عاسىردىڭ ورتاسىنا جانى جاسارىپ جەتكەن وسى قارت سىرى كوڭىلدى تولقىنداتىپ، شاشاۋ شىقپاس نيەت بار، ىنتىماق، بىرلىك بار كولحوزدى اۋىل ادامىنىڭ شىنايى قاسيەتىن العا تارتادى. شىن كەرەمەت. سوۆەت ادامى، ءبىر سەندە عانا دەگەندى، گەرويىمىز ىشتەي سان مارتەبە قايتالاپ، ويىنان شىرىن جۇتقانداي راقاتتانا وتىرىپ ءتىل قاتتى.
— تىلەگىڭىز ورىندالادى، قاريا. راديوتورابىن ىسكە قوسۋدى قولعا الامىز! بۇل ءبىزدىڭ وقۋشىلاردىڭ دا قولىنان كەلەدى.
— ەستىپ وتىرسىز با، جاقا، جاستار قولعا السا، ءبىتتى دەپ ەسەپتەي بەرىڭىز.
— ءاپ بارەكەلدى، سۇيتىڭدەر، شىراقتارىم.
كورەي نازارىن جاقىپبەككە اۋداردى.
ال، ەندى سەنىڭ شارۋاڭدى تىڭدايىق.
مەنىكى بۇرىن وزىڭىزگە ايتىلعان تانىس ماسەلەلەر عوي.
— دۇرىس، ونى باستىققا كىرىپ سويلەسەيىك. ال، ءوزىڭنىڭ پەدسوۆەتىڭ قالاي بولىپ جاتىر؟
— پەدسوۆەتتە قويىلاتىن ماسەلەنى زەرتتەگەن بوپ جاتىرمىز. وسى تاياۋدا وتكىزەمىز.
— سىلتە قۇلاشتى... جاقا، ءسىزدىڭ بىزدە باسقا بۇيىمتايىڭىز جوق قوي؟..
— جوق، اشەيىن جاي كىرىپ شىعايىن جانە جاڭاعىنى ايتايىن دەپ كەلگەنىم عوي.
كلۋبقا بارىپ تۇراسىز با؟ — دەدى جاقىپبەك قارتقا.
— اندا-ساندا بارامىن. كلۋبتارىڭ ونشا قىزىقتىرمايدى.
— كلۋبتى جاستار ءوز قولدارىنا الىپ وتىر. بۇدان بىلاي كوڭىلسىز بولماس دەپ ويلايمىز. بارىپ تۇرىڭىز، — دەدى كەرەي وعان.
— دويبىشىلاردىڭ جارىسىن وتكىزەمىز. وعان قاتىسىڭىز.
— ە، بۇلارىڭا ارالاسىپ كورۋگە بولادى.
— ولاي بولسا، بايسالعا جازىلىڭىز.
— ءا، جازىلايىن، شىراعىم...
ەسەنبەك كەرەي مەن جاقىپبەكتى وتە سيرەك كەزدەسەتىن ءبىر اسقان جايدارىلىقپەن قارسى الدى.
— ال، نەمەن قۋانتاسىڭ ءبىزدى؟ — دەدى جاقىپبەككە.
— قۋانتام با، جوق پا، ايتەۋىر بەر دەگەلى كەلدىم، — دەدى جاقىپبەك العاشقى كەزدەسكەندە ايتقان ەسەنبەكتىڭ ءوز ءسوزىن ءازىل رەتىندە ەسكە ءتۇسىرىپ.
— ءوي، كوپ جاساعىر، ۇمىتپايتىن جىگىت ەكەنسىڭ، — دەپ ەسەنبەك سىلق-سىلق كۇلدى.
— جاقىپبەك «بەرگە» ساراڭ، «العا» جومارت جىگىت قوي. اۋزى ايتقانى بولماسا، الا بەرمەيدى. مۇنىڭ سول ءبىر قاسيەتى بار. ونى ءوزىڭىز دە اڭعارا باستاعان بولارسىز، — دەدى كەرەي كۇلىپ.
— اڭعارعاندا مەن اڭعارايىن.
— ماعان كوپشىكتى قالىڭىراق، قويىپ جىبەردىڭىزدەر. ءبىراق، مەن بۇل جولى الماي كەتپەيتىن شىعارمىن.
— كومەيىڭدە بىردەڭە تۇر عوي، — دەدى ەسەنبەك ونىڭ بەتىنە كۇلىمسىرەي قاراپ.
— تۇرعانى راس.
اڭگىمە ازىلدەن ءىس جايىنا ويىستى. ءسوزدى كەرەي باستادى.
— جىگىتتەر ونەرپاز وقۋشىلاردان ۇلت وركەسترىن قۇرعىسى كەلەدى. سىزدەن ءبىر ەمەۋىرىن ەستىپ، سونىڭ دايىندىعىنا كىرىسىپ تە قويىپتى...
— مۋزىكا اسپاپتارى كەرەك دەيسىڭ عوي.
— البەتتە.
— ودان باسقا نە تىلەك بار؟
— كولحوز كىتاپحاناسىنىڭ جايىن دا اقىلداسساق دەپ ەدىك.
— كىتاپ الۋعا قارجى كەرەك دەيسىڭ عوي. تاعى قانداي تىلەك بار.
— كەرەك كوپ قوي. ازىرشە ەڭ قاجەتتى ايت دەڭىز. بۇل جىگىتتەر ۇيگە دە جارىپ وتىرعان جوق.
ۇزاق سونارعا سالۋدى بىلمەيتىن ەسەنبەك توق ەتەرىن ايتتى.
العاشقى تىلەكتەرىڭدى ورىنداۋعا مۇمكىنشىلىك تابارمىز، پاتەر ماسەلەسىنە ءازىر ۋادە بەرە المايمىن. راس، مەكتەپ ءۇيىن قايتا سالۋعا، ونىڭ جانىنان مۇعالىمدەرگە ارناپ ون پاتەرلىك ءۇي تۇرعىزۋعا جوبا جاساۋ قۇرىلىسشىلارعا تاپسىرىلادى. باسقارمانىڭ كەزەكتەگى ماجىلىسىندە سول ماسەلەنى تالقىلايمىز. ازىرشە ايتاتىنىم وسى عانا.
— ەندى ءبىر تىلەك ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز، — دەدى جاقىپبەك.
— ءبىر ەمەس، ون تىلەك ايتۋىڭا بولادى.
— الداعى اپتادا كولحوزىڭىزدىڭ كەلەشەگى جايىندا وقۋشىلارعا اڭگىمە ايتىپ بەرۋىڭىزدى سۇرايمىز.
— ونى مىنا سەكرەتار ايتسىن، — دەپ ەسەنبەك كەرەيدى نۇسقادى.
— مەن ايتاتىن دا ماسەلە تابىلادى. اڭگىمە وتكىزۋدى الدىمەن ادەيى سىزدەن باستاعىمىز كەلىپ وتىر. كولحوز شارۋاشىلىعىن وقۋشىلارعا كەڭ كولەمدە تانىستىرۋعا اۋىلدىڭ بارلىق ينتەلليگەنتى، اكتيۆيسى قاتىستىرىلادى، دەپ باسىندا وزىڭىزبەن وتىرىپ كەلىستىك قوي. ءسىز سول كەلىسىمدى بۇزبايتىن بولىڭىز.
— قۇپ، وعان دا كەلىسەيىك.
— اۋىل ينتەلليگەنسياسىنا ارنالعان مەكتەپتىڭ ساباعىن ەرتەڭ باستاعالى وتىرمىز. وعان كەلۋىڭىز كەرەك.
— تەگى، دامىل بەرەتىن تۇرلەرىڭ جوق قوي!
— ءيا، تىنىشتىق بولادى دەپ ويلاماڭىز، — دەدى جاقىپبەك ازىلدەپ.
12
اۋەلدە قۋانعان بەكتاي ءقازىر مۇڭايىپ وتىر. ونىڭ مەكتەپتە الدەنەندەي جۇمىسقا ارالاسپاسا ياكي بىردەڭەلەردى وزىنشە تىندىرىپ جۇرمەسە، كوڭىلى كونشىمەيتىن ادەتى بار-دى. پيونەر جيىندارىندا، ساۋىق كەشتەردە ول ۇندەمەي قالۋ دەگەن سيرەك كەزدەسەر ەدى. ءبىراق وسى بەلسەندىلىگىنەن ونىڭ ءبىر وسال جاعى دا قالىسپايتىن. بۇل ونىڭ دەگبىرسىزدىگى. ول وسى كەمشىلىگىنىڭ تاقسىرەتىن تارتىپ-اق ءجۇر. سويلەسە بۇلدىرەدى، ساحنادا ونەر كورسەتسە. جاڭىلادى، جاڭا ءبىر قادام باسپاق بولسا سۇرىنەدى. ءبىر جاقسىسى، بۇعان ول مۇڭايا دا بەرمەيدى. راس، مۇندايدا دەلديگەن جۇپ-جۇقا جارعاق قۇلاعى قىپ-قىزىل بوپ شىعا كەلەدى دە، بادىراق كوزىن دامىلسىز جىپىلىقتاتىپ، ۇركەك بۇزاۋشا وستيىپ تۇرىپ قاپ، نە ىستەرگە بىلمەي العاشقىدا ابدىرايدى. ايتسە دە، مۇنىسى بىرەر مينۋتتىڭ عانا ءىسى. ارتىنشا بۇل سەزىمنەن تەز بوساپ، الگى ساتسىزدىگىن تەز ۇمىتادى.
وسىنداي جاڭعالاقتىعىنا قاراماستان، بەكتاي وتە زيرەك بالا ەدى. وقىعانىن، اسىرەسە ەستىگەنىن ۇمىتپايتىن. ساباقتى دا جاقسى وقيتىن. ونىڭ وسى قاسيەتتەرىن باعالاپ، كلاسس پيونەرلەرى كەشە ونى وترياد سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى ەتىپ سايلادى.
بۇل، ارينە، بەكتايدىڭ جانىنا جاعىپ كەتتى. ۇيىنە بارىسىمەن ول وتريادتىڭ الداعى ۋاقىتتاعى جۇمىسى جايىن ويلاستىرىپ، وزىنشە جوسپار دا قۇردى، سوۆەت مۇشەلەرىنىڭ دەرەۋ ءماجىلىسىن وتكىزۋدى دە قاراستىردى.
بەكتايدى كوڭىلسىز ويعا قالدىرعان اعا ۆوجاتىي بايسالدىڭ بۇگىنگى تاپسىرماسى. ول بۇعان ادالدىق تۋرالى وتەتىن جيىندى حابارلاعان. وسىعان وتريادتىڭ جاقسى دايىندالۋىن، سوۆەت پرەدسەداتەلىنىڭ بۇل جيىندا ونەگە كورسەتۋگە تيىستىگىن ەسكەرتكەن.
— سەن ءوزىڭ، — دەگەن وعان بايسال، جيىنعا قالاي دايىندالۋدى، نە وقۋدى ايتىپ بولىپ، — «پيونەر ءسوزى» دەگەن تاقىرىپقا ازىرلەن. وندا پيونەردىڭ شىنايى قاسيەتتەرىن ايتاتىن بول. سونىمەن قاتار ءوز وتريادىنداعى جەكە پيونەردىڭ باسىنداعى كەمشىلىكتەردى دە سىنا.
العاشقىدا بۇل وعان وپ-وڭاي ورىنداي قوياتىن تاپسىرما بولىپ كورىنسە دە، ويلانا كەلە ونى قيىنعا باستاپ كەتتى. الدىنان، قۇرىپ قالعىر، الگى ءبىر قايىق وقيعاسى شىقتى. ادالدىق جونىندە ول ءقايتىپ اڭگىمە ايتپاق كىمدى سىناماق؟ شىنتۋايتقا كەلسە، اڭگىمەنى اۋەلى وزىنەن باستاۋى كەرەك قوي.
جيىننىڭ قيىنشىلىعى، مىنە، وسىندا جاتتى. ونى مۇڭايتقان دا، مىنە، وسى العاشقى جيىن.
امالى بار ما، ىسكە كىرىسۋ قاجەت. وسىنداي جايسىز كۇيدە وتىرعان وعان بىرەسە ساپار، بىرەسە سەيتەن، بىرەسە ايتەن ءجونسىز سۇراقتار قويىپ، ورىنسىز قاجايدى.
— ادالدىق جايىندا سەن نە ايتاسىڭ ەي؟ — دەپ سىبىرلايدى سەيتەن كىشكەنتاي مۇرنىن تامپيتا جىميىپ.
— ءاي، وسى سەنىڭ سويلەمەي قالاتىن كۇنىڭ بولا ما؟ — دەيدى ساپار وزىنشە پاڭدانا مىسقىلداپ.
— ولەڭمەن دايىندالۋعا بولا ما؟ — دەيدى ايتەن ءبىر ورىندا وتىرا الماي، بىرەسە بەكتايدىڭ ون جاعىنا، بىرەسە سول جاعىنا شىعىپ.
بالالار ايتەن سۇراعىنا دۋ كۇلىسىپ تە الدى. بىرەۋلەرى:
— سەن ەندى ءبارىن قويىپ، ولەڭمەن بايانداما جاساماق بولدىڭ با؟ — دەپ قاعىتىپ تا جاتىر.
وعان قۇلاق قويار ايتەن كورىنبەيدى.
— شىن ايتام، ولەڭ وقۋعا بولادى عوي، ول، دەپ بەكتايدان كوزىن المايدى.
— نەگە بولماسىن...
— جيىندا ولەڭ وقۋ — ول قايدان شىققان جاڭالىق؟ — دەپ ساپار كيە جونەلدى.
— قولىڭنان كەلسە، سەن دە جاز.
— جۇرسەم-اۋ، سەن قۇساپ شاتپاقتاپ!..
— ايتەن، بالەمنىڭ وزىنە ءبىر ولەڭ شىعارىپ قاتىرشى.
— شىعارىپ كورسىڭ!..
— ال شىعارام، نە قىلاسىن؟
— بايقا، قوڭقاق مۇرنىڭ جالپايىپ كەتەر!..
— ەرەگىستىرمە!..
— ايتەن دەيمىن، سىلەيت ولەڭمەن.
— قۇر كەۋدەگە سالاتىنىن دا قوسىپ جىبەر...
كلاسس ءىشىن جاڭعىرىقتىرا، بىرەسە جامىراي داۋرىعىسىپ، بىرەسە دۋ-دۋ كۇلىسىپ وتىرعان بۇلاردىڭ ۇستىنە جاقىپبەك كىرىپ كەلدى.
— بۇل نە داۋ؟
— جيىنعا دايىندىق جاساپ جاتىرمىز، — دەدى ايتەن ورنىنان لىپ ەتىپ ۇشىپ تۇرىپ.
— ا، سولاي ما؟ — دەدى جاقىپبەك جىميىپ، — ولاي بولسا، مەن بوگەت جاسامايىن.
ول مۇعالىمدەر بولمەسىنە بەت الدى.
— جاقىپبەك، ماعان كىرە كەتشى، — دەدى كۇدەرى ونى ءوز كابينەتىنىڭ الدىندا توقتاتىپ.
ىشكە كىرگەن بەتتە ديرەكتور ءوز ورنىنا وتىرماستان، ءسوزىن تۇرەگەپ تۇرىپ باستادى.
— مىنانى ءوزىن، الىپ قايتا قاراشى، — دەپ ءبىرىنشى توقسانعا جاسالعان وقۋ پلانىن ستول ۇستىنەن الىپ جاقىپبەككە ۇسىندى ول.
— مۇنىڭ نەسىن قايتا قارايمىن؟
— ءبىراز وزگەرىستەر جاساساڭ...
— قانداي وزگەرىستەر دەيسىز؟
— سەنىڭ كولحوزعا ەكسكۋرسيام كوبەيىپ كەتكەن.
— نەبارى ءۇش-اق ەكسكۋرسيا عوي...
— وقۋ پروگرامماسى ونسىز دا اۋىر ەكەنىن بىلەسىن...
— اقساقال-اۋ، ەكسكۋرسيانىڭ ءبارى دە ساباقتان تىس ۋاقىتقا بەلگىلەنگەن عوي.
— قاشانعا بەلگىلەنسە دە، وقۋشىلاردىڭ ءبارىبىر ۋاقىتىن بولادى عوي، سولاي ەمەس پە؟
— ۋاقىتىن السىن، الماسىن ولارعا ءبىلىم بەرۋىمىز كەرەك شىعار.
— وقۋشى فەرماعا بارىپ، سيىر ساۋعاندى كورگەندە، قانشا ءبىلىم الپ قويادى دەپ ويلايسىڭ؟ — كۇدەرى قالىن بەتىن تىرجيتا ءبىر كۇلىپ قويدى.
— مەكتەپتى اۋىل ومىرىنە جاقىنداتۋدىڭ ءتيىمدى جولىن تابا الماي جۇرگەندە، ەكسكۋرسيا سياقتى بولىمسىز شارالاردىڭ وزىنە بۇلاي قاراۋىڭىز ماعان تۇسىنىكسىز.
— وڭاشادا بەتىنە ايتايىن، سەندە «ءوزىم بىلەمىن» دەيتىن ءبىر جامان ادەت بار ەكەن. ونى قويۋ كەرەك، جىگىتىم.
— ءمىنىڭ ءتىپتى كوپ بولار، اقتالمايمىن. ءبىراق مەنى ونە بويى ءبۇيتىپ قومسىنا بەرمەي، اداسىپ بارا جاتسام، اق جارقىن كوڭىلدەن اقىلىڭىزدى ايتىپ، دۇرىس بىردەڭە ۇسىنا السام، شىن نيەتىڭىزبەن ءسوزىمدى تىڭداۋىڭىز كەرەك ەمەس پە.
— سەن ءدامدى پىكىر ايتىپ، مەن تىڭداماي قويعان جەرىم بولدى ما؟ نەگە مۇنداي ورىنسىز كىنا تاعاسىن؟
— ءمۇعالىمنىڭ مادەنيەتى، بەدەلى جونىندە زاڭدى تالاپ قويام، ءمان بەرمەي، ءسوزىمدى اياق استى ەتەسىز. وقۋدىڭ ساپاسىن ارتتىرۋدى ويلاسايىق دەسەم، وعان تاعى دا كۇلە قارايسىز. مۇنىڭ اتىن نە دەيمىز؟..
ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتقان باتىربايدى كوردى دە، جاقىپبەك كىلت توقتاپ قالدى.
— جارايدى، كەيىن سويلەسەرمىز، — دەدى كۇدەرى دە بۇل اڭگىمەنى سوزعىسى كەلمەي.
جاقىپبەك كىدىرمەستەن شىعىپ كەتتى.
— بايقايمىن، مەنى قويىپ، سىزگە دە اۋىز سالعان عوي تەگى — دەدى باتىرباي.
— نە كەرەك سونداي شالدۋار ءسوز!
— ال قويدىق...
باتىرباي مەن كۇدەرىنىڭ تۋعان جەرى — باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ءبىر اۋدانىنان ەدى. باستا ءبىرىن-بىرى ونشا جاقسى بىلمەسە دە، وسىندا كەلگەننەن كەيىن سەميالارى قاتتى ارالاسىپ، تۋىستاي بوپ كەتكەن-دى. جەرلەستىككە ەرەكشە ءمان بەرەتىن نادان باتىرباي كۇدەرىنىڭ ديرەكتورلىعى ءۇشىن ەمەس، وسى «اعالىعى» ءۇشىن قادىرلەپ، اعا رەتىندە وعان تاعزىم ەتەتىن. كۇدەرى مۇنداي سەزىمدەرگە ءوز باسى ونشا قۇلاي بەرىلمەسە دە، بىرەۋدىڭ بايەك بولعانىن، بەتىنە كەلمەگەنىن ۇناتاتىن ەدى، ونىڭ مۇنىسىنا باتىربايدىڭ «باۋىرمالدىعى» ءدوپ كەلىپ، ەكەۋىنىڭ شەك-قارىنى ابدەن ارالاسىپ كەتكەن-دى. وزىنەن ءسوز اسىرۋعا جوق باتىربايدىڭ كۇدەرىنىڭ جەكي ايتقان سوزىنە شامدانباي، مويىن ۇسىنا قويۋىنىڭ تۇپكى توركىنى دە مىنە وسى جەرلەستىكتە بولاتىن.
ءوزىنىڭ ىرقىنا كۇدەرىنىڭ كەنە بەرمەيتىنىن دە، كوپ جاعدايدا تويتىقتى ارالاستىرىپ، سول ارقىلى ءسوزىن سان رەت وتكىزىپ تە ونىڭ كورگەنى بار-دى. سوندىقتان، كۇدەرىگە ياكي وزىنە الدەنەندەي ءقاۋىپ ءتوندى دەپ ۇعاتىن بولسا، ول دەرەۋ تويتىققا مويىن بۇراتىن دا، كۇدەرىگە سونى سالاتىن. كۇدەرى تىم پارىقسىز بولسا، تويتىق تىم سابىرسىز ەدى. ول مۇندايدى قۇلاعى شالدى-اق تۇيمەدەيدىڭ ءوزىن تۇيەدەي كورىپ، دۇنيەنىڭ ءبارىن سۋالتىپ وزىنە دە، كۇدەرىگە دە مازا بەرمەي، قاي-قايداعى پالەنى توبەگە ءتوندىرىپ، سارناپ قويا بەرەتىن. «جەڭگەسىنىڭ» بۇل «قاسيەتىن» باعالايتىن باتىرباي جاقىپبەك پەن كۇدەرى اراسىندا بولعان بۇگىنگى اڭگىمەنى دە كىدىرىسسىز جەتكىزىپ تىندى. مۇندايعا ءمان بەرگىش كارى جەڭگەي دە مول ەرمەك تاپتى.
13
جاقىپبەك پاتەرىنە كەشتەتىپ ورالدى. ول اۋىز ۇيگە كىرىسىمەن-اق تويتىقتان كۇندەگىدەن بولەك، الدەقانداي توسىن سۋىقتىق اڭعاردى. مۇنىڭ كەلگەنىن جاراتپاعانداي، تومسارا قارادى. جاقىپبەك تورگى بولمەگە ءۇنسىز ەتتى دە، تاماق ىشۋگە دە قايتىپ بارماستان، ەداۋىر ۋاقىت ويلانىپ وتىرىپ قالدى: «نەگە بۇلاي؟..»
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كوڭىلسىز ءبىر ويلار قاپتادى. ستۋدەنتتىك تۇرمىستى، جاتاقحانانى اڭسادى. اش بول، توق بول، ءوز قويقاڭدا، ءوز جولداستارىڭ ورتاسىندا جاتقان قانداي راحات! ەشكىمنەن قىمسىنبايسىڭ، ەشكىمنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، قورعانىپ جۇرمەيسىڭ. ەركىنسىڭ، ءارى كوڭىلدىسىڭ. بار ما — قىلداي ءبولىپ جەيسىڭ! جوق پا — وپىق جەمەيسىڭ. ءبارى دە جەلەۋسىز، ادال نيەت، ادال قارىم-قاتىناس...
ەندى مىناۋ تويتىق، كەمپىردىڭ قاباعى دا كوڭىلگە تۇيتكىل الىپ، كادىمگىدەي الاڭداتادى...
جاقىپبەك كوڭىلسىز ويلاردان سەرپىلگىسى كەپ، ماين ءريدتىڭ روماندارىنىڭ ءبىرىن الىپ وقۋعا كىرىستى. ءبىراق، كەيدە اڭعالدىققا، كەيدە جالاڭ «قىزىق» قۋالاپ كەتەتىن شىتىرمان وقيعالى كىتاپ ونى مۇلدە تارتپادى. ءبارى الدىن الا ادەيى قولدان جاساپ قويىلعانداي بولىپ، ومىردەن الىستاپ، مۇلدە قىزىقتىرماي، ءىشىن پىستىردى. كىتاپتى سودان كەيىن ورنىنا قويدى دا، گوركييدىڭ جيناعىن قولعا الدى. ۇلى جازۋشىنىڭ شىعارمالارىندا ول وقىماعانى كەمدە-كەم ەدى. سوعان قاراماستان، پەسالارىنا، اڭگىمەلەرىنە كوز جۇگىرتىپ، قاراي باستادى. ماين ءريدتىڭ قالىڭ رومانىنداعى جەلبۋاز، نانىمسىز وقيعالار دەمدە ۇمىتىلىپ، ناعىز ءومىر باستالدى دا، ادام دەگەن ارداقتى ەسىمدى ماداق ەتەتىن وت جۇرەكتى قاراپايىم گەرويلار كوز الدىنان ءتىزىلىپ: ءومىر ءلاززاتى جارقىن كەلەشەك جولىنداعى ىزگى كۇرەستە دەپ جار سالىپ، ءوتىپ جاتتى. «الەكسەي ماكسيموۆيچ، ناعىز ازاماتشا ءومىر ءسۇرۋدى ەشبىر جازۋشى سەندەي ۇيرەتە الماس-اۋ» دەدى ول، بويىن كىتاپتان تاراعان ءبىر جويقىن اعىن بيلەپ.
كىتاپ قىزىعىمەن وتىرعاندا ۋاقىت زىمىراپ ءوتىپ. ساعات تۇنگى ون ءبىردى سوقتى. جاقىپبەك كىتاپ وقۋدى توقتاتىپ، تاعى دا ءۇي يەلەرىن ەسىنە الدى. «بۇلاردىڭ ماعان رەنجىر نە ءجونى بار؟» دەپ ويلاپ، ول ەسىك جاققا قاراپ ەدى، بوساعادا سۇيەۋلى تۇرعان توعىز پەرنەلى دومبىرانى كوزى شالدى. سول شاق قوڭىر داۋىسپەن ىڭىلداپ ولەڭ ايتقىسى كەلىپ كەتتى دە، دومبىرانى الىپ، كۇيگە كەلتىردى. ءبىراق، ءۇي يەلەرى ۇيقىعا كىرىسكەندە، جالعىز وتىرىپ الىپ، ءان ايتۋدى ورىنسىز كوردى دە، ءوزى بىلەتىن «قاراباس» كۇيىن شەرتتى. كۇيدىڭ باسى تەربەلە ىرعالىپ، جايلى، باياۋ ىرعاقپەن بىرتە-بىرتە قاناتىن جازىپ شالقي اعىتىلسا دا، پەرنەسى ازدىق ەتكەندىكتەن بە، قالاي، بەس ساۋساق دومبىرانىڭ ساعاسىنا بارعاندا، كۇيدىڭ كەڭ تىنىسى تارىلعانداي، بەبەۋلەي بەردى. ول پەرنەلەردى ارلى-بەرلى سىرعىتىپ كورىپ ەدى، ونىمەن دە كۇي تىنىسى كەڭىمەي، العاشقى تۇتىققان كۇيكى سارىننان جازبادى. «كۇيدە كەلمەي مە، نەمەسە مەن مۇنداي دومبىرانى بىلمەيمىن بە» دەپ ەندى ول جايلاپ قانا ءان تارتۋعا كىرىستى.
دومبىرانىڭ شەگىنە ەڭ الدىمەن «ساعىندىرعان ساۋلەم-اي» ورالدى. ونى بىر-ەكى رەت قايتالاپ تارتقاننان كەيىن «.سىرىمبەت»، «جىلقىلى باندى» شەرتتى. بۇلاردان سوڭ تاعى ءبىر ءان تارتپاق بولىپ «تەرىس قاقپايعا» سالىپ ەدى، ونىسى ورالىپ كەلىپ «ساعىندىرعان، ساۋلەم-ايعا» قايتىپ سوقتى. پەرنەدە شاشىراعان ۇندەردىڭ باسىن قوسىپ، «ساۋلەم -ايدى» ەندى شابىتپەن بەزىلدەتتى. دومبىرانىڭ بويىن قۋالاپ ءبىر ادەمى ىزىڭ كەتتى. ول ىزىڭ «ساعىندىرعان، ساۋلەم-اي» دەگەندى انىق ايتىپ، قۇلاقتان كىرىپ، جۇرەككە بويلاپ ءسىڭىپ جاتقان تارىزدەندى. اشەيىندە ەلەنبەيتىن وسى ءاننىڭ بۇگىن نەلىكتەن ءبۇيتىپ سەزىمگە ۇرعانىنا جاقىپبەك ءوزى دە تاڭداندى... ءان سازى بارعان سايىن جۇرەككە تۇنىپ، ءاسيمانى ەسكە سالىپ: «ماعان حات جازۋدى ۇمىتىپ وتىرعان جوقسىڭ با؟» دەگەندەي بولىپ قىز كوز الدىندا كۇلىمسىرەپ تۇرىپ الدى.
كۇندىز بىرنەشە رەت وقىعان ءاسيما حاتىن تاعى دا قولىنا الىپ، وعان ويلانا قادالىپ قالدى. حاتتان ول سۇيىسپەنشىلىكتىڭ لەبىن ىزدەيدى. ايتسە دە، بۇل جايىندا تىكەلەي ايتىلعان ەشتەڭە تاپپاعاندىقتان، ءار ءسوزدىڭ ەكىنشى ماعىناسىنا ءۇڭىلىپ، سەزىم تولقىندارىن بارلايدى. ءبىراق، قانشا ۇمىتتەنىپ، ءار ءسوزدى قىز ماحابباتىنىڭ العاشقى قارلىعاشىنا بالاسا دا، سىر سەزىمىنەن ونداي ىستىق لەپ ايقىن سەزىلمەيدى. «...مەنىڭ قارتتارىم ەسكىدەن قالعان سارقىنشاقتان ارىلماعان كونە ادامدار. ولاردىڭ ۇعىمدارىندا دا بىزگە ۇيلەسپەيتىن جايلار كوپ. كەيدە ولار بالا سياقتى اڭقاۋ دا، ال كەيدە تاستاي قاتال. ءبىر تۇرىپ، بىرگە جۇمىس ىستەپ ارالاسقان سوڭ، مىنەز، ۇعىم ايىرماسى دا جىكتەلىپ، بوي كورسەتۋى دە زاڭدى قۇبىلىس قوي... سونداي ءبىر قاباق شىتاتىن شاقتاردا تەز سۋىنىپ، ولاردان بويىڭىزدى اۋلاق سالماي، تىرەگى بولىڭىز... مۇمكىن، بۇل قيىنعا دا سوعار. قايتەسىز، توزەسىز دە...»
قىز «قايتەسىز، توزەسىز دە...» دەگەن سەزدى كۇلىمسىرەپ وتىرىپ جازعان سياقتى. بۇل سوزدەن دوسقا ايتىلار ناز، وزىمسىنگەن جۇمساق ءازىل، كەلەشەكتە جالعاساتىن تاعدىرعا نيەت قويعان ءۇمىت تە جالت ەتىپ كورىنىپ قالعانداي بولىپ كەتەدى... جورامالى بولماسا، بۇعان دا ونىڭ كوزى انىق جەتپەي، جاقسى نيەتىنەن تۋعان كوڭىلىم عانا ما دەپ ويلايدى دا، ءشۇبا كەلتىرەدى.
بۇل دا ەشتەڭە ەمەس-اۋ. قىز شىن سۇيگەن بولسا، كەيىن جۇرەك سىرىن اشىق جازار ەدى عوي. ونىڭ ارتىپ وتىرعان قولقاسىن ايتسايشى! ءۇي ىشىمەن قىرعي قاباق بولاتىنىن كۇنى بۇرىن ءبىلىپ العانداي، سەن سولاردىڭ قالاۋىن تاپ دەۋىن كورمەيسىڭ بە. امال قانشا، قىزدىڭ بۇل قولقاسى ورىندالار ءتۇرى جوق. مۇنىڭ العاشقى بەلگىلەرى الدەن-اق اڭعارىلىپ وتىر. ال، بۇيتە بەرسە، ەرتەڭگى كۇنى قىزدىڭ ءۇي ىشىمەن اتقۇيرىعىن ءبىرجولاتا كەسۋمەن تىنباسىنا جاقىپبەك سەنە المايدى.
نە دەپ جازۋ كەرەك قىزعا؟ تىلەگىڭ ورىندالمايدى، وعان ءۇي ءىشىڭ كىنالى دەپ بار ايىپتى كەمپىر-شالعا تاعىپ، اقتالۋى كەرەك پە؟ الدە. بۇل ماسەلە جايىندا ۇندەمەي قويا تۇرىپ، ازىرشە اقىسىن اڭداۋ كەرەك پە؟ ول دا، بۇل دا كوكەيىنە قونبايدى. سىر مىنەز ادام بولسا، تەز-اق ۇعىسار ەدى. توسىن بولعانى قانداي قيىن!
وسىنداي ءبىر ەكى ۇشتى ويدا وتىرعاندا ونىڭ نازارىن تىستا، تەرەزە الدىنان شىققان جىڭىشكە داۋىس ءبولدى.
— اعاي، كىرۋگە بولا ما؟
— كەل، كەل!
بۇل بەكتاي ەدى. ول ۇيىقتاپ جاتقاندار ويانىپ كەتپەسىن دەگەندەي، اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگىن ەپپەن اشىپ كىرىپ، اياعىن ۇشىنان باسىپ، تورگى بولمەگە ءوتتى.
— ءيا، وتىر!
— مەنىڭ سىزگە ايتاتىنىم بار، — دەدى بەكتاي جاسقانا سويلەپ. ونىڭ جۇرەگى لۇپىلدەپ، ءسوزىن ايتا الماي، قورعانىپ تۇرعانى اڭعارىلدى.
— سەن ساسپا!
— Mەن... مەن... جامان بالا بولدىم.
بەكتاي ءسوزىن وسىلاي ساسقالاقتاپ باستادى دا، ارتىنان قايىق جونىندەگى وقيعانى باياندادى.
— وسىنى كلاسس الدىندا ايتقانىڭدا قانداي جاقسى بولاتىن ەدى، — دەدى جاقىپبەك.
— مەنىڭ ايتۋىما بولمادى عوي.
— نەگە؟
— پيونەرلىك ءسوز بەرىپ قويدىم عوي... سىزگە دە امالسىز كەلدىم... جولداستارىما بەرگەن ۋادەمدى بۇزدىم... مۇمكىن، ءسىز ولارعا ايتپاسسىز...
— ولارعا مەن ەمەس، سەن ءوزىڭ ايتۋىڭ كەرەك.
— نە دەپ؟
— مۇعالىمگە ايتتىم دە.
— بەرگەن سەرتىڭ قايدا دەسە، مە دەيمىن؟
— سەن قاتەلىكتەن سەرت بەردىڭ. ونى تۇزەۋگە مىندەتتى ەدىڭ... تۇزەدىڭ، ورىنسىز بەرىلگەن قاسيەتتى سەرتىڭدى قايتىپ الدىڭ. ادەتتە،پيونەرلىك سەرت لاس ءىس ءۇشىن بەرىلمەيدى، سونى ءتۇسىندىر ولارعا!
— مۇنى ءوزىم دە تۇسىنبەدىم... مەنى ازعىردى، الدادى، قورقىتتى.
— وقا ەمەس. سەن قاتەڭدى كەش تە بولسا مويىندادىڭ. مۇنىڭ پيونەرگە ءتان قاسيەت... ەندى سول اعاتتىعىڭدى تۇزەۋىڭ كەرەك.
— قالاي تۇزەيمىن؟
— جولداستارىڭنىڭ الدىندا ايتاتىن بول!
— ۇيالماي نە دەپ ايتام؟
— سول ۇيالعانىڭدى جولداستارىڭا ايتىپ، جالعىز مەنەن ەمەس، سولاردان كەشىرىم سۇرا. انا ەكەۋى دە سۇيتەتىن بولسىن...
— بەكتاي جەلكەسىن قاسىدى.
— سەيتەن كونگەنمەن، ساپار كونبەيدى عوي ماعان.
— كوندىر! ۇشەۋىڭ دە ايتاتىن بولىڭدار!
جيىن ەسىنە تۇسكەندە، بەتىنەن وتى شىقسا دا، ءمۇعالىمنىڭ سوزىنە كونبەسىنە بەكتايدىڭ شاراسى بولمادى. ەندى ول اجە الدىنداعى ابىرويىن ساقتاۋدى ءوتىندى.
— اجەمە ايتپايسىز عوي، ءا؟ — دەدى جالتاقتاپ ول.
— ايتپايمىن... ءبىراق، ەكىنشى رەت اجەڭدى دە، مەنى دە الداما!
— مەن ۇيالىپ، جاسقانىپ ايتا المادىم...
— مەن ونىڭا ءتۇسىنىپ وتىرمىن. ال، ءبىراق، قولمەن ىستەگەندى مويىنمەن كوتەرۋدەن جالتارۋ جامان قاسيەت. وسى باستان وندايدان اۋلاق بول! بويعا ءۇيىر بولعان دەرتتەن وسە كەلە ارىلۋ قيىن سوعادى.
— مەن ەندى قايتىپ ساپارعا ەرمەيتىن بولامىن.
— جوق، ونىڭ جارامايدى. سەن دە، مەن دە، باسقا دا بويىمىزدى اۋلاق سالساق، وعان كىم كومەكتەسەدى. ءبىز وعان كومەكتەسۋىمىز كەرەك. كەمشىلىگىنە كوزىن جەتكىزىپ، ءوزىمىزدىڭ قاتارىمىزعا قوسۋىمىز كەرەك. بۇل جولدا ۇرسۋعا دا، نامىسىنا تيۋگە دە بولادى، الايدا ارامىزدان الاستاۋعا بولمايدى. ول دا وزىمىزدەي ادام، ءوزىمىزدىڭ كوللەكتيۆتىڭ، مۇشەسى، جولداسىمىز، جاقىنىمىز... سەن پيونەرلىك نامىسىڭدى، وتريادىڭنىڭ نامىسىن سولايشا، ونى ساپقا قوسىپ قورعاۋىڭ كەرەك.
تەز بەرىلگىش، تەز اينىعىش، تەز اسەرلەنگىش بەكتاي كەلەرىندە ەندى ءىسى قايتىپ وڭعا باسپاستاي تاۋسىلىپ كەلسە، كەتەرىندە كوپ نارسەنى ۇققانداي بولىپ، ۇيدەن ايقىن مىندەت الىپ شىقتى. ونىڭ تىسىرىمەن تويتىق وياندى. «مىنا جۇگىرمەك جەتى تۇندە نەعىپ ءجۇر» دەپ كۇڭك ەتىپ، ول كۇدەرىگە بۇرىلىپ ەدى، ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىنا كىرگەن كۇدەرى قىبىر ەتپەدى. سودان سوڭ، تورگى ءۇيدىڭ جارتىلاي اشىق قالعان ەسىگىنەن سىعالاپ: «بۇل نە ىستەپ وتىر ەكەن» دەگەن ادامشا تويتىق كوز قيىعىن جاقىپبەككە تىكتى. قىزىنىن تۇستاعى ءىلۋلى سۋرەتىنىڭ الدىندا، ۇياڭ شاشى بۇيرالانا ۇيپالانىپ، قانى از قاعىلەز ءجۇزى شاقشيعان شام جارىعىنان ودان سايىن قۋقىلدانىپ، كەڭ ماڭدايىن سول قولىمەن اندا-ساندا سيپاپ قويىپ، قاعازعا ءۇڭىلىپ وتىرعان جاقىپبەك وعان كۇندەگىدەن باسقاشا، بوگدە ادام بولىپ كورىندى دە: تۇندە دە ۇيقى بەرمەيتىن بولدى عوي تۇگە» دەپ داۋسىن ەستىرتە دۇڭك ەتىپ، تارس ەتكىزىپ ەسىكتى جاۋىپ الدى.
بەكتاي شىققان بەتىندە سەيتەن مەن ساپارعا باردى. بولعان «جيعانى ايتتى. سەيتەن ۇرەيى ۇشىپ ساسىپ قالدى دا، ساپار ىزالانىپ، بەكتايعا سۇستانا قارادى. ءبىراق، قاراڭعى ءتۇن ونىڭ اشۋلى ءجۇزىن ءوزىنىڭ قارا پەردەسىمەن كولەگەيلەپ، بەكتايعا بايقاتپادى.
— مەن ەشكىمنەن كەشىرىم سۇراي المايمىن! — دەدى ساپار الدەن ۋاقىتتان كەيىن.
— نەگە سۇرامايسىڭ؟ قورقامىسىڭ؟ — دەدى بەكتاي.
— قورىقپايمىن... ءبىراق سۇرامايمىن...
— ونى ءوزىن ءبىل، ال، ءبىز سەيتەن ەكەۋمىز جيىن الدىندا كەشىرىم سۇرايمىز.
سەيتەن بۇعان پالەن دەمەدى. ونىڭ مۇنىسى كەلىسۋدىڭ بەلگىسى ەكەنىن بەكتاي دا، ساپار دا ايتپاي-اق سەزدى.
قايتىپ بۇل جايىندا ءسوز قوزعالمادى. بالالار ۇيلەرىنە تارادى.
ساپار تۇنىمەن دوڭبەكشىدى. بۇرىن قانشا پارىقسىز بولسا دا بۇل جولى ويلانباسقا بولمادى. بايقاپ وتىرسا، جولداستارى اراسىنداعى بۇرىنعى «داۋىرلەۋى» بىلاي تۇرسىن، سولاردىڭ سوڭىندا ەلەۋسىزدەنىپ قالىپ بارا جاتقان سەكىلدەنەدى. كەشەگى ساباق ۇستىندە بولعان وقيعا وسىنى ايقىن اڭعارتتى. ۇزىلىستە دە، ساباق سوڭىندا دا، بالالار وعان مىسقىلمەن كۇلىمسىرەي قاراپ، بۇدان ءوز بويلارىن اۋلاق ۇستايتىندىقتارىن دا تانىتتى. مۇنىڭ بەلگىسى بۇگىن دە اڭعارىلدى. بۇكىل كلاسس ايتەندى كوتەرمەلەپ، بۇعان ءسوز بەرمەي، تەجەۋ سالدى. بۇل كۇيىندە ەندى ءبىراز كۇندە اياعىن الشاق باسقان بۇرىنعى ەركىندىك، ەركەلىكتەن جۇرداي بولىپ، سەرىكسىز جالعىز قالماق ءتۇرى بار. ەڭ جاقىن دوستارى سەيتەن مەن بەكتاي دا بوگدە مىنەز كورسەتتى. بۇدان بىلاي مۇنى قوستامايتىندارىن سەزدىرىپ تە كەتتى.
وسىنىڭ ءبارى شەتكە قاعىلۋداي بولىپ كورىنىپ، پارىقسىز، الاڭعاسار بالا امالسىز ويعا كومىلدى...
ەرتەڭىنە دە ول مەكتەپكە وتە كوڭىلسىز كەلدى. ساباق ۇستىندە ەشكىممەن ءتىل قاتىسپاي، بۇرىن بولماعان ءبىر جابىرقاڭقى مىنەز كورسەتىپ، تومسارعان كۇيىندە ءۇنسىز وتىردى.
سوڭعى ساباق بانۋدىكى ەدى. سول بىتىسىمەن كلاسقا جاقىپبەك پەن بايسال كىردى. بەكتاي مەن سەيتەن ەڭسەلەرىن تومەن سالىپ اياقتارىن كىربىڭ باسىپ العا شىقتى. بۇلارعا نە بولعان دەگەندەي، بارلىق وقۋشىلار ولارعا تاڭدانا قارادى. جاقىپبەك كوز قيىعىمەن ساپاردى بارلادى. ول باسىن تۇقىرا، تۇنجىراي تومەن قاراپ، ورنىنان تاپجىلمادى. ونىڭ بۇل وتىرىسى جاقىپبەكتى تىقىرشىتا باستادى...
بەكتاي مەن سەيتەن كوپ الدىنا بارىپ تۇرسا دا، العاشقى ءسات ەشتەڭە ايتا الماي اڭىرىپ قالدى دا، وتىرعانداردىڭ ءبارى سولاردىڭ اۋزىنا قاراي، كلاسس بىرەر مينۋت ءۇنسىز تىندى. تۇرا بەرۋگە ءداتى شىدامادى بىلەم، بەكتاي تاماعىن كەنەپ سوزگە كىرىستى.
— ءبىز بىلمەستىك وتتىك...
وسى كەزدە ءبىر نويان كۇش جەلكەسىنەن جوعارى تارتىپ قالعانداي، ساپار ورنىنان ۇشىپ تۇردى. ول داۋسى دىرىلدەپ:
— ولار جازىقسىز. قايىقتى العان مەن! — دەدى.
وسىعان جالعاسا جارقىننىڭ اۋىزىنان: «ەي، ۇياتسىز!» دەگەن ءسوز دە ەرە شىقتى.
جاقىپبەك جارقىنعا قاباعىن تۇيە وقىس بۇرىلدى.
14
ءبىزدىڭ تۇرمىستا سوزدەن قارتامىس نە بار ەكەن. ادام ادام بولعالى تالاي عاسىر ءوتىپ، تالاي ءومىر سارقىلسا دا، ءسوز ۇزاق جاساپ كەلەدى. ول ەسكى زامان مەن جاڭا زاماندى جالعاستىرىپ بىزگە جەتتى. بىزبەن كەلەشەكتى جالعاستىرىپ، كوممۋنيزم دۇنيەسىنە كەتەدى.
ادام سياقتى، سوزدە دە ءارالۋان تاعدىر بار. ول دا باستا ءسابي بوپ تۋادى، ەر جەتەدى، قارتايادى، كەيدە قارتايىپ بارىپ قايتا جاسارادى، كەيدە تۇرمىستا بولعان وزگەرىسكە ىلەسە الماي، كەيىن بىرتە-بىرتە سولعىنداپ، قاعاجۋدا قالىپ، جاڭا سوزگە جول بەرەدى، نەمەسە تىڭ ماعىنا تاۋىپ جاڭعىرىپ، جاڭاشا ۇعىمعا يە بولادى...
ويلاپ وتىرساق قازاقتا وسىنداي كوپ جاساعان كارى سوزدەردىڭ ىشىندە «اۋىل» دەگەن اتاۋدىڭ ورنى ەرەكشە سياقتى. ول سان عاسىردى كەشىپ كەلىپ، بىزگە قارتايىپ جەتتى دە، قايتا جاساردى جانە ەسكى جۇرتىن تەز توزدىرىپ، ەسكى ۇعىمنان تەز قول ءۇزىپ، جاڭا دۇنيەنىڭ تورىنە ەتتى.
وسى جاڭا اۋىل گەرويىمىزعا كوپ سىر انعارتىپ قانا قويماي، كوپ ارمان تۋدىرىپ، «اتىم كونە بولسا دا، كۇيىم جاڭانى» ايتىپ، ەر تالاپقا باستادى. ونىڭ پەدسوۆەتتە جاساعان بايانداماسىنىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى، مىنە، سول اۋىلدىڭ كەلەشەك قامىنا ارنالدى.
— كەرەيمەن كەلىسكەننەن كەيىن بۇل بايانداماعا ول بارىپ سالا ازىرلەنگەن ەدى دە، جانى قالاعان جۇمىستىڭ قىزىعىنا شومعان: جازعاندارى اۋىل مەكتەبىنىڭ بەينە كەلەشەك جارقىن ومىرىندەي ەلەستەپ، شابىت تا ءبىتىردى. كوك بلوكنوتىن الدىنا جايىپ، ءوزىنىڭ دە، اۋىل ادامدارىنىڭ ويلارىن دا سالماقتاپ تۇيىندەي وتىرىپ، تۇرمىس مۇددەسىنىڭ تەرەڭىنە بويلادى...
جالعىز اۋىل ادامى عانا ما؟ بۇل بايانداماعا سوۆەت پەداگوگيكاسىنىڭ وكىلدەرى دە ورتاق ەدى! وقىعان، بىلگەن جاڭالىقتاردى جيناقتاپ، ءار گۇلدەن ءنار الىپ، بال سالعان اراداي ول ءوزىنىڭ ونەرپازدىق ويىن سارالاپ جۇمسادى. اسىرەسە، پروفەسسور ۇستازىن يناباتپەن ەسكە الىپ، وعان مىڭ مارتەبە العىس ايتتى. قارت ۇستاز بۇعان ءبىلىم بەرىپ قانا قويماي، ىسكەرلىككە، ۇقىپتىلىققا باۋلىپ، بولاشاق وقىتۋشى، عىلىمي قىزمەتكەرگە ءوز ءوي-ورىسىن ورىستەتۋ جولىندا نە كەرەكتىڭ ءبارىن زەردەسىنە قۇيا بىلگەن ەدى. وقىعان ادەبيەتتى قالاي پايدالانۋ كەرەكتىگىن دە ۇيرەتكەن ول. سول ءتالىمنىڭ جەمىسىن جاقىپبەك ءبىرىنشى رەت وسى بايانداما ۇستىندە تاتتى. ول الدىنداعى قاتار-قاتار جايىلعان قولدان تۇپتەلگەن، ۇلكەندى-كىشىلى پاپكالاردان وزىنە كەرەگىن تاپتى.
بۇل پاپكالاردىڭ وزىنشە تاريحى بار ەدى. جاقىپبەك بۇلارمەن ءتورت جىلدان بەرى جولداس بوپ العان. مۇنداي پاپكالارمەن دوس بولۋدى العاشقى رەت سول قارت ۇستازىنىڭ ۇيىنەن باستاعان. پروفەسسور ءاربىر گازەتتى، جۋرنالدى، عىلىمي ۆەستنيكتى، كىتاپشالاردى، ءتۇرلى تاقىرىپتاعى لەكسيالاردى ءاردايىم ەدى دانادان الاتىن دا، ونداعى ماتەريالداردى تاقىرىپ-تاقىرىپقا ءبولىپ، ءارقايسىسىن ارناۋدى پاپكاعا كۇنبە-كۇن تىگىپ وتىراتىن. مۇنىڭ ءوزى عىلىممەن شۇعىلدانعان زەرتتەۋشىگە وتە قولايلى جاعداي تۋعىزار ەدى. زەرتتەپ جۇرگەن ماسەلەڭدە قانداي جاڭالىقتار اشىلدى؟ كىم قاي كەزدە، قانداي پىكىر ايتقان؟ ماقالا اۆتورلارىنىڭ اراسىندا قانداي قايشىلىق بار؟ ءبىر پاپكاعا تارتىبىمەن قاتتاپ تىگىلگەندىكتەن، مۇنىڭ ءبارى دە اينادان كورىنگەندەي سايراپ تۇرادى جانە الگى اۆتورلاردىڭ بۇل ماسەلە جونىندە جىل سايىن كوزقاراسىندا قانداي وزگەرىستەر بولعانى دا بىردەن كوزگە شالىنادى.
وزدىگىنەن ىزدەنگەن ادامعا بۇل وتە ءتيىمدى ءادىس ەكەنىن كورگەن جاقىپبەك ادەبيەت جيناپ، ولاردى جوعارىدا كورسەتىلگەن ادىسپەن سارالاپ ساقتاۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ونىڭ ىشىندە ءتىل، ادەبيەت، پەداگوگيكا، پسيحولوگيا ماسەلەلەرىنە كوبىرەك زەر سالىپ، سولار جونىندەگى جاڭالىقتاردى ەرىنبەي، قۇنتتاپ، زەرتتەپ جيناستىرعان.
ونىڭ كوڭىلىن بۇل جولى قاتتى بولگەن اۋىل مەكتەبى جايىنداعى ماتەريالدار بولدى. بۇل جونىندە وداقتىق پەداگوگيكالىق باسپا ءسوز بەتىندە كوتەرىلگەن سوڭعى جىلدارداعى ايتىستار، پەداگوگتاردىڭ ۇسىنىستارى، وزىق مەكتەپتەردىڭ تاجىريبەلەرى ارناۋلى پاپكادا ءتيىستى تارتىبىمەن ساقتالعان. اسا قاجەتتى دەگەندەرىنىڭ استى دا سىزىلعان. تۇسىنا نەمەسە بولەك قاعازعا ءوز ويلارى جازىلعان. وسى ماسەلەگە ارنالعان سان الۋان پىكىرلەر بەينە ءبىر جيناقتاي، ابىگەرسىز، ءبىر پاپكادان تابىلۋى ونىڭ جۇمىسىن كوپ وڭايلاتقان ەدى...
ءسويتىپ دايىندالعان بايانداماسىن ول، مىنە، جۇرت تالقىسىنا ۇسىنىپ، ءبىر ارناعا قۇياتىن ەكى سالانى اڭگىمە ەتىپ تۇر. ءبىرىنشى سالا — مەكتەپ. ەكىنشى سالا — كولحوز. مەكتەپكە ادام تاربيەلەۋ نەگىزگى مىندەت ەكەنىنە ۇڭىلگەن بايانداماشى ەكىنشى سالاعا سوقپاي كەتە دە المادى. بۇگىنگى اۋىلدىڭ تىرشىلىگىندە ءبىلىمنىڭ مول كوزى بارىن اڭعارماۋ، كولحوزدىڭ ماشيناسى، ەلەكترى، باۋ-باقشاسى، فەرماسى، باي تابيعاتى ءبىلىمنىڭ سارقىلماس بۇلاعى ەكەنىنە ۇڭىلمەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. امال نەشىك، اۋىل مەكتەبى ءومىردىڭ ىشىندە وتىرىپ، جاڭالىقتان كوبىنە سىرت قالىپ كەلگەنى، وندا وقىعان بالالار اۋىل تۇرمىسىن جاقسى بىلە بەرمەيتىنى دە تۇرمىستا كەزدەسىپ جۇرگەن فاكتى بولاتىن. دەمەك، وقۋ-تاربيە جۇمىسىن جاقسارتۋدىڭ جولدارىن اۋىل ومىرىنە ارالاسۋدان ىزدەۋ، مۇعالىمدەرگە قويىلاتىن تالاپ تا وسىمەن ۇشتاسۋى وتە قاجەت ەدى. مىنە سول ءۇشىن دە، جاقىپبەك ءاربىر اۋىل ءمۇعالىمى جالپى ءبىلىمىن، پەداگوگتىك شەبەرلىگىن ارتتىرۋمەن بىرگە، اۋىل شارۋاشىلىعىن دا جاقسى بىلەتىن بولسىن دەگەن تالاپتى ۇسىندى.
ءبىز اۋىل مادەنيەتىن كوتەرۋگە، اۋىلدىڭ كەلەشەگى جولىندا قىزمەت ەتۋگە جىبەرىلگەن ادامدارمىز. ونىڭ ەرتەڭگى كۇنىنە كوز تىكپەي وتىرا المايمىز. بۇعان دەيىن ءبىزدىڭ كولحوزشىلارىمىزدىڭ كوبى تاجىريبەگە عانا سۇيەنىپ ەڭبەك ەتسە، ەندىگى جەردە ول ولشەم از سوعادى. اۋىلدىڭ ءار ازاماتى زوولوگيانى، اگرونوميانى، بوتانيكانى، حيميا مەن فيزيكانى ءبىلۋدى ءومىر ءقازىردىڭ وزىندە العا تارتىپ وتىر. مال باعۋ دا، ەگىن سالۋ دا قارا كۇشتى كوپ تىلەيتىن قارا ءدۇرسىن قالىپتان عىلىمعا اينالىپ كەلە جاتقانى كىمگە ايان ەمەس. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ مىندەت كەلەشەك اۋىل ازاماتىن تاربيەلەۋمەن عانا تىنبايدى، بۇگىنگى كولحوزشىنى دا ەرتەڭگى كۇننىڭ تىلەگىنە ساي ازىرلەۋدى قولعا الۋدى قوسا قامتيدى.
جاقىپبەكتىڭ ويىنشا بۇل جۇمىس — جالپى اۋىل ادامىنىڭ ءبىلىمىن كوتەرۋدەن باستالۋعا ءتيىس، ءسوز ءتۇيىنى كولحوزشىلاردى جاپپاي وقىتۋدى ۇيىمداستىرايىق، ينتەلليگەنسيا ءۇشىن ارناۋلى مەكتەپ اشايىق، ءار ءمۇعالىمنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنان حابارى بولۋىن ويلاسايىق دەگەنگە كەلىپ تىرەلدى...
جاقىپبەكتىڭ پەدسوۆەتتە مەكتەپتىڭ ىشكى ءومىرىن كوبىرەك ءسوز ەتۋدىڭ ورنىنا وقۋ-تاربيە جۇمىسىن كولحوزبەن بايلانىستىرا ايتۋىن كۇدەرى ورىنسىز كورىپ، ۇناتپادى. پەدسوۆەتكە كولحوزشى اكتيۆيستەردى قاتىستىرۋ كەرەك دەگەننىڭ ءوزى-اق ءشۇۋ دەگەننەن وعان جات ەستىلگەن ەدى. سوندىقتان، بۇل ۇسىنىسقا كەزىندە قارسى دا بولعان. ال، مۇنىڭ ءوزى جاقىپبەكتەن ەمەس، كەرەيدەن تاراعان پىكىر ەكەنىن ءبىلىپ، كۇدەرى وعان دا ءوز ويىن ايتقان. ايتسە دە پارتورگ ءسوز بولعالى وتىرعان ماسەلە كولحوز بەن مەكتەپكە بىردەي قاتىستى بولعاندىقتان، مۇنداي باس قوسىپ پىكىرلەسۋدەن قاجەتتى جەرىندە ۇرىكپەۋ كەرەك ەكەنىن، قايتا ورتاق ىسكە پايدا كەلتىرەتىنىن اڭعارتىپ، اقىرى كوندىرگەن-دى.
ەندى بۇلاي باس قوسۋدان پالەندەي ورەسكەلدىك كورمەسە دە، باياندامادا ايتىلعان كەيبىر پىكىرلەردەن پەداگوگيكاعا جاتپايتىن تەرىس كوزقاراس تاپقانداي بولىپ، كۇدەرى وتە تىقىرشىپ وتىر. جاقىپبەك بايانداماسىن اياقتاسىمەن، ءوز ۇققاندارىن انىقتاپ الماق بولىپ وعان سۇراق جاۋدىردى.
— مەكتەپتى سەن ايتقانداي كولحوز ومىرىنە بەيىمدەۋدى قولعا الساق، قازىرگى وقۋ پروگرامماسىنا وزگەرىس كىرگىزۋ قاجەت بولماي ما؟ مۇنى قالاي شەشۋ كەرەك دەپ ويلايسىڭ؟
— ءبىز پروگراممانى كوبىنە ساعاتپەن عانا ولشەپ، وندا كورسەتىلگەن جايلاردى ءوز تاراپىمىزدان ونەر جۇمساپ، دامىتپاي كولدىك دەر ەدىم... ءبىزدىڭ مەكتەپتىڭ تاجىريبەسى وسىنى ايتىپ وتىر. بىزگە، مىنەكي، وسى جاعىن ويلاۋ قاجەت. ال، ءتىپتى، پروگراممانى وزگەرتۋ قاجەت ەكەن، ناقتى تاجىريبەمىزگە سۇيەنە وتىرىپ، ءتيىستى ورىندارعا ۇسىنىس كىرگىزۋدەن دە تارتىناتىن ءجون جوق.
كۇدەرى جۇرت جارىس سوزگە شىقپاس بۇرىن: «جاقىپبەك قاتەلەسىپ وتىر» دەگەندى ايقىن اڭعارتپاق بولىپ، پەدسوۆەتكە وزىنشە دۇرىس باعىت بەرۋدى كوزدەپ، مىنانداي ەسكەرتۋ جاسادى:
— سويلەيتىن جولداستاردىڭ ەسىنە سالا كەتەتىن مىناداي توپ بار... ارينە، بايانداماشىنىڭ كولحوزشىلاردىڭ ءبىلىمىن ارتتىرۋ جايىنداعى ۇسىنىسى تەرىس ەمەس. بۇل بۇرىن دا ءسوز بولىپ جۇرگەن ماسەلە. ال، ونىڭ ەكىنشى قوزعاپ وتىرعان ماسەلەسى بۇرىن-سوڭدى مەكتەپ تاريحىندا بولماعان، قيسىنسىز ۇسىنىس ەكەنىن ايتۋعا ءتيىستىمىز. ايتپەيىنشە مەكتەپتى اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىندا اينالدىراتىن بولامىز. كوردىڭىزدەر مە، اڭگىمەنىڭ اياعى قايدا بارىپ سوعاتىنىن... مەكتەپ — بارلىق جەردە مەكتەپ. ول بالاعا مال باعۋدى، تراكتور جۇرگىزۋدى، مونتەر بولۋدى ۇيرەتۋگە مىندەتتى ەمەس، عىلىمنىڭ الىپپەسىن تانىتۋعا مىندەتتى. ونىڭ ۇستىنە، ون ءتورت جاسار بالادان كولحوزشى جاساپ شىعارام دەۋ اقىلعا دا سىيمايدى عوي، جانىم-اۋ... ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى: مەكتەپتى كولحوزعا تەليمىز، بولاشاق كولحوزشى ەسىرەمىز دەپ بالالاردى ساباقتان شىققان سوڭ فەرماعا، متس-قا، ەلەكتر ستانسياسىنا كۇندە-كۇندە بەزەكتەتىپ ءجۇرۋ دەگەننەن اۋلاق بولعان ءجون... وسى جاعىن جاس كادرعا ۇقتىرا ايتىڭىزدار...
— وقۋشىلاردى كۇن سايىن كولحوز جۇمىسىنا سالۋ دەگەندى مەن دە ۇسىنىپ وتىرعام جوق، — دەدى جاقىپبەك، — اڭگىمە پروگراممادا كورسەتىلگەن ۋاقىتتار، تاجىريبە ساباقتارى جونىندە بولىپ وتىر... ءارى مىنانى دا ەسكەرۋ كەرەك: ءبىز جۇمىسقا قىرى جوق اقساۋساق ادامدار تاربيەلەمەيمىز. ەڭبەك ەتە بىلەتىن، ءوزىنىڭ شىققان ۇياسى — كولحوزىن جانىنداي جاقسى كورىپ، قادىرلەيتىن، ونىڭ نامىسىن قورعايتىن سانالى ازامات تاربيەلەۋگە ءتيىستىمىز.
جاقىپبەك بۇدان سوڭ كۇدەرىنىڭ نەگىزگى پىكىرلەرىنە قولما-قول جاۋاپ بەرە كەتۋ قاجەت بوپ قالعانىن ەسكەرىپ، بۇعان جۇرت نازارىن ءدال ءقازىر اۋدارۋدى ماقۇل كوردى.
— مەكتەپتى تەحنيكۋمعا اينالدىرۋ كەرەك دەگەن تالاپتان مەن اۋلاقپىن. بىرىنشىدەن، جولداستاردىڭ ەسىنە وسىنى سالامىن. ەكىنشىدەن، وقۋشى بالا اگرونوم، يا زووتەحنيك بولسىن، باسقانى جيىپ قويىپ، سونى ۇيرەتەيىك دەگەندى دە ۇسىنعام جوق ۇسىنبايمىن دا. مەن مۇمكىنشىلىگى بولعانشا، وقۋ پروگرامماسىن كولحوز ءومىرىنىڭ تىرشىلىگىمەن بايلانىستىرىپ جۇزەگە اسىرۋ قاجەت دەپ وتىرمىن. كولحوز بالاسى ەلەكتردى دە، مەحانيكانى دا، زوولوگيانى دا، بوتانيكانى دا كىتاپتان عانا ۇيرەنبەي، ءوز كولحوزىنان كوزبەن كورىپ ۇيرەنسىن دەيمىن، بۇدان قورقۋدىڭ ەشبىر ءجونى جوق. ءبىز بۇل ارادا مىنانى دا ەسكەرۋىمىز كەرەك: بۇگىنگى ون ءتورت جاسار بالا بۇدان وتىز-قىرىق جىل بۇرىنعى بالا ەمەس، ءتىپتى ونى ايتاسىز، ون-ون بەس جىل بۇرىنعى دا بالا ەمەس. قازىرگى اۋىل بالاسى — جاڭا بالا... ءبىلىم دەگەنىمىز ءومىر عوي... سول ءومىردىڭ كوبىن ەندىگى بالا اناسىنان تۋىپ، كوزىن اشقاننان ۇزبەي كورىپ، كوزى قانىپ، بىلىممەن بىرگە جاساپ كەلەدى. ءقازىر تەحنيكامەن اۋىل بالاسى دوس بولىپ الدى. ەندى ولارعا ماشينانىڭ سىرتى تاڭسىق ەمەس، ءىشى، تەتىگى تاڭسىق. مۇنى ۇعۋ ءبىز ويلاعانداي ونشا قيىنعا دا سوقپايدى. مۇنى مەكتەپ قانا ۇيرەتپەيدى، ءومىردىڭ ءوزى دە كۇنبە-كۇن قوسا ۇيرەتەدى. ءبىز وسىنى ەسەپكە المايتىن سياقتىمىز. ال، مۇنى ەسەپكە الۋ وتە قاجەت. بۇدان بىلايعى اۋىلىمىزدىڭ دامۋى — وسىعان تىكەلەي بايلانىستى بولىپ وتىرعاندا، ءاربىر قويشىعا، ءاربىر سيىرشىعا، ءاربىر ەگىنشىگە تەحنيكا، اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىنداعى عىلىمنىڭ نەگىزىن ءبىلۋ شارت بولىپ وتىرعاندا، قارا ءدۇرسىن، ەسكى تاجىريبەگە سۇيەنگەن جابايى ءادىستىڭ كۇنى، ءقازىردىڭ وزىندە وتۋگە اينالىپ وتىرعاندا — مۇنى ۇمىتار ءجونىمىز جوق. ەگەر مۇنى ۇمىتساق — اۋىلدىڭ كەلەشەگىن ۇمىتقانىمىز... بولاشاق كولحوزشىنى جاستايىنان باۋلىپ ءوسىرۋ دەگەنىمىزدىڭ دە توركىنى وسى ماقساتتان كەلىپ تۋادى...
«كىمدىكى ءجون؟»
كۇدەرى مەن جاقىپبەك تالاسى وسى سۇراقتى العا تارتتى.
كۇدەرى مىسەشىل، جاقىپبەك جاڭاشىل دەيىك. سوندا مۇنىكى قاي جاڭالىق؟ اتى جاڭالىق پا؟ زاتى جاڭالىق پا؟ جاڭا ءومىر تۋدىرعان ەرەكشە سيپاتى كوپ، سوقپاعى مول سوۆەت پەداگوگيكاسى جاڭالىقتى قانشا تىلەسە، وسى جاڭاشىلدىققا دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى دە سونشا كەرەك ەتەتىنى انىق. ماجىلىستە وتىرعانداردىڭ بايقاۋىنشا جاڭاشىل جاقىپبەك تىڭعا سىلتەپ وتىر. ونىڭ جاڭالىعى اۋىل مۇعالىمدەرىنىڭ تۇرمىسىنا عانا ەمەس، ونداعى بۇكىل وقۋ-تاربيە جۇمىسىنا ەلەۋلى وزگەرىس ەنگىزۋدى كوزدەيدى. ەڭ الدىمەن قازىرگى قولدانىلىپ جۇرگەن وقۋ پروگرامماسىن قايتا قاراۋ كەرەك بولادى. ويتكەنى، جاڭا بەلگە كوتەرىلگەن ونەرلى، تەحنيكالى اۋىلدىڭ تىرشىلىگىمەن جەتى جىلدىق ءبىلىم الاتىن وقۋشى جەتكىنشەكتى تولىق تانىستىرىپ، تەوريا جونىندە عانا ەمەس، تۇرمىس جۇزىندە دە مول حاباردار ەتىپ شىعارۋدا اۋىل مەكتەبىنە ارنالعان قازىرگى وقۋ پروگرامماسى ەداۋىر مولشەردە تارلىق ەتەدى. وندا جوعارى تەحنيكالى، كولحوز ءوندىرىسى ەسەپكە الىنباعان، بيولوگيالىق، فيزيكالىق، حيميالىق فاكتىلاردى، قۇبىلىستاردى ءبىلدىرۋ عانا نىسانا ەتىلگەن. ەگەر جەتىجىلدىق مەكتەپتى بىتىرۋشىلەر كولحوزدىڭ ەلەكتر ستانسياسىنان دا، باۋ-باقشاسىنان دا، زووتەحنيكاسىنان دا، تراكتور، كومبايننان دا ەداۋىر كولەمدە حاباردار بولىپ شىقسىن دەگەن تالاپ قويىلاتىن بولسا، وندا، ءسوز جوق، پروگرامماعا ءبىرقاتار وزگەرىستەر، قوسىمشالار كىرۋ قاجەت.
ال، سوندا ءدال وسى تالاپتى اۋىلدىڭ جەتىجىلدىق مەكتەبىنە قويۋ ورىندى ما، جوق پا؟ بۇل دا تەرەڭ ويلاناتىن پىكىر. راس، بۇل تالاپ اۋىلدىڭ قازىرگى تۇرمىس مۇددەسىنە ۇيلەسەدى. ون ءتورت جاسار كولحوزشى ءوزىن قورشاعان ءومىردى ءوز داۋلەتىنىڭ سىر-سيپاتىن ءبىلۋى، سول جاڭا ءومىردى جاساۋشىلاردىڭ توبىندا بولۋى قاجەت، ول بولاشاقتا عالىم بولسىن، جازۋشى بولسىن، قىسقاسى، كىم بولسا ول بولسىن، ءبىر جاعىنان كولحوزشى، كولحوز قايراتكەرى ەكەنى داۋسىز. اۋىلدا جەتى جىلدىق ءبىلىم مىندەتتى بورىشقا اينالىپ وتىرعاندا، قالا مەن اۋىلدىڭ ايىرماسى بىرتە-بىرتە جويىلىپ كەلە جاتقاندا، ماسەلەگە وسىلاي قاراۋدىڭ، تولعانا وي جۇگىرتۋدىڭ ءجونى ابدەن-اق بار...
قۇپ، بۇل سولاي-اق بولسىن. وقۋ پروگرامماسىنا قازىرگى كولحوز ءومىرى تىلەپ وتىرعان تالاپقا سايكەس وزگەرىس تە جاسالسىن. سوندا مۇنىمىز پەداگوگيكانىڭ زاڭىنا سىيا ما؟ ون ءتورت جاسار بالانىڭ وي ورىسىنە مۇنشا تالاپ ساي كەلە مە؟ ول قابىلداي الا ما؟ بۇل سۇراقتى دا اتتاپ كەتۋگە بولماس ەدى.
«كىمدىكى ءجون؟» دەگەن سۇراقتىڭ، مىنە، وسىنداي سالماعى بار-دى.
وسى سۇراققا بايلانىستى ەكىنشى ءبىر اڭعارىلعان نارسە: جاقىپبەك پەن كۇدەرى پەداگوگتىك كوزقاراس جونىنەن عانا ەمەس، جالپى ۇعىم جاعىنان دا ارالارى الشاق ەدى. كۇدەرى باردى مىسە تۇتىپ، ويپاتتا كۇيبەڭ قاقسا، جاقىپبەك ىلگەرى ۇمتىلىپ، ۇشار بيىككە قۇلاش سوزادى. ونىڭ بۇل بەت الىسى «ايعا شاپقان ارىستانداي» مەكتەپتى مەرت ەتەدى دەپ ءبىرىنشىسى كۇدىكپەن قاراپ، جولىنا توسقاۋىل بولعىسى كەلسە، ەكىنشىسى بۇل توسقاۋىلعا بوي بەرمەي، دەگەنىن ىسكە اسىرۋعا ورشەلەنەدى...
«كىمدىكى ءجون؟» دەگەن سۇراققا ۇڭىلگەندەرگە بۇل دا اڭعارىلدى.
بولمە ءىشى ءۇنسىز تىنىپ، عاجايىپ ءبىر تىنىشتىق تۋا قالدى. اركىم اق ويعا كەتكەن. پىكىر ايتۋ ءارى جاۋاپتى، ءارى قيىن سياقتى. سول ويعا كەتكەن جۇرتقا «سويلەڭدەر» دەگەندەي جاقىپبەك تە، كۇدەرى دە دامىلسىز قاراعىشتاپ، جالتاقتاپ وتىر.
بۇرىن مۇندايدا جۇرت الدىنا سۋىرىلىپ شىقپايتىن باتىربايعا باتىلدىق ءبىتتى. ول قايتا-قايتا تامسانىپ، مۇرنىن قايتا-قايتا تارتىپ، ورنىنان تۇردى. كەيىگەندە ياكي جۇرەكسىنگەندە بەت ءپىشىنى وزگەرىپ، وڭ ەزۋى ۇرتىنا بارىپ قايتىپ، بارىپ قايتىپ جىبىرلاپ، دامىل تاپپايتىن ءبىر داعدىسى بار ەدى، سونىسى بۇل جولى ءتىپتى قاتتى ءبىلىندى. جانە مۇنىسىنىڭ ۇستىنە ەرىن، مۇرىن دەگەندەر تىنىمسىز قوزعالىپ، ەكى قاستىڭ اراسىنداعى ساي -ساي اجىمدەر دە تەرەڭدەپ، بۇكىل باس تەرىسى جيىرىلىپ كەتتى.
مەن، الگى، مىنا ادىلبەكوۆ تۋرالى ايتام، — دەپ باستادى ول ءسوزىن، — شىراعىم، سەن ءوزىڭ ءالى جاسسىڭ، ءبىراق، سوڭىنا قاراماي، باسقاعا كوپ اقىل ۇيرەتپەك بولاسىڭ. بىردەمە ايتايىق دەسەك، تىپتەن بار عوي، سەسكەنەمىز. الگى، مىنا بۇگىن ايتىپ وتىرعانىڭ دا، وللاقي ميعا قونبايدى. ول جايىندا كۇدەكەڭ ءتىپتى ادەمى ايتتى. وعان، الگى، وسى وتىرعان ەشقايسىمىز ءاي ەشتەڭە قوسا الماسپىز. ەڭ دۇرىس الگى، وسى جاڭالىعىڭدى قويا تۇرساڭ...
«قالاي دەيسىڭدەر، مەنىڭ وسىم دۇرىس ەمەس نە؟» دەگەندەي ەكى يىعىنىڭ اراسىنا تومەن تۇقىرتىپ العان باسىن ءسال كوتەرىپ ول اينالاسىندا وتىرعاندارعا جالتاقتادى. ءبىراق، ونىڭ ءسوزىن قۇپتاعان ەشكىم سەزىلمەدى...
جالتاقتاعانى بولماسا، ءسوزىن تىڭداپ وتىر ما، جوق پا، باتىرباي بۇل قۇبىلىستى بارلاۋدان امان ەدى. ءسوزىنىڭ وزگەگە اسەر ەتۋ-ەتپەۋىن بۇل ءوزى ءومىرى ويلاستىرعان دا، ول جونىندە قام جەگەن دە جان ەمەس. سونىسىنا باسىپ، بۇل جولى دا اينالاسىندا وتىرعانداردى ۇمىتىپ، قاي-قايداعىنى ايتىپ، ازدان كەيىن لاعا باستادى. زالدان:
— ناقتى ماسەلە جونىندە ايتساڭ...
— ۋاقىتتى ۇنەمدەسەك، — دەگەن سوزدەر ەستىلدى.
وسىنىڭ ءوزى-اق بەلگىلى جەلى جوق، ۇزىك-ۇزىك، قۇراق ويلاردى سەپتەستىرىپ تۇرعان باتىرباي شەشەڭدى سۇلاتا جىعىپ كەتتى. ول كۇيبەڭدەپ ءبىراز تۇردى دا، بىردەمە دەپ مىڭگىرلەپ، ءسوزىن اقىرىندا اياقسىز قالدىردى.
قىزۋ سويلەگەن بايسال بولدى. ول جاقىپبەكتىڭ پىكىرىن تۇگەل قوستاي كەلىپ، كوپ ماسەلەدە ودان دا ءارى سىلتەدى.
— ءارقاشان دا دۇرىستى دۇرىس، بۇرىستى بۇرىس دەۋىمىز كەرەك قوي. ادىلبەكوۆ جولداستىڭ ۇسىنىسى باستان-اياق ورىندى. ونىڭ ورىندى بولاتىن سەبەبى — ءومىر مۇددەسىنە نەگىزدەلگەن. ءبىزدىڭ بۇگىنگى اۋىلىمىزدىڭ جاڭا قارقىنمەن، جاڭاشا دامىپ وتىرعانى اقيقات پا؟ اقيقات. ءبىزدىڭ پەداگوگيكامىز دا، مەتوديكامىز دا وسىعان ىلەسە الماي ارتتا قالىپ قويعانى راس پا؟ راس. قازىرگى پروگرامما جونىندە دە ءدال سونى ايتۋعا بولا ما؟ بولادى. ماسەلەن، فيزيكانى وقىتۋدا تەحنيكالى اۋىلدىڭ مۇددەسى پروگراممادا جەتە ەسكەرىلگەن بە؟ ەسكەرىلمەگەن. بىزدەر مۇنى ءار ساباق سايىن سەزىپ ءجۇرمىز بە؟ سەزىپ ءجۇرمىز. ايتايىق قازىرگى پروگرامما بويىنشا فيزيكا عىلىمىنىڭ سوڭعى جاڭالىقتارىن وقۋشىلارعا تانىستىرۋعا مۇمكىندىك بار ما؟ جوق. بۇلاردىڭ ورنىنا كەيبىر ەسكىرگەن، نەمەسە ەكىنشى قاتارداعى ماسەلەلەر پروگراممادا ورىن الىپ كەتكەن بە؟ كەتكەن. لابوراتوريا ساباعىنا ۋاقىت از بولىنگەن بە؟ از بولىنگەن. ەندەشە مۇنى ايتۋدا، ناقتى ۇسىنىس جاساۋدا قانداي سوكەتتىك بار؟ جاقسى، بۇل دا ءوز الدىنا دەيىك، وسى ءبىزدىڭ وزىمىزگە بىردەمەلەردى ىستەۋگە، ءسىرا، بولا ما؟ ەگەر بولسا، تىربانۋدان نەگە قايتامىز؟ كىتاپتا جازىلعاندى ۇيرەتۋمەن عانا قاناعاتتانۋ ەندى بولمايدى. ءبىز بۇگىنگى تىلەككە ۇشتاستىرا جاڭاشا وقىتۋعا مىندەتتىمىز...
...جاڭاشا وقىتۋىمىز كەرەك دەگەن پىكىر سويلەۋشى مۇعالىمدەردىڭ ورتاق ويىنا اينالىپ، اۋىل مەكتەبىن جاڭا ارناعا بۇرۋ دەگەن وي بارعان سايىن ايقىندالا بەردى، ايقىندالا بەردى.
«تىم بولماسا، اپتاسىنا ءبىر رەت لەكسيا تىڭداپ وتىرساق ەكەن دەيدى بريگادير ساتەن. «كلۋبتا ءجيى-جيى ويىن كورگىمىز كەلەدى» دەيدى-ەكىنشى ءبىر كولحوزشى. «انا كىتاپ نەگە جوق، مىنا كىتاپ نەگە جوق، دەپ جۇرت ەسىمىزدى شىعارادى. وسى جاعىن دا ءبىر ويلاستىرساڭىزدار» دەيدى نۇرجامال. «ءبىز بولساق قارتايىپ كەلەمىز. ورنىمىزدى باساتىن ەرتەڭگى كولحوزشىنى مەكتەپتەن كۇتەتىنىمىز ۇمىتىلماسىن» دەيدى ەسەنبەك.
بىرەۋلەر باۋ-باقشا ءىسىن، ەندى بىرەۋلەر ەلەكتر، راديو ونەرىن ۇيرەنۋدى تىلەيدى. وسى سياقتى تۇجىرىمدى وي پىكىردەن كولحوزدى اۋىل ءومىرىنىڭ جۇرەك سوعىسى اڭعارىلدى. سونىڭ بارىنەن مەكتەپكە، مۇعالىمدەرگە دەگەن تالاپتىڭ سالماعى ەرەكشە سەزىلدى.
پەدسوۆەتتىڭ بۇل بەت الىسى كۇدەرىگە ۇرەي سالدى: «كولحوزشىلاردى قويشى، ءتىپتى مۇعالىمدەردىڭ كوبى جاقىپبەكتىڭ اسىرە قىزىل جاڭالىعىنا سىرتتاي ەلىگىپ، اداسىپ بارادى. ءسىز تۇزەمەسەڭىز مەرت بولامىز» دەگەندى اڭعارتىپ، كۇدەرى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆناعا قيىلا قاراپ، لەبىز كۇتتى.
داۋ-جانجالدى قالاماسا دا، مۇندايدا ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ءۇنسىز قالۋعا ءتيىس ەمەس ەدى، جانە ول پىكىر ايتسا، ءوزىن تىڭداتا دا، سىيلاتا دا الاتىن. كۇدەرىنىڭ سونداي قۇرمەت يەسىنە ءدال ءقازىر ءۇڭىلۋى زاڭدى دا ەدى.
ونىڭ اقسارى جۇزىندە ەشقانداي كەيىستىكتىڭ ياكي كۇدەرىشە شىجالاقتاۋدىڭ نىشانى اتىمەن جوق. ماي كۇنىندەي جادىراڭقى، نۇرلى. اسپان تۇستەس، ءبىراق تۇنىق ءمولدىرى ءبىراز كەمىپ، الاسىندا سارعىش داقتار كوبەيە باستاعان كوكشىل كوزدەرى كوڭىلدىرىكتى اڭعارتىپ، قادالعان جەرىنە ساۋلە توگىپ تۇرعانداي، جارقىراي، جايناي تۇسكەن.
ديرەكتور سۋالىپ وتىرعاندا، ارىپتەس ەسكى دوسىنىڭ بۇلايشا قۋانۋىنىڭ ءمانى قالاي؟ مەكتەپ قامى جانىن اۋىرتپايتىن بولعانى ما؟ الدە جاقىپبەك سياقتى جاس مۇعالىمدەردى ابدەن سويلەتىپ الىپ، لوگيكاسى بولاتتاي بۇلتارتپاس دالەلدى سوزدەرمەن توبەدەن ءبىر-اق ۇرماق بولىپ، ءوز كۇشىنە ءوزى سەنگەندىكتەن قىسىلماي، ادەيى ەركىن وتىر ما؟
كۇدەرى قانشا ويلاسا دا تۇسىنە المادى. ءتىپتى ول ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ ءسوزىن ءوز اۋزىنان ەستىپ تە العاشقىدا نانباعانداي اڭ-تاڭ بولىپ، بۇك تۇسكەن كۇيدە وتىرىپ قالدى. قانشاما قابىلدامايىن باسقاشا ۇعايىن دەسە دە، ەسكى دوسىنىڭ سوزدەرى ول ىرقىنا كونبەي، قۇلاعىنا جات ەستىلە بەردى.
— ...مەن قۋانام، مىناۋ وتىرعان جاس دوستارعا قاراپ قۋانام. بۇلار بىزگە جاڭا تولقىن اكەلگەنىن بايقاماۋعا بولا ما! مەكتەبىمىزدەن جاڭا ءبىر لەپ ەسپەي مە! سونى بايقايسىزدار ما؟.. جوق، قۇرمەتتىم، كۇدەرى كاديروۆيچ، بۇل جاڭا لەپكە كوز جۇما قاراۋعا پراۆومىز جوق. كونە ويىمىزعا جاڭا وي ارالاسقانىن مويىنداپ، تالانتتى جاستار، ءبىز سەندەرمەن بىرگە دەگەندى قۋانا ايتۋعا ءتيىسپىز...
«جوق، جوق، جەتەر، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا! ەستىگەنىم جوق، ەستىگىم دە كەلمەيدى!..» ەسكى دوسىنىڭ سوزدەرىنە ىشتەي وسى قارسىلىقتى ءبىلدىرىپ، ەكى جاعىن تايانىپ، تومەن شۇقشيىپ كۇدەرى قالدى. جالعىز-اق بار ايتقانى مىناۋ بولدى:
— ءسىز بەن ءبىزدىڭ جاسىمىزدى بۇلايشا جەڭىلتەكتىك كورسەتۋ دەگەنگە ءوز قۇلاعىممەن ەستىمەسەم سەنبەگەن بولار ەدىم. امال قانشا... ءتىپتى، قالاي ويلاسام دا، ءسىزدىڭ بويعا قوندىرا المايمىن...
— وي، وي... قانداي ءوزىمشىل ەدىڭىز، ا!..
...پىكىرلەر ءبىر ارناعا قۇيىلىپ، اۋىل مەكتەبىنىڭ جۇمىسىنا وزگەرىس ەنگىزۋ دەگەن وي جەڭىپ تىندى. بۇعان قارسى كوتەرىلگەن كۇدەرى، باتىرباي پىكىرلەرى تولقىن ىقتىرعان سالىندىداي، تاسقىن ويلاردىڭ ىعىندا ەسكەرىلمەي قالقىپ قالدى.
جۇرت قالاۋى جيناقتالىپ، پەدسوۆەتتىڭ ۇنىنە اينالدى دا، قاۋلى بولىپ قابىلداندى.
كۇدەرى ۇزاق ءجۇرىپ، جولى بولماعان اڭشىداي پەدسوۆەتتەن ەڭسەسى ءتۇسىپ، قاباعى جابىلىپ، ۇيىنە كوڭىلسىز قايتتى: «وسى بالا نە ىستەگەلى ءجۇر، ءا؟..»
ەكىنشى ءبولىم
1
«جازىلماعان جاڭا داپتەر، بۇگىن سەنىڭ بەتىڭدى اشام. ەندىگى ءسوز سەنەن باستالادى. الايدا، العاشقى جازار ىسىمە كوڭىلىم تولىپ وتىرعان جوق. ويىمنان ەنەرىم كەم سوعىپ، كوڭىلسىزدەۋ جايلاردان باستادىڭ، كۇندەلىگىم!..»
بۇل ءبىرىنشى ساباق باستالعان كۇنى جازىلعان كۇندەلىكتىڭ كىرىسپەسى ەدى. ەندى قاراپ وتىرسا، جازىلعان سوزدەر كوبەيىپ، قالىڭ قارا داپتەردىڭ ءبىرىنشى بەتى ەداۋىر الىستا قالعان. جاقىپبەك پاراقتاپ اشىپ، جازعاندارىنا كوز جۇگىرتىپ كورىپ ەدى، ساتسىزدىكتى عانا ەمەس، قۋانىشتى اڭعارتقان كۇندەر دە كەزدەسە باستادى. سول كۇندەردىڭ ازىرگە ەڭ ءبىر ەلەۋلىسى سوڭعى پەدسوۆەت ەدى.
بۇل پەدسوۆەت ونى جاڭا بەلگە كوتەردى. كۇدەرىنىڭ قارسىلىقتارىن ەستىگەندە، «وسىنىڭ اياعى قالاي بولار ەكەن؟ مەنىكى قۇر اۋرەشىلىك بوپ شىقپاسا نە قىلسىن» دەگەن ءبىر وي ەسىنە كەلە كەتكەنى بار ەدى. مۇنىڭ ءوزى كوللەكتيۆ سىرىن جەتە بىلمەۋدەن تۋا قالعان-دى. ارتىنان، پەدسوۆەتتىڭ بارىسىندا «قايتىپ وسىلاي ءۇستىرت ويلادىم ەكەن» دەپ ول ءوزىن-وزى جازعىرعان.
راسىندا، جاڭالىق ىزدەگەن وي ءبىر مۇنىكى عانا ەمەس، ورتاق بوپ شىقتى. مەيلى بۇل، مەيلى وزگە بىرەۋ ايتسىن، ايتەۋىر اۋىل مەكتەبىنىڭ باعىتى، ونداعى كوللەكتيۆ ىڭعايى تىڭ ارناعا بەت الىپ بارا جاتقانىن، بۇگىنگى كۇننىڭ مۇددەسى ءدال وسىنى تىلەپ وتىرعانىن پەدسوۆەت ايقىن كورسەتىپ بەردى. ءوزىن سول بۇكىل كوللەكتيۆ ويىن بەينەلەۋشىنىڭ ءبىرى ەكەنىن سەزىنىپ، مىقتى تايانىش تاپقانىنا، بۇل تايانىش ونى اداستىرمايتىنىنا، ءارقاشان دا دۇرىستىقتى مەڭزەيتىنىنە كوزى جەتىپ، قۋاندى. «كوللەكتيۆكە جاڭا وي ۇسىن.
— ول سەنى ىستىق قۇشاعىنا قىسىپ، ويىڭا وي قوسىپ، ىلگەرى باستاپ اكەتەدى. تەك، تىربانا ءبىل، تىربانا ءبىل، دوستىم!..»
قارا داپتەردىڭ بەتتەرىنە جازىلعان سوزدەر ازىرگە وسىلاي اياقتالعان ەدى...
— بەرىلە وقۋىڭىزعا قاراعاندا ءبىر قىزىق نارسە بولدى عوي، — دەگەن داۋىسقا جاقىپبەك جالت قاراسا، بانۋ قاسىنا كەپ كۇلىمسىرەپ تۇر ەكەن. ول ابىرجىپ:
— جوق اشەيىن، — دەپ داپتەرىن جابا سالدى.
— نەگە سونشا قىسىلدىڭىز؟
— قىسىلۋدان امان ەدىم، بىلمەيمىن...
— جوق، جاسىردىڭىز...
— وقۋىڭا بولادى. كۇندەلىك داپتەر.
كۇندەلىگىنە نەندەي سوزدەر جازادى ەكەن؟ بىلەر مە ەدى، دەپ قۇمارتقانىمەن وقۋعا ۇيالىپ جانە كابينەتكە ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ كىرگەنىن كورىپ، ول «ءا، سولاي ما؟» دەي سالدى دا، جۇمىس جايىنداعى اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتتى:
— ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، جاقسى كەلدىڭىز. ۇمىتپاي تۇرىپ سۇرايىنشى: 6-ا كلاسىندا، كەشە ءسىزدىڭ ساباقتان كەيىن بايمۇراتوۆ قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ، كوپ ۋاقىت تىنشي المادى. سۇراسام، ايتپايدى، نە بولىپ ەدى؟
قارت مۇعاليما ويلانىن قالدى. ەشقانداي توتەنشە قۇبىلىس بولماعان، ساباق ادەتتەگىدەي «تىنىش» وتكەن.
— بىلە المادىم. ماسەلەن، مەن تاراپىنان ەش نارسە ايتىلعان جوق، — دەدى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا تاڭدانىپ.
— ەندەشە وعان نە بولدى ەكەن؟
— باسقا بالالار نە دەيدى؟
— قايسىسىنان سۇراسام دا، «بىلمەيمىز» دەپ كۇلىمسىرەپ تومەن قارايدى.
ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ ساباعىندا ساپاردىڭ بانۋ ايتىپ وتىرعان كوڭىلسىزدىگى بايقالماعان. نە بولسا دا، تەگىندە مەنىڭ ساباعىمنان تۋعان عوي؟ — دەپ ويلانا وتىرىپ، تاجىريبەلى مۇعاليما بولماشى ءبىر قۇبىلىسقا نازار تىكتى.
ول ەجەلگى ادەتىنشە جاڭا ساباق باستاماي تۇرىپ، وتكەن ماتەريالدى ەسكە ءتۇسىرۋ، پىسىقتاۋ ماقساتىمەن وقۋشىلاردان جەكەلەي سۇراي باستاعان. كەزەك"ساپارعا دا كەلگەنى بار. ول بۇرىنعىسىنا قاراعاندا ءتاپ-تاۋىر جاۋاپ بەرگەن. مۇعاليما شاكىرتتىڭ ساباققا ىنتا قويىپ كەلە جاتقانىن اڭعارىپ، ىشتەي وعان ريزا دا بولىپ قالعان.
مۇنان باسقا نە بولدى؟ ءتىپتى، ەشقانداي كوڭىل اۋدارارلىق وقيعا بولعان جوق... ويلانا ءتۇسىڭىزشى، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا!.. ساپار سۇراققا بوگەلە، بىردە دۇرىس، بىردە تەرىس جاۋاپ بەرىپ تۇرعاندا، جارقىننىڭ قولىن قايتا-قايتا كوتەرىپ، تىقىرشىپ وتىرعانىن بىلەسىز بە؟ ءيا، ول دا ەستە. ال مۇندا نە تۇر؟.. تاعى دا ءارى قاراي ءۇڭىلىڭىزشى. ساپار جاۋاپ بەرىپ تۇرعاندا، جارقىننىڭ كۇلىپ جىبەرىپ، كىشكەنتاي الاقانىمەن اۋزى-مۇرنىن قوسا باسىپ، تومەن تۇقىرايا قويعانىن اڭعارماپ پا ەدىڭىز؟.. جوق، جوق، اڭعاردىڭىز. اۋەلى جارقىنعا. سودان كەيىن بۇكىل كلاسقا ءۇنسىز قاراپ ءوتتىڭىز دە، ساپار ايتقان ءبىر ءسوزدى ءوزىڭىز ادەيى قايتالاپ، تۇزەپ ايتتىڭىز: «ءبولشوي» ەمەس، «بولشوي... ساپار، تاعى ءبىر ايتشى. تاعى، تاعى... جاقسى، وتىر» دەدىڭىز.
وسى ءسوز ءسىز كەتكەن سوڭ ساپارعا جەلىم بوپ جابىستى. كوريدورعا شىعىپ الىپ جارقىن: «ءبولشوي، بەرى كەل» دەپ ونى كەلەمەجدەي باستاپ ەلى، كۇللى بالالار شۋىلداسىپ، زالدى باسىنا كوتەردى. ءسويتىپ جازعان ساپار ويدا جوقتا «ءبولشوي» دەگەن ات تاۋىپ الدى ورىسشاعا ءتىلى ءالى ونشا كوپ سىنباعان، ساباقتى ناشار وقيتىن ساپار بۇعان قاتتى نامىستانىپ، جارقىندى ءتۇتىپ جەپ قويعىسى كەلسە دە، لاجىن تابا الماي، قۇلاق، شەكەسىنە دەيىن قىزارىپ ابدەن اشۋعا بۋلىعىپ بىتكەندى. كەلەسى ساباقتا، بانۋ كلاسقا جاڭا كىرە بەرگەندە جارقىن ساپارعا: «ءبولشوي، حال قالاي» دەپ جازىپ، ءبىر جاياۋ پوچتانى جونەلتىپ جىبەرگەن...
بانۋ ساپاردىڭ نەگە اشۋلانعانىن مىنە، ەندى ءبىلىپ، شەك-سىلەسى قاتا كۇلدى.
— ءاي، بالالىق-اي!..
— ورىس تىلىنە ءتىپتى ناشار ما؟ — دەپ سۇرادى جاقىپبەك.
— باسقا ساباقتارعا قاراعاندا قايتا ورىس ءتىلىن جاقسىراق بىلەدى دەۋگە بولادى. ايتسە دە جازۋعا، ەرەجەگە ازىرشە السىزدەۋ، جەكە سوزدەردىڭ ەكپىنىن دە دۇرىس ساقتاي بىلمەيدى. بۇل، ارينە جۇرە جويىلاتىن كەمشىلىك. بايمۇراتوۆتىڭ بۇل كەمشىلىكتەردەن ارىلۋعا قابىلەتى جەتەدى،- — دەپ ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا وقۋشىسىن جاقسى، جامان جاقتارىن بەزبەندەي وتىرىپ مىنەزدەدى.
ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ بۇل ايتىپ وتىرعاندارىنىڭ شىنىندا دا جانى بار ەدى. ساپار ورىس تىلىنەن قۇر الاقان بولمايتىن. سويلەسۋگە، اسىرەسە، بەيپىل سوزگە كەلگەندە اۋزى اۋزىنا جۇقپاي، ۇستى-ۇستىنە بۇرقىراتىپ جىبەرەتىن. جەكە سوزدەر قاتە ايتىلىپ، ەكپىندەر ءبىر بۋىننان ەكىنشى بۋىنعا اۋناي ءتۇسىپ، جالعاۋلار شالىس كەلىپ جاتسا دا، ول ءوز ويىن تۇپتەپ كەلگەندە كادىمگىدەي ۇعىندىرىپ بەرەتىن. الايدا، سوعان قاراماستان، جارقىننىڭ بۇعان كۇلەرلىك ورنى بار ەدى. بۇل ءوزى ورىس ءتىلىن تازا سويلەيتىن، جازعاندا كوپ قاتە دە جىبەرمەيتىن. ول سويلەگەندە ساپاردىكى سياقتى ءتىلى دورەكى ەمەس، ءبىر ءتۇرلى جاتىق، تىڭداۋعا دا سونداي كەلىستى ەستىلەتىن. بۇعان ساپار ىشتەي قىزىعۋشى ەدى.
— جارقىن تىم ماقتانشاق بوپ بارادى. بۇل بالا جايىندا ويلاسۋ كەرەك، — دەدى جاقىپبەك.
— ويلاساتىن ودان دا زورىراق ماسەلە بار، — دەدى بانۋ.
— وندايىڭ بولسا ايتا وتىرمايمىسىڭ، — دەپ جاقىپبەك ازىلدەپ قويدى.
— مەكتەپتى جاڭا ارناعا سالامىز دەپ قوي پەدسوۆەتتە قاۋلى الدىق. ءبىراق مەن سول قاۋلىمىز قاعاز جۇزىندە قالىپ قويا ما دەپ قورقامىن. ولاي دەيتىنىم، باسقانى بىلمەيمىن: مەن ءوزىم ەندىگى جەردە بالالاردى قالايشا وقىتۋ كەرەكتىگىن بىلمەيمىن.
— بۇرىن قالاي وقىتساڭ، ءقازىر دە سولاي وقىتاسىڭ، پەدسوۆەت ريەۆوليۋسيا جاسا دەمەگەن شىعار، بانۋ قارىنداس.
— ءسىز مەنىڭ ءسوزىمدى دۇرىس ۇقپادىڭىز. مەنى قينايتىن مىنا ماسەلە: مەن، مىنا، بيولوگپىن، سولاي عوي. ال، وسى مەن بيولوگيا ءپانىن ومىرگە جاقىنداتۋ ءۇشىن ناقتى نە ىستەۋىم كەرەك؟
— سونى ايتىڭىزشى!
— باسە، نە ىستەۋىڭ كەرەك؟ ونى الدىمەن ءوزىن ايتۋعا ءتيىسسىڭ.
— مەن نە ايتا الامىن؟ تۇك ايتۋىما بولمايدى. ويتكەنى جاڭاشا وقىتارلىق بىزدە جاعداي، ون ەكى دە ءبىر نۇسقا جوق. تىم قۇرىسا مەكتەپ جانىندا ۋچاستوك بولسا ەكەن-اۋ. جالعىز ەكسكۋرسيامەن الىسقا بارا الارمىز با؟..
ونىسى راس. ەكسكۋرسيا دا، كولحوز ومىرىنەن مىسال الىنىپ، جاقسى تۇسىندىرىلگەن، جاقسى وقىتىلعان ساباق تا وقۋشىعا ءدال ويلاعانداي ءبىلىم بەرە قويادى دەپ كوڭىلدى توققا ساناۋ قيىن. تەرەڭ ءبىلىم بەرۋ مۇنىمەن عانا شەشىلەتىن بولسا، وندا ويلاپ باس اۋىرتاتىن دا ەشتەمە جوق. ويتكەنى بۇل بۇرىننان مەكتەپ ومىرىندە قالىپتاسقان، بار تاجىريبە. مەكتەپتى اۋىل ومىرىنە جاقىنداتۋ دەگەنىمىز، تەگىندە، بۇدان گورى باسقاراق بولسا كەرەك.
جاقىپبەكتىڭ ۇعىمىندا بيولوگ بولسىن يا فيزيك بولسىن، كىم بولسا ول بولسىن — شىنداپ ءبىلىم بەرۋدى جۇزەگە اسىرامىن دەسە، ول بارىنەن دە بۇرىن، بۇگىنگى عىلىمنىڭ، تەحنيكانىڭ جاڭالىقتارىن ەلەستەتە الاتىن، فيزيكانىڭ، حيميانىڭ، بيولوگيانىڭ جاقسى جابدىقتالعان ارناۋلى كابينەتتەرى بولۋىن ويلاۋعا ءتيىس. بۇل دا از. كولحوزدا ونەتىن مادەني داقىلداردىڭ بارلىق ءتۇرى مەكتەپ جانىندا وسپەيىنشە، وقۋشى سولاردى ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، ءوز قولدارىمەن ەگىپ، ءوز ونەرلەرىن جۇمساپ، جەمىسىن تاتپايىنشا ءار جاقتى ءبىلىم بەرۋ جۇزەگە اسپايدى. ال، بۇل جاعداي مۇنداعى مەكتەپتە ازىرگە جوق. كابينەتتەر ءبىر كۇندە جابدىقتالىپ، مەكتەپ باۋى ءبىر كۇندە بارلىق وسىمدىككە تولا قالمايدى. بۇل ايلاردىڭ، جىلداردىڭ ءىسى... سوندا قالاي بولعانى؟..
بانۋدىڭ تالابى، مىنە، وسىنداي قيىنشىلىقتان تۋىپ وتىر.
— ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، بۇل جايىندا ءسىز نە ايتاسىز؟ — دەپ جاقىپبەك ءوزى شەشە الماي، تاجىريبەلى مۇعالىمگە سالماق ارتتى.
— مەنىمشە، اۋىل ومىرىنە بيولوگيادان جاقىن تۇرعان ءپان جوق. بۇل ءپاندى ۇيرەتۋگە مۇمكىنشىلىك تە كوپ. مەنىڭ قىمباتتىم، سەن ورىنسىز ابىرجيسىڭ، — دەدى ول بانۋعا.
— بيولوگيا كابينەتى جاڭا قۇرالىپ جاتسا، يا زوولوگيالىق ءمۇيىس، يا باۋ-باقشا دەگەن اتىمەن جوق بولسا، قايتىپ مەن بۇل ءپاندى ومىرگە جاقىنداتپاقپىن؟ ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، ءسىز، مىنە، ماعان وسىنى ايتىڭىزشى، — دەپ بانۋ ەنتەلەي ءتۇستى.
— ءوزىڭ ويلاشى، قىمباتتىم، جوق دەپ وتىرا بەرۋىمىزگە بولا ما؟
— قاراپ جاتقامىز جوق قوي، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا...
بانۋدىڭ سۇراعىنا ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنادان ناقتى جاۋاپ بولا قويماعانىنا جاقىپبەك شىداپ وتىرا الماي، ءوزىن مازالاعان ويدىڭ ىرقىنا جىعىلىپ:
— بانۋدىڭ ءدال بۇگىن تاڭدا نە ىستەۋ كەرەكتىگى جايىندا قويىپ وتىرعان ماسەلەسى وتە ورىندى سياقتى، — دەدى ول. — ايتتى-ايتپادى، ازىرشە يە ىستەۋىمىز كەرەك؟..
بۇل ويدىڭ ار جاعىن دەرەۋ بانۋ ءىلىپ اكەتتى.
— الدە مەكتەپتە بۇگىنگى ءومىر تالابىنا سايكەس ءبىلىم بەرۋدى جۇزەگە اسىرۋعا ازىرگە ءتيىستى جاعداي جوق دەپ، ونى بيىلشا جىلى جاۋىپ قويا تۇرماقپىز با؟..
— كۇنى كەشە عانا كولحوز وندىرىسىنە ارقا سۇيەيمىز دەپ پەدسوۆەتتە كەلىسپەدىك پە...
— كەلىسۋىن كەلىستىك قوي...
— كەلىسسەك، سول ويىمىزدى بيىل جۇزەگە اسىرا بەرەتىن بولامىز...
ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ نە ايتقالى وتىرعانىن جاقىپبەك تە، بانۋ دا اڭعارا الماي، ونىڭ بەتىنە بالاشا جالتاقتاپ، ءۇنسىز تىنىپ قالدى.
— سەن بيولوگيا كابينەتى جوق دەيسىڭ، قىمباتتىم، ءدال جانىمىزدا تۇرعان تاماشا كابينەتتى كورمەيسىڭ. كولحوز باسشىلارىمەن كەلىسىپ، وسىنداعى حاتا لابوراتوريانى بۇل ماقساتقا پايدالانۋعا بولماي ما؟ نەمەسە كولحوزدىڭ فەرمالارىن الىڭىز... بۇلاردى دا زوولوگيا مۇيىسىنە اينالدىرىپ جىبەرسە قايتەر ەدى...
ويدىڭ سىلەمى بىلىنسە-اق ار جاعىن ءوزى جىپتەستىرىپ، جالعان اكەتۋگە جاقىپبەكتەي قابىلەتتى ادام سيرەك كەزدەسەر ەدى. ول تاجىريبەلى مۇعاليمانىڭ ويىن تەز پايىمدادى.
— مىنە، ساعان، بيولوگ جولداس، تاماشا كابينەت! حاتا لابوراتوريادان وسىمدىككە باي ءمۇيىستى ىزدەسەڭ، تابار ما ەكەنسىڭ؟..
— ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، مۇنىڭىز تاماشا پىكىر بولدى، — دەپ بانۋ دا قوستاي جونەلدى. — بيىلدىڭ لاجى تابىلدى...
— سىزدەر مەنى قوستاماي تۇرا تۇرىڭىزدار. مۇنىڭ ىڭعايسىز جاقتارى دا بار. ونى دا ويلاسايىق...
— ويلاسۋعا، پىكىرگە پىكىر قوسا بەرۋگە ءارقاشان دا بولادى... ال، ءبىراق، ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىز وتە باعالى ەكەندىگىنە شەك كەلتىرىپ جاتۋدىڭ ەشبىر ءجونى جوق. بۇل پىكىرىڭىز كوپ ويدىڭ كوزىن اشىپ سالدى. كولحوز ءوندىرىسى — ەكىنشى مەكتەپ بولۋدىڭ ءسىز بىزگە تۋرا جولىن تاۋىپ بەردىڭىز...
— ءسىز مەنى ورىنسىز ماقتاپ باراسىز. ال، ديرەكتور ءبىزدىڭ بۇل پىكىرىمىزبەن كەلىسپەۋى دە مۇمكىن.
— ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا دۇرىس ايتادى، كۇدەرى اعاي، كورىپ تۇرىڭىز، قارسى بولادى.
قارسى بولمايدى، كەلىسەدى. ەگەر كەلىسپەي بارا جاتسا، كوندىرەمىز! — دەدى جاقىپبەك.
ونىڭ داۋسى سەنىمدى، نىق ەستىلدى.
2
كىتاپحاناشى نۇرجامال ەگىن باسىنان ورالعان ەسەنبەكتىڭ كەڭسەگە كىدىرمەستەن، تورى جورعانى شايقالتىپ، ءوتىپ بارا جاتقانىن تەرەزەدەن كوزى شالىپ تىسقا جۇگىرىپ شىقتى.
— مەن ءسىزدى تاڭ اتقالى كۇتىپ وتىر ەم. مۇمكىن بولسا، مويىنىڭىزدى بۇرا كەتسەڭىز...
— سونشاما اسىعىس جۇمىس پا؟
— جاقىپبەك ءمۇعالىم مىنا قاعازعا ءسىز تاعى دا قول قويىپ بەرەدى دەپ ەدى.
ونىڭ پرەدسەداتەلگە ۇسىنىپ تۇرعان قاعازى وبلىستاعى «كىتاپ ساۋداسى» بولىمىنە كولحوز اتىنان جازىلعان قاتىناس بولاتىن. وندا كولحوز كىتاپحاناسىنا باس-اياعى بەس جۇزگە تارتا كىتاپ سۇرالعان، ولاردىڭ اتىنا، اۆتورىنا، قاي كىتاپ، قانشا دانادان كەرەكتىگىنە دەيىن كورسەتىلگەن-دى. مۇنداي قاتىناس اۋەلى اۋدانعا جازىلعان ەدى. ءبىراق، اۋداندا جوعارىدا كورسەتىلگەن كىتاپتاردىڭ كوبى بولماي شىقتى. وسىدان كەيىن جاقىپبەك پەن كەرەي اقىلداسىپ، نۇرجامالدى تىكەلەي وبلىس ورتالىعىنىڭ وزىنە جىبەرۋدى ۇيعارىسقان.
— سونىمەن، وبلىستىڭ تۋرا وزىنە تارتتىڭ با؟ — دەدى ەسەنبەك قاعازعا قول قويىپ تۇرىپ.
— نەم كەتىپتى، بارىپ قايتام.
— قۇر بارىپ قايتپا، الىپ قايت!
— بەرسە، الام عوي.
— الىستان كەلگەنىڭدى ايتىپ، باسشىلارىنا جولىق، كوپ ۇيالشاقتاي بەرمەي، پىسىعىراق بول! ايتپەسە، ودان دا قۇرالاقان كەلۋىڭ عاجاپ ەمەس. جاقسى كىتاپتاردىڭ قولدان قولعا تيمەيتىنىن بىلەسىڭ عوي.
— ادەيى بارعان سوڭ، قۇر قايتا قويماسپىن.
وسى كەزدە كلۋبتىڭ الدىنان بايمۇرات كورىندى دە، ەسەنبەكتىڭ نازارى سوعان اۋدى.
— اۋ، جارقىنىم، بەرى كەلشى، — دەپ داۋىستادى، سودان كەيىن ول نۇرجامالعا بۇرىلدى.
— ال، جولىڭ بولسىن!..
بايمۇرات پەن ساتەن قالاعا بارىپ، قۋاتتى راديوتوراپتىڭ اپپاراتىن جانە تولىپ جاتقان مۋزىكا اسپاپتارىن الىپ قايتقان بولاتىن. سولاردى بۇگىن رەتتەپ زاۆحوزدىڭ كلۋبتان شىعىپ كەلە جاتقان بەتى وسى ەدى. تەگىندە باستىقتىڭ وسى جايىندا سۇراعىسى كەلگەن بولار دەپ ويلاپ، بايمۇرات تىندىرعان ءىسىن اسىعا بايانداي باستادى.
— ءبىراق، ەسەنبەكتىڭ ونى شاقىرعان سەبەبى مۇلدەم باسقا، بولىپ شىقتى.
— سەنى كەشە ساباققا قاتىسپادى دەپ مۇعالىمدەرىڭ شاعىم ايتىپ كەتتى. ول قالاي؟
— جۇمىس كوپ... قول تيمەيدى.
— نەمەنە، باسقامىز، قول بوس، ەرىككەندىكتەن وقىپ ءجۇرمىز بە؟
— سىزدەردىڭ جوندەرىڭىز باسقا. بۇرىن وقىعان ادامسىزدار. ال، ماعان ساباق وقۋ دەگەن كوپ قول بايلاۋ. نانساڭىز جۇمىس ىستەۋدەن قالدىم. بار ۋاقىتىم كىتاپ پەن داپتەرگە ۇڭىلۋمەن كەتەتىن ءتۇرى بار. زادىندا، مەنى قيناماساڭىزدار دا بولادى عوي.
— وقىعىڭ كەلمەي مە؟
— قارا تانيمىن، شوت قاعا بىلەمىن، ەسەبىمدى ەشكىمگە جىبەرمەيمىن. جەتپەي مە... تىپتەن قارتايعاندا مەنى وقى دەپ قيناۋدىڭ ءوزى ورىنسىز...
— ەندى نەشە جىل ءومىر سۇرەم دەپ ويلايسىڭ؟
— كىم ءبىلسىن، ەلۋدەن اسىپ كەتتىك قوي.
— جيىرما، وتىز جىلدان كەمگە كەلىسپەسسىڭ.
— ارينە، ماعان سالسا، ەندى ءبىر قىرىققا دا قارسى بولماس ەم عوي.
— كوردىڭ بە، ءالى دە قىرىق جىل ءومىر سۇرگىن كەلەدى. ال، قىرىق جىلدا اۋىلدىڭ قانداي دارەجەدە بولاتىنىن ويلايسىڭ با؟.. قارا تانۋ بىلاي تۇرسىن، ول كەزدە كولحوزدا ينستيتۋت ءبىتىرىپ قانا قىزمەت ىستەۋگە تۋرا كەلەر. سونى دا ەسكەر...
— بايمۇرات جەلكەسىن قاسىدى.
— بۇدان بىلاي ساباقتان قالۋشى بولما.
ەسەنبەك تورىنىڭ باسىن كەرى بۇردى دا، مەكتەپكە بەت تۇزەدى. بۇل كەز كۇن كەشكىرگەن، التىنشى كلاستاردا ساباق اياقتالعان مەزگىل ەدى. ەسەنبەك ديرەكتوردىڭ كابينەتىنە بەتتەپ بارا جاتىپ جولشىباي دابىردى ەستىپ، ءبىر بولمەنىڭ ەسىگىن اڭعارماي اشىپ قالدى.
— ەسەكە، كىرىڭىز! — دەگەن داۋىس ىلە شىقتى.
— مەن بايقاۋسىزدا تارتىپسىزدىك جاساپ، ساباقتارىڭدى ءبولىپ جىبەردىم بە؟ — دەدى ەسەنبەك ىشكە كىرىپ.
— جوق، ساباعىمىز بىتكەن...
مۇندايدا وزگەدەن بۇرىن قيمىلدايتىن، ءوزى ءبىرىنشى قاتاردىڭ ەسىك جاعىندا وتىرعان بەكتاي كۇبىر ەتىپ:
— بۇل ۇيىرمە ساباعى، — دەدى.
ونىڭ ارت جاعىندا وتىرعان ايتەن «سويلەمە» دەگەندەي ونى بۇيىردەن ءتۇرتىپ قالدى. بەكتاي ءبىر سەلك ەتتى دە، جىم بولدى.
— ەسەكە، جاقسى كەلدىڭىز. ءبىر قىزۋ ماسەلەنى تالقىلاپ جاتىر ەدىك، — دەدى بايسال.
— مەنىڭ دە تىڭداۋىما بولا ما؟
— تىڭداۋدى ايتاسىز، سىزبەن اقىلداسپاقشى ەدىك...
پرەدسەداتەل بەكتايدىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردى. ونىڭ زور دەنەسى پارتاعا وڭايلىقپەن سىيماي، الاسا وتىرعىشتان ەكى تىزەسى جوعارى سوپايىپ شىعىپ، ارقاسى كەپتەلىپ قالعانىن بايقاي قويعان بالالار بىر-بىرىنە كوز جۇگىرتىسىپ، ءوزارا جىميىسىپ الدى.
— ءبىزدىڭ وسىندا وتىرعان ۇيىرمە مۇشەلەرى — ءبارى دە راديو ونەرىمەن اۋەستەنۋشىلەر، — دەدى بايسال ەسەنبەككە تانىستىرىپ،-بۇلار دەتەكتورلى راديوقابىلداعىش جاساپ شىعارعان ەدى. جاڭا سونى سىناپ كوردىك. تاياۋداعى قالالاردان جاقسى قابىلدادى. الايدا، ءبىزدىڭ جاس شەبەرلەر بۇل ىستەرىنە وزدەرى قاناعاتتانباي وتىر. كولحوزىمىزدا ەلەكتر قۋاتى بار، دەتەكتورلى قابىلداعىشتىڭ بىزگە قاجەتى نە، ودان گورى تيىمدىرەگىمەن شۇعىلدانساق دەگەندى ايتادى.
— دۇرىس تالاپ...
— ال لامپالى قابىلداعىش تا كولحوزدىڭ ىشكى ومىرىنە قولايسىز. توق ەتەرىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ بالالار كولحوزدا راديوترانسلياسيالىق توراپ بولۋىن قالايدى... انادا بۇل جايىندا ءبىر ايتقان ءسوزىڭىز دە بار ەدى، — دەپ بايسال اڭگىمەنىڭ اياعىن پرەدسەداتەلدىڭ وزىنە ارتتى.
— ە، ونى دا قولدان جاسامايسىڭدار ما؟ — دەدى پرەدسەداتەل ادەيى اڭعال ءپىشىن كورسەتىپ.
— اپپاراتىن جاساۋ قيىن عوي، ەسەكە! ەگەر سول بولسا، ار جاعىن ءبىزدىڭ ۇيىرمە مۇشەلەرىنىڭ وزدەرى-اق دامىتىپ اكەتەر ەدى.
— سولاي ما؟. — دەدى ەسەنبەك قۋلانىپ، — مگسرتۋ-100 قالاي بولار ەدى؟
— تاماشا بولار ەدى، — دەدى بايسال كۇلىپ.
— ولاي بولسا ءقازىر كلۋبقا بار دا، ىزدەگەن راديوتورابىنىڭ اپپاراتىن قابىلداپ ال!
— راس ايتاسىز با؟
— راس بولماعاندا.
— قۋانعاننان بالالار ۋرالاپ جىبەردى.
— بايسال ەندى شۇعىل ىستەلەتىن جۇمىستارىن اتادى.
— بالالار، — دەدى ول، — كولحوز راديوتورابىن وسىندا، فيزيكا كابينەتىنە ورناتامىز. دۇرىس پا؟ سودان سوڭ ەرتەڭنەن باستاپ، بارلىق كولحوزشىلار ءۇيىن راديولاندىرۋعا كىرىسەمىز. بۇعان قالاي قارايسىڭدار؟
— دۇرىس، دۇرىس.
— ءبىز ءازىرمىز، — دەپ وقۋشىلار قۇپتاپ اكەتتى.
— پرەدسەداتەل ورنىنان كوتەرىلدى:
— ءجۇر، بايسال، ديرەكتورلارىڭا كىرەيىك.
— ەسەنبەك پەن بايسال كوڭىلسىز اڭگىمەنىڭ ۇستىنەن شىقتى.
شىراق وسى ىستەپ جۇرگەنىڭ مەنىڭ كوڭىلىمە قونبايدى. ونى انەۋگى پەدسوۆەتتە دە ايتقام. ءبىراق، لاج نە، ازىرگە مەنىڭ تەرىس، سەنىكى ون بولىپ تۇر. قايتەم، كوپكە توپىراق شاشامىن با؟ ىستەي بەر ويىڭا كەلگەنىڭدى. مەكتەپتى جاۋىپ، بالالاردى ءبىرجولاتا سيىر قورادا وقىتام دەسەڭ دە ەركىڭ. جالعىز-اق مىنانى ۇق: مەكتەپ — ءوندىرىس ورنى ەمەس. ول جاڭالىعىڭا تالعاپ-تالعاپ قارايدى. ءتۇبى ايتپادى دەمە، وسىنىڭ تاقسىرەتىن ءبىر تارتامىز...
وسىنداي ءزىلدى ءزىلدى سوزدەر شىعارىپ، رايسىزدىق بىلدىرۋىنە اپارعاندا، كۇدەرى ابدەن تاۋسىلىپ، بىتەۋ جاراعا ىشتەي جۇقارىپ بولعانعا ۇقسايدى. جاقىپبەك تە ونىڭ ىڭعايىن تانىپ، كوپ قاجاي بەرمەيىن دەگەندەي ەلپىلدەپ:
— اقساقال، ماعان ورىنسىز رەنجيسىز، وسىنىن ءبارى كوللەكتيۆتىڭ ىرقىمەن بولىپ جاتقان جوق پا، — دەپ كۇمىلجيدى.
— نەمەنە، وسى سەندەردىڭ داۋلارىن بىتپەيدى؟ — دەدى ەسەنبەك.
— ەكى قازاق باس قوسقان جەردە داۋ جۇرەتىنىن بىلمەيسىڭ بە؟ — دەدى كۇدەرى وزىنشە ازىلدەگەن بولىپ.
— سەنىڭ داۋىڭا دا قازاق، كىنالى... قاراشى ءسوزىنىڭ ءتۇرىن.
— تۇيەنىڭ تانيتىنى جاپىراق دەپ، مەن دەسە، دۇرسە قويا بەرەتىن ادەتىڭ عوي سەنىڭ...
— بۇل ديرەكتورلارىڭ الپىسقا جەتپەي الجىپ بولعان، — دەدى ەسەنبەك جاقىپبەككە قاراپ كۇلىپ، — مۇنىڭ سوزىنە ويشا پارىق بەرمەي، جۇمىستى باتىل جۇرگىزە بەرىڭدەر.
— ءاي، ەسەنبەك، سەنىڭ مۇنىڭ قاي ءتالىمىڭ؟ جاستار سىيلاماسىن دەگەنىڭ بە؟
— ودان قورىقپا. كارى ءبىز بولماساق، جاستار سىيلاي دا، سىيلاتا دا بىلەتىن سياقتانادى عوي.
— كۇدەرى سىرتتاي ازىلمەن قاعىسقانسىسا دا، ىشتەي جاراتپاي قاپ، ورىنسىز تومساردى.
— جارايدى، قويدىم، قاباعىڭ ءتۇسىپ كەتكەن ەكەن. سەن كوكسوققان قالجىڭدى دا كوتەرە الماي اشۋلانىپ ماسقارا قىلارسىڭ.
— سەن كوسە، ءوزىڭنىڭ شادىر مىنەزىڭدى ماعان تاڭبا، — دەپ كۇدەرى دە ەسەسىن جىبەرمەي، سوزبەن شىمشىپ قالدى.
— ساقالدى قۇل جارىتپاس دەپ سەنىڭ يەگىنە بىتكەن بەس تال قىلشىعىڭنان كىمگە پايدا بار...
قاعىتقان ازىلدەرىن قىزىقتاپ تىڭداپ، جاقىپبەك پەن بايسال بۇلاردىڭ ءسوزىن بولمەدى.
— پايدا بار ما، جوق، پا، ونى قايتەسىڭ، قانە، ءوزىڭ كەلگەن شارۋاڭدى ايتشى. نە عىپ مەكتەپشىل بولىپ كەتتىڭ؟ — دەدى.
— بۇعان نە دەۋگە بولادى. كەلمەسەم عوي كەلمەدى دەپ جازعىرار ەدى. كەلسەم تاعى جاقپايمىن... جاقىپبەك شىراعىم، وسىنىڭ بابىن تاۋىپ جۇرگەن سەندەر مىقتى ەكەنسىڭدەر...
ەسەنبەك ءوز فاميلياسىن قاتتى قادىرلەيتىن، ونى كىر شالماۋىن جاقسى كورەتىن ادام ەدى. سوندىقتان بالا تاربيەسىنە وتە كوڭىل بولەتىن. ونىڭ مەكتەپكە كەلگەن بۇگىنگى جۇمىسى دا وسى تاربيەگە، جالعىز ۇلى جارقىنعا بايلانىستى بولاتىن. بالاسى قالاي وقيدى؟ ول جاعى اكەگە اياندى. بۇعان بايقالماي جۇرگەن نەندەي كەمشىلىگى بار؟ نەدەن ساقتاندىرۋعا تۋرا كەلەدى، وسىنى مۇعالىمدەرىنەن بىلمەكشى ەدى.
— جارقىندى نەسىپ سۇرايسىڭ. ول ءبىر جاقسىسى سەن ەمەس، مەكتەبىمىزدەگى ەڭ ۇلگىلى، وزىق وقۋشىلاردىڭ ءبىرى، — دەدى كۇدەرى.
— سەندەر قالاي ويلايسىڭدار؟ — دەپ ەسەنبەك جاقىپبەك پەن بايسالدان دا پىكىر كۇتتى.
— كۇدەكەڭ دۇرىس ايتادى. ول ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز، — دەدى بايسال.
— وزىق وقۋشى ەكەنى راس، — دەدى جاقىپبەك، — ءبىراق كەمشىلىگى دە بار. مەنىڭ بايقاۋىمشا جارقىن تىم ءوزىمشىل، ماقتانشاق بولىپ بارادى. مۇنى دا اكە قۇلاعىنا سالۋ ارتىقشىلىق ەتپەيدى.
— ونىسى اكەسىنە تارتقانى عوي، — دەدى كۇدەرى ءازىل مەن مىسقىلدى ارالاستىرا.
فاميلياسىنا داق تۇسە باستاۋدىڭ بۇل ءبىر بەت اشارىنداي سەزىلىپ، ەسەنبەك كوڭىلىن دەمدە كىربىڭ شالدى. مۇرتتارى تىكىرەيىپ، جاق تەرىلەرى بۇرتىكتەنىپ، كوزىنەن وت شاشىراپ، ادەتتەگى جايدارىلىق تا جىم-جىلاس جويىلىپ كەتتى.
— ءسىز ەشقانداي قاپا بولماڭىز، — دەدى وعان جاقىپبەك، — مەن سىزگە مۇلدە ەلەۋسىز، ءبىراق، ءقازىر كورمەسەك، ءتۇبى ۇلكەن ءمىن بوپ قالاتىن جاعىمسىز قاسيەتتى ادەيى ساقتاندىرا، دارداي ەتىپ ايتىپ وتىرمىن. دەمەك مەنىكى بالا ۇستىنەن اكەگە شاعىم ەمەس، مىنەزدەمە... وسىنى جاقسىلاپ ءتۇسىنىپ الىڭىز. بالاڭىزعا ەشتەڭە دەمەڭىز...
3
تاڭەرتەڭنەن بەرى قاباعىن ءتۇيىپ تۇرعان اسپان الەمى بۇرىنعىسىنان دا تۇنجىراپ، شىعىستان سوققان جەل كۇشەيىپ الىپتى. كوكتى تورلاعان ءارى ءسال بوزعىلت تارتقان وركەش-وركەش قاراقوشقىل بۇلتتار قويۋلانىپ، قاڭباقشا كوشكەن قارقىنىن باياۋلاتىپتى دا، اسپان اسقارىنان ەداۋىر تومەندەي، جەرگە تونە، باتىسقا قاراي ويىسۋعا شىققان. ءبىراق كوشپەلى ۇشپا بۇلت ەمەس، ارتى دا، قاباتى دا قالىڭ، ۇزاق ۋاقىتقا تورلاعان بۇلت ءتارىزدى. قالىڭ بۇلت قانشا جوسىلا كوشكەنىمەن، شىعىس جاق كوكجيەك ودان بوسار ءتۇرى كورىنبەيدى. جەر مەن كوك تۇتاسىپ كەتكەن. ءبىر تايپا بۇلت جوعارى كوتەرىلسە، ەكىنشىسى ونىڭ ورنىن تولاستاماي، قويۋ قارا-قوڭىر تۇتىندەي شۇباتىلىپ، ءۇرتىس شىعىپ اتىلىپ جاتىر. ال باتىس جاق سول بۇلتتاردى وزىنە، كوكجيەككە جيناپ جاتقانداي قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ تۇر.
اسپان اياسىن جاقىپبەك جەلدى كۇنگى تەڭىزدىڭ بەتىنە ۇقساتتى. بۇل ونىڭ پيونەر كەزىندە «ارتەككە» بارىپ ءجۇرىپ، قارا تەڭىزدە كەشكەن ساياحاتتارىن ەسىنە ءتۇسىردى. سوندا تەڭىز قارا-قوشقىل تارتىپ، بۇيرا تولقىندارى استان كەستەن بولىپ جاعالاۋدى سوعىپ، ناق وسىنداي ساپىرىلىسىپ جاتقانى بار-دى. كوپ قىزىقتاردى بالالىقپەن ەركىن اڭعارا الماعان اسەم قىرىمعا ەندى ءبىر بارىپ قايتار ما ەدى دەگەن ويلار كەلىپ، جازعى دەمالىسىن، بولاشاق ءۇي تۇرمىسىن ەسىنە الدى...
بۇل وي مەكتەپ ۋچاستوگىنە جەتكەنشە ىلەسىپ كەلدى دە، جۇمىسقا ارالاسىسىمەن ءىزىن سۋىتىپ، ۇمىت بولدى.
مەكتەپ ماڭىندا مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلار ەكى توپقا ءبولىپ الىپ، ءبىرى جەر قازىپ، ەكىنشىسى بۇرىن قازىلىپ قويعان شۇڭقىرعا كوشەت قاداپ جاتتى. ەسەنبەك سوندا كەلدى.
- مەكتەپتى باۋعا بولەپسىڭدەر عوي، — دەدى ول جاقىپبەككە ميىعىنان كۇلىپ.
— -باۋعا بولەمەسەك تە، بولاشاق باۋدىڭ العاشقى شىبىعىن قادادىق.
— كوشەتتەرىڭ جەتە مە؟
— جەتۋگە ءتيىس.
پرەدسەداتەل قادالعان كوشەتتەردى ارالاپ كورە باستادى. ول مەكتەپ تەرەزەسى تۇسىنان جيىرما-وتىز قادامداي ءوتىپ بارىپ كىلت توقتاپ، باسىن شايقادى.
— ەمەندەردىڭ اراسى تىم جاقىن بولىپ كەتكەن. بۇل بيىكتەگەن سايىن بۇتاعىن بۇيىرگە جايىپ، اۋماعىن شىعارا وسەتىن شاش ەكەنىن ەسەپكە الماعانسىڭدار. بىرنەشە جىلدان كەيىن ەمەندەرىڭ ءبىرىنىڭ ەسۋىنە ءبىر بوگەت جاسايدى.
— بانۋ، مۇندا كەل، — دەپ داۋىستادى جاقىپبەك.
— بانۋ كەلدى.
— بيولوگ جولداس-اۋ، سەن نە قاراعانسىڭ، پرەدسەداتەل جۇمىسىمىزدان اقاۋ تاۋىپ تۇر.
— الدىنداعى شىبىقتارعا قاراپ بانۋ ءسوز بولىپ تۇرعان جايدى بىردەن اڭعاردى.
— مۇندا تەرەك پەن قايىڭ وسىرىلۋگە ءتيىستى ەدى. ەمەن ەگىپ قويىپتى عوي بالالار.
— بالانىڭ ءىسى شالا دەگەن، بايقاماسا بولمايدى، — دەپ ەسەنبەك تاماعىن كەنەپ، قويۋ قارا مۇرتىن ءبىر سيپاپ قويدى.
— باتىرباي اعا، مەن سىزگە سەنىپ ەم، — دەپ بانۋ تاريح مۇعالىمىنە ىڭعايسىزدانا قاراپ، كىنالى ادامداي كوزىن تومەن الىپ قاشتى.
ىرىڭ-جىرىڭى، لاۋى كوپ قۇر ابىگەرشىلىك سياقتى كورىنسە دە. كولحوز، مەكتەپ بولىپ قولعا الىپ ۇيىمداستىرىلعاننان كەيىن ماعىنا تاۋىپ، بىرتە-بىرتە ۇيرەنشىكتى ىسكە اينالىپ كەلە جاتتى. جاقىپبەكتى بۇل دا قۋاندىردى.
ىنتادان تالاپ، تالاپتان ماقسات تۋىنداپ، گەرويىمىز جاستىقتىڭ مۇقالماس وتتى قايراتىنا ءمىندى. ول كەلگەندەگىدەي ەمەس، الىپ-ۇشقان، ءبىر جۇدەپ، ءبىر وڭالعان تولقىمالى كوڭىلى ورنىعىپ بەرىك سەنىمگە يە بولدى...
ءبىراق، ادام ومىرىندەگى ەكىنشى وزەك — جەكە باس تىرشىلىگىندە ول ءدال مۇنداي قارىشتاي الماي، ءمۇدىرىپ، كىربىڭ قاباقتىڭ وت باسى تىرشىلىگىنىڭ ەلەۋسىز ەسكى بوگەتىنە سۇرىنگەن ەدى. سۇيگەن قىزىنىن اكە-شەشەسى ءجۇز شايىستان كەيىن، ەسكىشىل تومىرىق مىنەزگە باسىپ، اشىلىپ سويلەسۋدى دە قويىپ الدى. ءتىپتى، كەمپىردەن «ءۇي تار» دەگەن كەيبىر كۇڭكىل دە شىعا باستادى. وسىلاردى اڭعارعاننان كەيىن جاقىپبەك پاتەر ىزدەپ، اقىرى بانۋدىڭ ۇيىنە ورنالاستى. سودان سوڭ، بولعان جايدى بايانداپ، «باسقا پاتەرگە شىقتىم» دەپ ءاسيماعا حات جازىپ جىبەرگەن. قىزدان سودان بەرى حات جوق. نە دەپ جاۋاپ كەلەر ەكەن دەپ جاقىپبەك جۇرەگى ءبىر جاعىنان كۇپتى دە، ەكىنشى جاعىنان كەمپىر-شالمەن ورتاق ءتىل تابا الماعانىنا قىنجىلعانداي بولادى.
ەشقانداي كىناسى بولماسا دا ار-نامىسىنا داق بۇل وقيعا، وسىنىڭ سالدارىنان تۋىپ ورشىگەلى تۇرعان اسيمامەن اراداعى ءقازىردىڭ وزىندە الىستاي باستاعان دوستىقتىڭ بۇلدىر تاعدىرى جىگىتتى قاتتى مازالاسا دا، قامى مەن ءتۇر-تارماعى كوپ الەۋمەتتىك قىزمەت زور اۋماعىمەن كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ، جەكە باستىڭ كۇڭگىرت تارتقان قوڭىر كوشىن تاسادا قالدىرىپ، ءوزىنىڭ كۇنگەي قىزىعىنا تارتاتىن دا، وزگەنى ۋاقىتشا دا بولسا ۇمىتتىراتىن. ونىڭ جايدارى قاباعىنىڭ تۇيىلمەيتىن دە سەبەبى، مىنە، وسىندا ەدى.
جاقىپبەكتى ىشتەي ۇناتىپ، ءوزىنىڭ ەڭ. جاقىن ادامىنداي جاقسى نيەتپەن قادىرلەي ءجۇرىپ، ودان كوزىن ءبىر المايتىن بانۋ جىگىت جانىنىڭ تۇكپىرىندە بۋلىعىپ جاتقان جەكە باس سىرىن بارلاي الماسا دا، قىزمەت بابىنداعى ءتاتتى كۇيدى وزگەدەن ەرەكشە اڭعارىپ، جۇرەكپەن تۇسىنگەن. مەكتەپتە بولسىن، نەمەسە وسىنداي جۇمىس ۇستىندە بولسىن، وعان ءوز نازارىن ءجيى-جيى تاستاپ، تويماي قارايتىن. قاراعان سايىن جىگىت جۇرەككە جىلى ءتيىپ، قىز جانىن الدەبىر جۇمباق سىرعا تولتىراتىن. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ونىڭ ءار ءىسى، ءجۇرىس-تۇرىسى، سويلەگەن سوزىنە دەيىن سۇيكىمدى كورىنىپ، قىز كوڭىلىن سول ءبىر جىلى لەبىمەن جەلپىپ، بىلدىرمەي مازالاپ، تىنىم بەرمەيتىن. العاشقىدا سىيلاۋدان، سۇيسىنۋدەن باستالعان سىپايى سەزىم، كەلە-كەلە سول كۇيىنەن جاڭىلىپ، جاڭاعىداي تىنىمسىز قالاۋى بار، سىرى جۇمباق كۇيگە ويىسقان.
وسىنداي بەلگىسىز ءبىر كۇش تىنىم بەرمەگەندىكتەن بە، بانۋ جاقىپبەكپەن لەبىزدەسۋدى سوڭعى كۇندەرى وتە ۇناتىپ تۇراتىن بولعان. سول ادەتى بويىنشا بۇگىن دە ەڭبەك راقاتىنا جۇزگەن جىگىتكە ءبىر قالت بەرىستە الدەنە ايتپاق بولىپ كۇلىمسىرەي قاراپ قالعان-دى. ءدال وسى كەزدە: «سەن بۇل ارادان كەت!» دەگەن جارقىننىڭ داۋسى ەستىلىپ، قىزدىڭ دا، جاقىپبەكتىڭ دە، وقۋشىلاردىڭ دا نازارى سولاي اۋدى.
— نە جانجال، بانۋ، سەن سول جاقتا بولشى! — دەدى جاقىپبەك.
بانۋ باتىرباي باستاپ اعاش وتىرعىزىپ جۇرگەن بالالارعا كەلدى.
— جارقىن، سەن نەگە ايقايلادىڭ؟ — دەدى بانۋ.
— مىناۋ ساپار جۇمىس ىستەتپەيدى.
— ءاي، سەن مۇعالىمگە وتىرىك شاعىستىرما! مىقتى بولساڭ، مەنىمەن جارىسقا ءتۇس دەگەننەن باسقا، جۇمىس ىستەتپەي مەن ساعان نە قىلدىم، — دەدى ساپار جارقىن ءسوزىن جوققا شىعارىپ.
— جانجالدى قويىڭدار!
— قولىنان جۇمىس كەلمەگەن سوڭ ءتىلى مەن جاعىنا سۇيەنەدى.
ساپاردىڭ مىنا ءسوزى جارقىننىڭ نامىسىنا ءتيدى.
— سەن عۇرلى جۇمىس ىستەي بىلەمىن!..
— كەل، ەكەۋمىز قاتار ءتۇسىپ شۇڭقىر قازىسايىق...
— ءسوز ەكەن، سەنىمەن باسەكەلەسىپ جۇرسەم-اۋ...
— انە، باتىلىڭ جەتپەيدى...
— كەل ەندەشە! — دەدى جارقىن ساپار سوزىنە شىداي الماي.
— قويىڭدار، بالالار!
— اپاتاي، بوگەمەڭىز! مەن ەكى شۇڭقىر قازعاندا بۇل ءبىر دە شۇڭقىر قازا المايدى، — دەپ ءوتىنىش ەتكەندەي ساپار بانۋعا قيىلا قارادى.
باتىربايعا دا جەلىك پايدا بولدى.
— قازسا قازسىن، ەكەۋىنىڭ دە كۇشىن كورەيىك! — دەپ، ول بانۋعا توقتاۋ سالدى.
جارقىن كۇرەك سالعان جەرگە ەكى مەتردەي جاقىنداپ كەلىپ، ساپار دا تۇرا قالدى.
— ءاي، ءوزىڭ اعاش پەن اعاشتىڭ اراسى وسىنشا جاقىن بولعانىن قايدا كوردىڭ ەندى ءۇش مەتردەي شەگىن، — دەدى جارقىن.
ساپار بۇعان قارسىلىق بىلدىرمەستەن جارقىن مەڭزەگەن تۇسقا باردى.
ەكەۋى دە قاۋىرت قيمىلدادى. جانە ەكەۋىنەن ەكى ءتۇرلى قالىپ بايقالدى. جارقىن اسىعىس قيمىلداسا دا، كوپ جۇلقىنباي قازعان توپىراقتى شۇڭقىردىڭ سول جاعىنا عانا تاستاپ، بايىپتىلىق كورسەتتى. ال، ساپار ولاي ەتپەدى، توپىراقتى كەز كەلگەن تۇسقا لاقتىرىپ، اسىعا سىلتەدى. مۇنى كورگەن بانۋ وعان اقىل بەردى.
— قازعان توپىراقتارىڭدى شاشپا، ازىرشە سول جاعىڭا تاستا، سول تەرەڭدەگەنسىن وڭ جاعىڭا لاقتىر! سوڭىرا اعاش وتىرعىزعاندا بۇل ەكەۋىن الماستىرىپ توگۋ كەرەك بولادى.
— ءوزى، جاس ميچۋرينشىلەر ۇيىرمەسىنە قاتىسىپ ءجۇرىپ، اعاشتى قالاي ەگۋدى وسى ۋاقىتقا دەيىن بىلمەيدى ەكەن عوي، — دەپ سىبىرلادى ايتەن بەكتايعا. وسىنىسىن مازاقتاپ ولەڭ شىعارايىن با وزىڭە؟
بار ىنتاسى انا ەكەۋىنە اۋعان بەكتاي ونىڭ ءسوزىن تىڭداماي:
— قويا تۇرشى، دەي سالدى.
— جوق ايتشى، شىعارايىن با، جوق پا؟
— نە؟...
— ولەڭ؟...
— ايتەننىڭ قيت ەتسە، ولەڭىن الا جۇگىرەتىنى بەكتايعا دا، باسقالارعا دا، ابدەن ۇيرەنشىكتى بولىپ العان سىر ەدى. «ولەڭ» دەگەننەن-اق ول ار جاعىن ۇعا قويىپ:
— ءاي قويشى، سەنىڭ-اق ولەڭىڭ بىتپەيدى ەكەن، — دەپ تەرىس اينالىپ كەتتى.
ايتەن بۇعان مويىعان دا، رەنجىگەن دە جوق. ءبىر ەزۋىن بولىمسىز قيسايتىپ، جىميعان كۇيدە تۇرىپ قالدى.
اقىرى، شۇڭقىردى ساپار بۇرىن قازىپ ءبىتىردى. ول ەندى ەكىنشىسىنە كىرىسۋگە ىڭعايلانىپ ەدى، بانۋ توقتاتىن، دايىن شۇڭقىرلارعا كوشەت وتىرعىزىپ جۇرگەن ەكىنشى توپقا كومەكتەس دەگەندى ايتتى.
ساپار سولاي كەتىپ بار جاتىپ، جارقىنعا بۇرىلدى دا، ءتونىپ كەلىپ ءتىلىن شىعاردى. ءارى قالىپ قويعانىنا نامىستانىپ، ءارى ونىڭ سىقاعىنا توزە الماي، جارقىن ءبىر كۇرەك توپىراقتى ساپاردىڭ ۇستىنە شاشىم جىبەردى.
— ءاي، وزىڭە نە كەرەك، — دەپ ساپار كىلت توقتادى. وسى كەزدە جاقىپبەك تە بۇلاردىڭ قاسىنا كەلدى.
— بار ەندى، تەز، — دەپ بانۋ ساپاردى اسىقتىردى. ساپار جارقىنعا ۇرىنۋدى تىلەپ تۇرسا دا، مۇعالىمدەردەن يمەنىپ، امالسىز كەتتى.
— مۇنداي تارتىپسىزدىك ەتپەس بولار، — دەدى جاقىپبەك ساپار كەتكەن سوڭ جارقىنعا.
— ءوزى ىزا قىپ قويمايدى...
جاقىپبەك وتكىر قارا كوزىن بالاعا قاداپ تۇرىپ باسىن شايقادى.
بۇل قىلىعىن ءمۇعالىمنىڭ ۇناتپاعانىن ايقىن اڭعارعان جارقىن قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ، «سوكەتتىك ەتسەك كەشىرىڭىز» دەگەندەي ۇيالعان كەسكىنمەن ونىڭ ءامىرىن ءۇنسىز كۇتتى.
— سەن ساپارمەن تابىس، كەشىرىم سۇرا، — دەدى جاقىپبەك.
مۇعالىمنەن مىنا ءسوز ەستىلگەندە جارقىن شوشىپ كەتكەندەي بولىپ تىتىرەنىپ، «كەشىرىم سۇرايتىن سونشا ول كىم ەدى» دەگەن سويقان بۇرق ەتتى. جاقىپبەك ونىڭ ءدال وسى ويىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي، بالا مىنەزىندەگى تۇرپىلىكتى سالماعى اۋىر ءزىلدى سوزبەن تەجەدى.
— شاكىرتتەن شاكىرت ارتىق تا، ارداقتى دا ەمەس، ءمۇعالىم ءۇشىن ولاردىڭ الا-قۇلاسى جوق، ءىسىڭ تەرىس ەكەن... مويىندايسىڭ. كەشىرىم دە سۇرايسىڭ!.. ءوزىن جولداسىنان جوعارى ۇستايتىن، مەنمەنسىگەن، ماقتانشاق شاكىرتكە ءمۇعالىم مىنە وسىنى ايتادى. ايتىپ قانا قويمايدى، تارتىپكە شاقىرادى...
ءوزىنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن باسقانىڭ دا اڭعارۋىن كوپ قۇنتتايتىن جارقىن، ءمۇعالىم تاققان اۋىر كىناعا نارازىلىق بىلدىرەيىن دەسە دە، باتىلى بارماي، وزىنەن-وزى اپشىسى قۋىرىلدى. بۇل سۇيىكتى وقىتۋشىسىنان ءبىر ادىلەتسىزدىكتى كورگەندەي كوڭىلى وكسىپ، مۇنىسىن كوزىنە ءمولت ەتىپ كەلىپ قالعان جاسپەن ءبىلدىردى.
جاقىپبەك رايدان قايتپادى. ول جاقسى شاكىرتى جارقىننان «مەنمەندىككە» باستاپ كەلە جاتقان جاعىمسىز مىنەزدى ءجيى سەزە باستاعان. انەۋگى ساپارعا ايتقان وقىس ءسوزى دە، ونى «ءبولشوي» دەپ مازاق ەتكەنى دە ەسىندە... ساباق ۇستىندە بولسىن، پيونەر جيىندارىندا بولسىن، جارقىن ءوز باسىنىڭ قاسيەتىن وزگەدەن ەرەكشە دارا كورسەتۋگە تىرىسىپ، «مەن ايتام»، «مەن بىلەمىن» دەپ بويىن وزىق ۇستاپ باعاتىندى دا شىعارعان. كەيدە، ءمۇعالىم ساباق سۇراعاندا، باسقالار بىلمەي قالسا، كەزەكتى ءوزى الىپ، جانى راقات تابا جاۋاپ بەرەتىن. مۇعالىمدەر دە ونى كوتەرمەلەپ، ديرەكتور، زاۆۋچ نەمەسە اۋداندىق وقۋ بولىمىنەن وكىلدەر ساباققا قاتىسقان جاۋاپتى كەزدەردە كلاستىڭ ابىرويىن سوعان ارتاتىن. مۇندايدا ساباق ءبىرىنشى بولىپ سودان سۇرالادى. وسىنداي كەزدەردى اڭساپ كۇتەتىن جارقىن ساباققا ءاردايىم جاقسى ازىرلەنىپ، ۇيىنەن قاپىسىز بوپ كەلەدى. كلاستا بوگدە بىرەۋ بولدى-اق، ءوزىنىڭ توپقا تۇسەتىنىن انىق ءبىلىپ العان وعان «كلاستىڭ ماقتانىشى مەنمىن» دەگەن ءبىر اسقاق سەنىم دە پايدا بولعان.
وسىنىڭ ءبارى العاشقىدا وتە زاڭدى باستالىپ، زاڭدى بولىپ كورىنسە دە، كەلە-كەلە باسقا ءبىر قولايسىز شەككە شاۋىپ، بالانىڭ كوللەكتيۆشىل، جولداسشىل ءسابي سەزىمى جەتىلۋدىڭ ورنىنا، «مەن» دەگەن داراشىل سەزىم تۋىپ، باس كوتەرە باستاعان-دى. بۇل جايدى جاقىپبەك سول كلاستىڭ جەتەكشىسى بانۋعا، جەكە مۇعالىمدەرگە جانە اكەسىنە ايتىپ، ولاردى قاتتى ساقتاندىرۋمەن عانا تىنباي، ءوزى دە جارقىنعا دەگەن قارىم-قاتىسىن وزگەرتىپ، «مەن ايتام» دەپ قولىن كوتەرىپ تىلەنىپ وتىرسا دا، ونى ەلەمەگەنسىپ، باسقا بالانى تاڭداپ، «مەنمەندىكتى» تەجەۋگە العان. سوندا دا بالانى دۇرىس جولعا شۇعىل بۇرۋدىڭ ءساتى تۇسپەي ءجۇرۋشى ەدى. جارقىنعا وقىس مىنەزى ۇستىندە جانى تەبىرەنەرلىك، اشىنا ويعا باتارلىق، ىشكى دۇنيەسىنە توڭكەرىس جاسارلىق جۇك ارتۋدى كوزدەيتىن. مىنە سونداي وقىستىق ءدال ءقازىر بوي كورسەتىپ وتىرعانداي بولدى دا، جاقىپبەك ءوز دەگەنىن باتىل ۇسىنۋدى، بالانى تەرىس مىنەزدەن شۇعىل وزگەرىسكە باستاۋدى ويعا الدى.
بالا ءوز كىناسىن مويىنداي قويماعانىمەن، سۇيىكتى وقىتۋشىسىنا نەلىكتەن جاقپاي قالعانىن ۇعىپ تۇر. ايتسە دە، ساپاردان كەشىرىم سۇراۋدى وزىنە ءمىن كورەدى. مىنە وسى سەزىم ونى ون ساققا جۇگىرتىپ، قانشا كونە قالايىن دەسە دە بوگەي بەرەدى. قينالا-قينالا تۇرىپ:
— ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىز ءۇشىن-اق كەشىرىم سۇرايىن، — دەدى ول امالسىزدان.
— جوق، مەنىڭ كوڭىلىم ءۇشىن تاتۋلاسقانىڭنىڭ ەشبىر قاجەتى جوق! قاتە تۇسىنبە مەنى. مەنىڭ سەندەردەن كۇتەتىنىم — مۇلدە باسقا تىلەك. مەن سەندەردەن ادال سوۆەت ازاماتىن تاربيەلەگىم كەلەدى. بىرىنە-بىرى شىن جولداستىقپەن قارايتىن، ءبىرى سۇرىنسە، ەكىنشىسى تايانىش بولاتىن، مىندەرىن باتىل بەتكە ايتىسىپ، ادال دوستىقپەن ءومىر سۇرەتىن، قوعامشىل، كوللەكتيۆشىلدىكتەن تۋاتىن شىنايى سەزىمگە تاربيەلەگىم كەلەدى. «ءوزىم عانا» كوزگە تۇسسەم ەكەن دەپ داراشىل نيەتكە سالىنىپ، سىرتى جىلتىراپ ىشتەي ەكىگە جارىلىپ ءومىر سۇرۋدەن وپا ىزدەمەيمىن. مەن ونداي ءومىردى بىلمەيمىن! مەنىڭ شاكىرتتەرىم دە ونداي لاس ءومىردى بىلمەسە ەكەن دەيمىن... تاتۋلاسقىڭ كەلمەيدى ەكەن، تاتۋلاسپا. زورلامايمىن!..
وسىنى ايتتى دا، جاقىپبەك ءجۇرىپ كەتتى. ءوزىن بار جاعىنان ونەگەلى ۇستاۋعا ۇمتىلاتىن جارقىن مۇعالىمنەن ەستىلگەن رەنجىس سوزگە قاتتى قىنجىلىپ، ەكى بەتىنىڭ ۇشىنا قان تەپتى. «ەكى0گە جارىلىپ ءومىر سۇرۋدەن وپا جوق» دەگەن ءسوز قۇلاعىندا شىڭىلداپ، كوپكە دەيىن كەتپەي تۇرىپ الدى. سول شىڭىل: «ويلان، شىراق» دەگەندەي بالالاردىڭ شۋىمەن، كۇرەكتىڭ شىنىلىمەن ۇشتاسىپ، ءبىر شۇڭقىردان ەكىنشى شۇڭقىرعا زورايا جەتىپ، وكتەم ەستىلىپ، ۇلاسىپ كەتكەن تارىزدەندى...
4
كۇزدىڭ قارا سۋىعى تۇسكەن. جەر بەتىن جاپقان قالىڭ بوز قىراۋ كۇن كوك توبەدەن كوتەرىلگەلى ەداۋىر ۋاقىت بولسا دا، ءالى ەرىمەي جاتىر. ءۇي مۇرجالارىنان شانشىلا شىققان قويۋ ءتۇتىن كوككە ءبىراز بويلاپ-بويلاپ كەتەدى دە، الىستاپ بارىپ جوعالادى. ءاردايىم كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، ءدىرىل قاعىپ، تىنىمسىز قوزعالىستا جاتاتىن ايدىن كول دە بەتىن جاپقان جۇپ -جۇقا كوكشىل مۇزعا تۇنشىعىپ، قىبىرسىز، قيمىلسىز، مەڭىرەۋ تارتىپ تىنىپ قالعان.
كولدىڭ شىعىس جاعىن الا سالىنعان كولحوز سەلوسى ويپاتتان بىرتە-بىرتە كوتەرىلە-كوتەرىلە كەلىپ، بۇيرا باستى جال-جال توبەگە يەك ارتا توقتايدى. ءبىر توپ بالا (ىشىندە ەرەسەكتەر دە بار) سول تاۋسىلا بەرىس توسكەيدەگى ەڭ شەتكى بيىك اق ۇيگە قاراي دابىرلاي سويلەسىپ كەلەدى.
— اناڭ قاراڭدار، ءالى بىتپەپتى.
— باعانالاردىڭ باسىندا ورمەلەپ ءجۇر.
— كومەكتەسەيىك!
— ءبىزدىڭ قانشا شارۋامىز بار، وزدەرى ءبىتىرسىن...
— وڭ قولىن ماڭدايىنا توسىپ، قاقپاسىنىڭ الدىندا مانادان سىعىرايا قاراپ تۇرعان جاقيا قارت بۇلاردىڭ الدىن كەس-كەستەپ، سولارعا ەرە كەتتى.
— ىسكە ءسات، بالالار.
— اتا، ءبىز بىتتىك.
— بىتتىك؟..
— نەگە تاڭداناسىز؟
— تىم تەز ەكەن.
سوڭعى كۇندەرى اۋىل ادامدارى بارلىق ۇيگە راديوسەتىن اپارۋدى قولعا العان ەدى. بۇل جۇمىستى نەگىزىنەن جۇرگىزگەن 6،7-كلاسس وقۋشىلارى بولاتىن. بۇگىن، جەكسەنبىنى پايدالانىپ وقۋشىلار تاڭ سارىدەن تۇرىپ، سوڭعى قالعان ءبىر از عانا جۇمىستى ءبىتىرىپ تاستاماق بولىپ ەكىگە جارىلا، ىسكە كىرىسكەن. سونىڭ بايسال باستاعان توبى جۇمىسىن اياقتاپ، قايتىپ كەلە جاتقان بەتى ەدى بۇل.
بالالارعا ونشا يلانباي، قارتتىڭ سۇراعىشتاي بەرگەنىن بايقاپ، ارتتا ساتەنمەن اڭگىمەلەسىپ كەلە جاتقان بايسال:
— جاڭا، ءبىزدىڭ بالالار قولعا السا، ءىس وسىلاي تەز بىتەدى، — دەدى.
— ءبىتۋىن بىتەر... تەك بالانىن ءىسى قاشان دا شالا بولۋشى ەدى...
— ءسىز، جاقا، ءبىزدىڭ بالالاردى جاقسى بىلمەيدى ەكەنسىز...
— ءا، مۇمكىن... ايتكەنمەن... ونەرپاز دەگەن بالالارىڭنىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ ايتەن عوي... سولاي ەمەس پە؟..
— سول ايتەنىڭىز، ەگەر شىنداپ سويلەسىپ كورسەڭىز، ءسىزدىڭ وزىڭىزگە تالاي نارسە ۇيرەتە الادى... ويناماڭىز بۇگىنگى بالامەن، جاقا!
جاقيا بۇدان ءارى ءسوز تالاستىرماي، العاشقى سۇراعىنا قايىرىلدى.
— قۇپ، سوندا بۇلارىڭ قاشان سويلەيدى؟
— وسى بۇگىن، ءقازىر...
قارتتىڭ ويىنا اعاش تاياقتى ات قىپ مىنگەن بالالىق، شاعى ءتۇسىپ كەتتى مە، قالاي:
— تاعى دا شىنىمدى ايتايىن، وسىلارىڭ كۇر انشەيىن اسىعىس جار سالۋ بولا ما دەپ قورقا بەرەم... — دەدى جاس جاعىنان سول ءبىر كەزدەگى وزىڭدەي، بۇگىنگى بالالاردىڭ مىنا سياقتى ەلەۋلى ءىستى تىندىرادى دەگەنگە ءشۇبالانىپ.
— ءالى سەنبەي تۇر جاقاڭ، — دەپ بايسال ساتەنگە قاراپ جىمىڭ ەتتى.
— سىر بەردىڭ، شالىم! — دەدى ساتەن.
— وي، جولىڭ بولعىرلار، نەگە كۇلەسىڭدەر؟
— كۇلسەڭ، كارىگە كۇل دەگەن عوي، جاقا...
اق ۇيگە جەتكەن سوڭ اڭگىمە دە ءۇزىلدى. جاقىپبەك پەن بانۋ باستاعان توپ تا سوندا كەلدى. سەيتەن مەن ساپار بارلىق جۇمىستى وزدەرى تىندىرعانداي، توپتان وعاشتالىپ، جارقىن مەن ايتەندەرگە: «بىزدەن قالىپ قويدىڭدار» دەگەندى ايقىن-اق اڭعارتىپ تۇر. مۇنى اڭعارماعانداي ايتەن ءوزىنىڭ ادەتتەگى پارىقسىزدىعىمەن:
— قال قالاي، «ءبولشوي؟» — دەدى.
— ەي، ساعان نە جوق؟ — دەدى ساپار جاراتپاي قاراپ.
— سوعان نەسىن نامىستانادى ەكەنسىڭ...
— سەن، سەن، بايقا! — دەپ ساپار اۋەلى ايتەنگە قوقانلوققى كورسەتىپ الدى دا، سودان سوڭ «ءبارىن شىعارىپ جۇرگەن سەن» دەگەندەي جارقىنعا كوزىن سۇزە قارادى.
— نەمەنەگە قارايسىڭ؟ — دەدى جارقىن.
— مەن ساعان «ءبولشويدى» كورسەتەمىن!..
ساپاردىڭ شاتاق ىزدەپ تۇرعانىن بايقاپ، جارقىن تايلىعىپ تەرىس اينالىپ كەتتى.
— كوردىڭ عوي، تايعانىن، — دەدى ساپار سەيتەنگە ماقتانىپ.
ىشتە ءۇش ءتورت بالا راديوتوراپتىڭ اپپاراتىن ورتاعا اپ، ءبىرى جۇمساق، تازا شۇبەرەكپەن سۇرتكىشتەپ، ەكىنشىسى ميكروفوندى ءبىر ورىننان ەكىنشى ورىنعا قوزعاپ، ەندى ءبىرى ەدەندە جاتقان پروۆودتى اياعىمەن جايلاپ ىرگەگە سىرىپ، بولمە ءىشىن تارتىپكە كەلتىرىپ ءجۇر. وزگە بالالار اياققا ورالعى بولماي، اپپارات ماڭىنان كەيىنىرەك شەگىنىپ كەتكەن. ءبارىنىڭ كوزى اپپاراتتى تارتىپتەپ جۇرگەن جولداستارىندا: ولاردىڭ ءاربىر قيمىلىنان كوز الماي، بولىمسىز قۇبىلىستارىنا دەيىن باعىپ، قىزىققان كۇيدە اۋىزدارى اشىلىپ قالعان. اسىرەسە، ايتەن مەن بەكتاي ماز-مەيرام: بىرىنە-بىرى كۇلىمسىرەپ كوزدەرىن قىسادى.
— سەن قالاي دەيسىڭ، بۇعان ولەڭ جازباي قالۋعا بولماس، — دەيدى ايتەن سىبىرلاپ.
— قايدا جازاسىڭ؟
— «قازاقستان پيونەرىنە» جازام.
— باسا قويسا...
— ول باسپاسا، «لەنينشىل جاس» باسادى.
— وعان دا جىبەرەسىڭ بە؟
— جىبەرمەگەندە. نەم كەتىپ بارادى، كوپيروۆكانى قاباتتاپ سالامىن دا، بىرنەشە داناسىن ءبىر-اق شىعارىپ، بارلىق گازەت، جۋرنالعا ايدايمىن.
مۇنى ايتقاندا ول ون، قولىن سىلتەپ قاپ، ار جاعىندا تۇرعان ساپاردى شىنتاعىمەن قاعىپ جىبەردى.
— ءاي سەن ءوزىڭ وسى جەردەن تايساق دەيمىن...
— ءوي، مەن بايقامادىم...
— قالىڭ كوپتىڭ اراسىنان:
— تىنىشتالىڭدار، — دەگەن داۋىس ەستىلىپ، بالالار جىم بولدى، بۇل بايسالدىڭ داۋىسى ەدى.
— قازىردەن باستاپ راديوتورابىمىز جۇمىس ىستەي باستايدى.
بىردەن گۇۋ ەتە تۇسكەن شاپالاق داۋسى بوگەتتى بۇزىپ كەتكەن تاۋ سۋىنداي كۇرىلدەپ، بولمە ءىشىن تەبىرەنتە شايقالتىپ جىبەردى.
— تىسقا شىعۋلارىڭدى سۇرايمىز...
استىق باستىرۋدى، مەملەكەتكە تاپسىرۋدى اياقتاپ، قىس قامىنا سايلانىپ بولعاندىقتان، بۇل كولحوزدا جەكسەنبىلەر دەمالىس كۇن بوپ ەسەپتەلەتىن. بۇگىن سول قولى بوس بولعاندىقتان با قالاي، مەكتەپ ماڭى ادامعا سىيماي كەتتى. ۇلكەن دە، كىشى دە كەلگەن.
سول جينالعان جۇرت مەكتەپ ماڭدايشاسىنداعى ۇلكەن رەپرودۋكتورگە كوز تىگىپ، ءوز كولحوزى راديوتورابىنىڭ داۋسىن ەستۋگە اسىعادى.
— راديوتوراپقا قولىمىز جەتتى. بۇل جاقسى-اق،- ال، مۇنىڭ ەندى جۇمىسىن قالاي ۇيىمداستىرماقسىڭدار؟ — دەيدى ەسەنبەك جاقىپبەككە الداعى كۇننىڭ قامىن جەپ.
— ول جاعى كولحوزدىڭ موينىندا عوي، — دەپ كۇلدى جاقىپبەك.
— قۇلاققا جاقپايتىن ءسوزدى ايتپا!
— ىلعي جاعىمدى ءسوز تاۋىپ ايتۋ دەگەن قيىن بولار...
— مەن سەنىڭ تەك قيىندى جەڭگەنىڭدى عانا كورگىم كەلەدى ەمەس پە!
— كوپشىكتى تىم قالىڭ قويىپ جىبەردىڭىز...
— كولحوزعا اۋىرتپالىق تۇسەدى ەكەن دەپ قورىقپاي اق قويىڭىز، — دەدى سوزگە بانۋ ارالاسىپ، — ونىڭ دا ءبىر ءجونى تابىلار.
— سەندەر تۇرعاندا مەن نەگە قورقايىن.
— جاقىپبەك دەگەندەر بۇل جاعىن دا ويلاستىرىپ قويعان، — دەدى كەرەي.
— ءوزىم دە سولاي ويلاپ ەم.
— ءۇش ادامنان رەدكوللەگيا قۇرىلماق، — دەدى كەرەي.
— ولار نە ىستەيدى؟
— راديو پەرەداچا ۇيىمداستىرادى.
— كىم-كىم؟
— ساتەن، باتىرباي، بانۋ...
— تىنداڭىزدار، تىڭداڭىزدار! سويلەپ تۇرعان كولحوز رادپوتورابى! — دەگەن داۋىس ەستىلدى دە، ءبارى دە سوعان قۇلاق ءتۇردى.
بۇل داۋىس وكتەم شىقتى. كوشەلەردى، ۇيلەردى جاڭعىرتا، وسى ءداۋىر ەفير تولقىنىمەن ۇيتقي شارلاپ، اۋىل اسپانىنىڭ اياسىن جاڭا ۇيگە تولتىردى.
5
— سەن ماعان جيىن وتكىزبە دەيسىڭ بە سونىمەن؟
— وتكىز، ءبىراق، بۇل ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە قويۋعا بولمايدى.
— نەگە؟
— نەگە ەكەنىن ايتتىم عوي.
— بانۋ اپاسى-اۋ، سەنىڭ ول ايتقاندارىڭ، كوكەيىمە قونباي تۇر عوي، دەپ بايسال كۇلە سويلەدى.
— ونىڭ مۇنىسى بوي تەڭەستىك پە، ياكي مىسقىل ما، ايتپەسە، البىرتتىقتان تۋعان انشەيىن قالجاقباستىق پا؟ ءدال مىناسى دەپ ايتۋ قيىن ەدى. ءبىراق، مۇنىڭ قايسىسى بولعاندا دا، تىم ورىنسىز ەكەندىگىن بانۋ ونىڭ ەسىنە سالدى.
— سەن مەنىمەن ازىلدەسىپ تۇرمىسىڭ، جوق بولماسا، جۇمىس جايىندا سويلەسىپ تۇرمىسىڭ؟ نەمەنەگە ىرجاقتايسىڭ؟
— قىزىقسىڭ عوي، كۇلۋگە دە بولماي ما؟
— كۇلكىنىڭ دە ورنى بار.
— ال، قويدىق ولاي بولسا...
بانۋ دا ەجەلگى جايدارىلىققا كوشتى.
— كەلىستىك قوي؟
— جاقىپبەك اعانىڭ الدىنا بارماي كەلىسىم جوق.
— ءجۇر ەندەشە!..
— مەن ساعان بىردەڭە ايتايىن با، — دەدى بايسال كوريدورمەن كەلە جاتىپ، — سەن بار عوي، اشۋلانشاق بوپ باراسىڭ. شاماسى...
— ءيا، شاماسى...
— بىرەۋگە عاشىق بوپ قالعاننان ساۋمىسىڭ؟
— ساعان كەيىپ جۇرگەن مەندە ەس جوق! — دەپ بانۋ مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— راس ايتام. قىز دەگەندەر قىزىق حالىق. جۇرەگىنە سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ۇشقىنى تۇسسە بولدى، كەيىگىش بوپ شىعا كەلەتىنى دە بار.
— نەشە قىزدىڭ جۇرەگىنە كىرىپ شىعىپ ەڭ؟
— كىرمەسەك تە، ءبىز بىلە بەرەمىز عوي. ودان دا شىنىڭدى ايت! كىم؟
— قىزىقسىڭ عوي ءوزىڭ، قاي-قايداعىنى شىعاراتىنىڭ نە؟
— اناڭ قارا، قىپ-قىزىل بوپ كەتتى ءوزى.
— ءبىلىپسىڭ...
بايسال ءسوزى قۇر دولبار، ءازىل بولسا دا، بانۋدىڭ بەتىنە قان ويناپ، قىزارىپ كەتكەنى راس ەدى. «اشۋلانشاق بولىپ باراسىڭ» دەيدى. ونىسىنىڭ، شىنىندا دا، جانى بار شىعار دەگەن وي قىزعا ساپ ەتە ءتۇستى. مىنەزدىڭ وزگەرگەم، وزگەرمەگەنىن كىم ءبىلىن، سەزىمىمدە ءبىر جاڭا كۇيلەردىڭ پايدا بولۋى اقيقات ەدى. ويتكەنى، ۇناتقان جاقىپبەگىنەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ەشقانداي جىلى لەبى اڭعارىلماي، قىز جۇرەگىن تورىعۋ سياقتى ءبىر كونىلسىز سەزىمدەر تورلاي باستاعان-دى. بانۋ وسىنىم اڭعارىلىپ قالدى ما دەپ قىسىلدى. ول قانشا سەزىكتەنگەنمەن، بايسالدىڭ ويىندا ەشتەڭە بولمايتىن. مۇنىڭ ءبارىن جاقىپبەكتىڭ كابينەتىنە كەلگەن سوڭ ول ۇمىتىپ تا كەتتى.
اڭگىمە 6 «ا» كلاسى جايىندا ەدى. وتكەن جىلى «مادەنيەت» كولحوزىنداعى مەكتەپتە ەڭ ارتتا قالىپ كەلگەن بۇل كلاسس بيىل دا ءشۇۋ دەگەننەن ءسۇرىنىپ، سىر بەردى. جاقىپبەك وتكىزگەن العاشقى ساباقتىڭ ءساتى تۇسپەۋى، قايىق وقيعاسى، جارقىن مەن ساپار اراسىنداعى كيكىلجىڭ — سايىن كەلگەندە وسىنىڭ ءبارى بۇل كلاستا سانالى ءتارتىپ پەن دوستىق، ىنتىماقتىڭ كەمدىگىن بايقاتتى. مەكتەپتە وقۋ-تاربيە جۇمىسىن جولعا قويۋدى دا الدىمەن وسى كلاستان باستاۋ قاجەتتىگى انىق بولدى. بۇل كلاستا ساباققا شالاعاي دايىندالۋ سياقتى كەلىسىمسىز جايلار دا الدەن-اق كورىنىپ قالدى. بۇل جايىندا وزگەدەن ەرەكشە بولىپ ساپار تاعى دا كوزگە ءتۇستى. ول كلاسس الدىندا ءوز كەمشىلىگىن مويىنداپ، بۇرىنعىداي ەمەس، سىرت كوزگە ءتارتىپتى بولا باستاسا دا، ساباق وقۋعا كەلگەندە مويىن جار بەرمەي، كىبىرتىكتەن شىعا الماي قويعاندى. ءبىراق. تالاپتى كۇشەيتكەن وقىتۋشىلار ودان كۇنبە-كۇن وتكەن ساباقتى سۇراعىشتاپ، تىنىش تاپقىزباعان. ساباق وقىماي تىنىشتىق جوعىن كورگەن سوڭ ساپار دا بەيقام قالا الماي، وقۋعا ىنتا قويىپ كىرىسە باستاعان-دى. ايتكەنمەن، بەسىنشى كلاستى ارەڭ بىتىرگەن باسى كوپ نارسەلەردى قانشا زەيىن قويعانىمەن ۇعا الماي، قيىنشىلىققا تاپ بولعان ەدى
مۇنى وزگەدەن دە بۇرىن جاقىپبەك جاقسى اڭعارىپ، وعان قازىردەن باستاپ كومەكتەسۋدىڭ قولايلى جولىن ويلاستىرۋدى جانە كلاستا سانالى ءتارتىپ ورناتۋدىڭ قامىنا كىرىسۋدى بانۋ مەن بايسالعا ادەيىلەپ تاپسىرعان-دى.
بۇل ەكەۋى اقىلداسا وتىرىپ، ءبىرقاتار شارالار بەلگىلەسە دە، ساپارعا كومەكتەسۋگە كەلگەندە ارالارىندا كەلىسپەۋشىلىك تۋىپ قالدى. ءار ءمۇعالىم ساپارعا كەيبىر قيىن دەگەن ماتەريالداردى عانا تۇسىندىرۋگە قوسىمشا ۋاقىت بولە وتىرىپ، نەگىزگى سالماقتى بالانىڭ وزىنە ارتۋ كەرەك دەگەن بانۋدىڭ ۇسىنىسىنا، بايسال قوسىلمايدى.
— ءمۇعالىم بالاعا قانشا كومەكتەسەيىن دەگەنمەن، ونە بويى ونىمەن ارالاسا المايدى. دەمەك، ساپار سياقتى ساباقتان مۇلدە ارتتا قالىپ قويعان وقۋشىعا ءمۇعالىمنىڭ كومەگىمەن بىرگە جاقسى وقيتىن وقۋشىلاردىڭ دا جاردەمى قاجەت، — دەيدى ول.
بۇل كومەكتى ول جيىندا ءسوز ەتكىسى كەلەدى، ءارى دوستىق جايىندا اڭگىمە قوزعاي وتىرىپ، ساپارعا ساباق ۇيرەتۋدى جيىن اتىنان بىرەۋگە ادەيى تاپسىرۋدى كوزدەيدى. ويتكەنى، بالامەن بالا ونە بويى ارالاسىپ، ۇيدە دە، تۇزدە دە بىرگە جۇرەدى، بىرىنەن-بىرى سۇراپ الۋعا دا يمەنبەيدى، قىسىلىپ-قىمتىرىلمايدى، دەيدى ول.
ونىڭ بۇل ۇسىنىسى بانۋعا پەداگوگيكانىڭ زاڭىنا قايشى، ورەسكەل وعاش بولىپ كورىنەدى.
— بالانى بالاعا تەلۋ دەگەن مۇلدە تەرىس ءادىس ەكەنىن تۇرمىس ءوزى كورسەتتى. بىرەۋگە جاستايىنان يەك ارتىپ وسكەن بالا وسە كەلە ءوز بەتىمەن تالپىنۋدان قالادى. وندايلار باسىنا بولماشى قيىنشىلىق تۇسسە-اق سونى جەڭۋگە ۇمتىلۋ ورنىنا دەمەۋ بولار سىڭار ىزدەيدى دە، بويكۇيەزدىكتەن ءومىر بويى ارىلماي وتەدى. مۇنى قالايشا ويلامايسىڭ؟ — دەيدى بانۋ.
— ويلاماي وتىرعانىمدى قايدان ءبىلدىڭ؟
— ويلاساڭ، نەگە ءجونسىز تالاساسىڭ؟
— پەداگوگيكا دايىن ەرەجەلەردىڭ جيناعى ەمەس، عىلىم. سەن دايىن ەرەجە ۇسىناسىڭ، مەنىڭ وعان كونگىم كەلمەيدى... بالالاردى مىندەتتەپ، ءبىرىڭ ۇيرەت، ءبىرىڭ ۇيرەن دەگەندى جالپى ءادىس رەتىندە مەن دە ۇسىنىپ وتىرعانىم جوق. اڭگىمە ازىرشە ءبىر عانا بايمۇراتوۆ جايىندا بولىپ وتىر. ول ءدال ءقازىر سىرتتان كومەك بولمايىنشا، قانشا تالاپ ەتسەك تە، وزدىگىنەن ساباقتى يگەرىپ الىپ كەتۋگە دارمەنى جەتپەيدى. الدىمەن، وسىنى ەسەپكە الۋ شارت. ەكىنشىدەن، ول بىرەۋدىڭ اۋقىمىمەن كەتە بەرەتىن بويكۇيەز بالا ەمەس، كوپتەپ-كومەكتەپ قاتارعا قوسساق ار جاعىندا ءوزى دە تالپىنىپ كەتە الادى. مۇنى دا ۇمىتپاۋ كەرەك...
— مىنە، جاقىپبەككە ولار وسىنداي تالاسپەن كەلىپ وتىر.
— سىرت كوزگە ۇساق كورىنسە دە، كوپ سىرى بار، تالاس تۋدىرىپ وتىرعان بۇل ماسەلەنى ونىڭ قولما-قول شەشىپ بەرۋى قاجەت. ءبىر بالاعا ساباق ۇيرەتۋدى ەكىنشى بالاعا مىندەتتەۋ تەرىس ءادىس ەكەنى كەيىنگى كەزدەردە باسپا ءسوز بەتىندە ءسوز بولعانىنا دا ول قانىق بولاتىن. ايتكەنمەن، ناق بايمۇراتوۆ جايىندا بايسالدىڭ ايتقاندارى قۇلاعىنا كىرەدى. وعان ءدال ءقازىر قانداي كومەك كورسەتۋدەن بولسا دا، تارتىنۋدىڭ ءجونى جوق. بۇدان كەيىن كەش بولادى. جاقىپبەك مۇنىڭ ەكىنشى ءبىر ءتيىمدى جاعىن دا ون ەلەگىنە سالىپ، شولىپ شىقتى.
— ەكەۋىڭنىڭ سوزدەرىڭنەن دە وقۋ مەن تاربيەنى ۇشتاستىرۋ دەگەندى بايقاي الماي وتىرمىن. ءارقايسىسىن ءوز الدىنا سالا ەتىپ العانسىڭدار. بىزگە بۇل ەكەۋىن ءاردايىم قوسا ءورۋ قاجەت... قۇپ، دوستىق جايىندا پيونەر جيىنىن وتكىزدىڭدەر. ەسەنبەكوۆ پەن بايمۇراتوۆتى ۇيالتتىڭدار. ايتايىق سوڭعىسىنا ساباق ۇيرەتۋدى دە ءبىر بالاعا تاپسىردىڭدار. وسىمەن ءىس ءبىتتى، وقۋ مەن تاربيەنى ۇشتاستىردىق دەي الاسىڭدار ما؟..
— كوللەكتيۆ تالقىسى تاربيە ەمەس پە. ءوز مۇشەسىنىڭ قامىن جەۋ، ال، مۇشەسى ءوز كوللەكتيۆى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى ۇعۋ دەگەن وسىندايدان باستالماي ما، — دەدى بايسال.
— مەن بۇعان تالاسىپ وتىرمىن با، وسى ويلاردى ءبىر جەرگە اكەپ ءتۇيۋ كەرەك دەپ وتىرعام جوق پا! سەندەر ءار ءىستىڭ وزەگىن تاۋىپ تالماۋ جەرىن ۇستاۋدىڭ ورنىنا، جالپىلاپ وتىرسىڭدار. وقۋ مەن تاربيەنى ورەتىن تالماۋ جەر قايسى؟ ول بايمۇراتوۆ پەن ەسەنبەكوۆتىڭ اراسى. كلاستا سانالى ءتارتىپ ورناتۋدىڭ دا جولدارىن وسى ەكەۋىن دوستاستىرۋدان ىزدەۋ كەرەك...
— جاقىپبەك بۇدان كەيىنگى ءسوزىن بايسالعا قاراپ ايتتى.
— مەن سەنىڭ ۇسىنىسىڭدى قولدايمىن. قولداعاندا كلاستا دوستىق، ىنتىماق ورناتۋ ءۇشىن قولدايمىن. جيىنىڭدى وتكىز. بايمۇراتوۆقا كومەكتەسۋدى ەسەنبەكوۆكە تاپسىرىڭدار!
— ەسەنبەكوۆكە دەيسىز بە؟ — دەدى بايسال قايتالاپ سۇراپ.
— ءيا، ەسەنبەكوۆكە تاپسىرۋ كەرەك دەيمىن.
بالا ۇرسىسادى، تاتۋلاسادى، دوستاسادى، وندا تۇرعان نە بار؟ بايمۇراتوۆ پەن ەسەنبەكوۆتىڭ اراسىنداعى بالالىق كيكىلجىڭگە ءسىزدىڭ وسىنشا زور ءمان بەرۋىڭىز، سول ءۇشىن كەيبىر تاۋەكەلگە بارۋىڭىز ماعان تۇسىنىكسىز، — دەدى بانۋ جاقىپبەكتىڭ ويىن قۇپتامايتىندىعىن ءبىلدىرىپ.
— ءبىز ىسىمىزدەن مول جەمىس كورگىمىز كەلسە، ءبىر وي، ءبىر ماقساتقا ورىلگەن، سانالى ءتارتىپتى وزەك ەتكەن، شاشاۋ شىقپاس دوس كوللەكتيۆ شىڭداۋعا ءتيىستىمىز. بايمۇراتوۆ، ەسەنبەكوۆتەر بىزدە ءالى ونداي بەرىك كوللەكتيۆ جوق ەكەنىن اڭعارتادى. سول ءۇشىن دە كوللەكتيۆتىڭ بىرلىگىنە اقاۋ تۇسىرەر جارقىشاق بىلىنسە، دەرەۋ كورىپ، قيۋلاستىرۋعا باردى سالماي بولمايدى. بۇل ەكى بالا بىرىمەن ءبىرى ارالاسا ءجۇرىپ ۇعىسادى. بايمۇراتوۆ بىرتە-بىرتە ساباقتىڭ قىزىعىنا بەرىلەدى. ەسەنبەكوۆ جاڭا تۋىپ كەلە جاتقان مەنمەندىكتىڭ ۋىسىنان بوساپ، دوستىقتىڭ ءدامىن تاتادى. سونىمەن، كلاستا بىلىنە باستاعان جارقىشاق جامالىپ، دوستىققا جول اشىلادى. مەنىڭ ول ەكەۋىنە كوپ ءمان بەرەتىن سەبەبىم دە وسىندا.
— بارلىق ءتۇرپى مىنەز بەن تارتىپسىزدىكتىڭ تۋار توركىنىن تاۋىپ، سوعان باستار جولداردىڭ بارىنە سانالى تارتىپپەن بوگەت سالۋ قاجەت دەيسىز عوي.
— دۇرىس ايتاسىڭ، بايسال. سانالى ءتارتىپ — ءبىزدىڭ تىرشىلىگىمىز.
قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان رەپرودۋكتور تىسىرلادى دا، وتىرعان ۇشەۋى دە تىنا قالدى.
— تىڭداڭىزدار، سويلەپ تۇرعان كولحوزدىڭ راديوتورابى. بۇگىنگى جاڭالىقتاردى بەرەمىز...
ديكتور ساتەن (ول بانۋ ەكەۋى كەزەكتەسىپ وقيتىن) جۋان داۋسىن ناشىنە كەلتىرە، سوڭعى حابارلاردى وقي باستادى.
«وقۋ ءۇيى كلۋبتىڭ جانىنداعى، بۇرىن سكلاد بولىپ كەلگەن ەكى بولمەلى ۇيگە كوشىرىلدى. جاڭادان كوپ كىتاپتار الىندى. وقۋ زالى بۇدان بىلاي قاراي تاڭەرتەڭگى وننان تۇنگى بىرگە دەيىن جۇمىس ىستەيدى...»
كەشە باستالعان دويبى جارىسى كەش سايىن قىزىق بوپ وتۋدە. جاقيا قارت الدىنا جان سالماي كەلەدى...
وسى سياقتى ءبىراز حابارلار بەرىلگەننەن كەيىن ديكتور ءتۇرلى قۇلاقتاندىرۋلارعا كوشتى.
«مۋزىكا، دراما ۇيىرمەسىنە قاتىسۋشىلاردىڭ بۇگىن كەشكى توعىزدا كلۋبقا كەلۋى سۇرالادى».
«ساعات تۇنگى وندا «كۋبان قازاقتارى» دەگەن كۇلكىلى ءتۇرلى ءتۇستى كينوكارتينا كورسەتىلەدى».
«كولحوزشىلاردىڭ ەسىنە: كولحوزدىڭ ەلەكتر ديىرمەنى بوس تۇر. بيداي تارتتىرىپ الام دەگەندەرىڭىز كەشكى سەگىزدەن باستاپ كەلە بەرۋلەرىڭىزگە بولادى...»
«مەكتەپ باسشىلارىنىڭ ەسىنە: راديو حابارىن ۇيىمداستىراتىن ءتىلشىمىز جاۋىنبايەۆ جولداس كەشە دە، بۇگىن دە ماتەريال بەرمەدى. سونىڭ سەبەبىن بىلسەڭىزدەر ەكەن...»
— جاقىنبەك بانۋعا جالت قارادى.
— سىزدەر، نەمەنە، تاپسىرمانى دۇرىس ورىنداماي جۇرسىزدەر مە؟
— مەن ءوزىم ۋاقىتىندا بارىپ تۇرامىن. باتىرباي اعايدىڭ نەگە بارماي جۇرگەنىن بىلمەيمىن...
كابينەتكە نۇرجامال مەن بايمۇرات كىردى دە، ەندىگى نازار سولارعا اۋدى.
— مەن سىزدەردى كۇتكەنىمە مىنە ەلۋ مينۋت بولدى، — دەدى جاقىپبەك.
— ءيا، راس، كەشىگىڭكىرەپ قالدىق، — دەدى بايمۇرات ءسوزدى مۇرنىنىڭ استىنان شىعارىپ. مىنا نۇرجامال دا بارام دەپ بوگەگەنى عوي.
— كۇتتىرمەگەن جاقسى-اق بولار ەدى، — دەپ جاقىپبەك بولماشى ەزۋ تارتتى دا، نۇرجامالعا بۇرىلدى.
— جۇمىس قالاي، جەڭگەي؟
— كىتاپ كوبەيىپ، سول جۇمىستى نەدەن باستاپ، نەدەن قويارىمدى بىلمەي، ازداپ قيىن بوپ تۇرعانى...
— ءتۇسىندىم، كومەكتەسەمىز. سولاي ەمەس پە، بايسال؟
— البەتتە سولاي.
— ەستىپ وتىرسىز با، جەڭگەي؟ بايسال ءقازىر بارىپ كومەكتەسەدى.
— جاقسى بولار ەدى...
— وپىق جەمەڭىز، جەڭگەسى. ءتورت قۇبىلاسى ساي ۇلگىلى كىتاپحانا جاسايمىز، — دەدى بايسال قۋتىڭداي سويلەپ، — ءبىزدىڭ قول تيگەن سوڭ سولاي بولادى.
— وتاعاسى، ساباق قالاي بوپ جاتىر؟
— ەسەپ قانا قۇلاققا كىرەدى، باسقالارى دىڭكەنى قۇرتىپ ءجۇر، —-دەدى بايمۇرات.
— مۇعالىمدەرىڭىز ءسىزدى جامان وقىمايدى دەسەدى عوي. — بۇل ءسوزدى بايمۇراتتىڭ ءىشى جاقسى كورىپ قالدى.
— ال، جەڭگەي، ءسىز قالاي وقىپ ءجۇرسىز؟
— ماعان سول ەسەپ قيىن بوپ تۇر.
— وندا ەسەپتى بايەكەڭنەن ۇيرەنىڭىز.
— اۋزىمەن وراق ورعانى بولماسا، بۇل شال نەمدى ءبىلۋشى ەدى، — دەپ نۇرجامال كابينەتتى مول كۇلكىگە كومدى.
جاقىپبەك بايمۇراتتى شاقىرعان جۇمىسىن ايتتى.
— بايەكە، سىزگە ءبىزدىڭ ەكپەمىز بار... انەۋكۇنى اتا-انالار جينالىسىندا مەكتەپكە كومەكتەسەمىن دەگەن ءوزىڭىزدىڭ ۋادەڭىزدى ورىندامادىڭىز. ۇيدە بالاڭىز نە ايتسا، سونى ىستەي بەرەتىن تاربيەسىز. بۇل ورىنسىز ەركەلەتۋدىڭ اياعى قايدا اپارىپ سوعاتىنىن بىلەسىز بە؟ ەگەر، وسىلايشا بەتىنەن قاقپاي، وسى قالپىندا جىبەرە بەرسەڭىز، بالاڭىز ەرتەڭگى كۇنى وت باسىنىڭ قازان بۇزار تەنتەگى بولادى دا شىعادى. باسقا ەشكىم بولا المايدى... مەكتەپ سونى ويلاپ ءتارتىپ ۇيرەتەدى. ءسىز ول ءتارتىپتى بۇزاسىز. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، بۇل قالاي بولادى؟
— جاقىپبەكجان-اۋ، نە ىستە دەيسىڭ وعان؟
— ىڭعايىنا كونە بەرمەڭىز. ورىندى جەرىندە ەركەلەتىڭىز، قارسى ەمەسپىز، ال، ورىنسىز جەرىندە تەجەپ تاستاپ وتىرىڭىز. وسىنى سىزدەن ءاردايىم اڭعارسا، بالاڭىز جونگە تۇسەدى. بىلەسىز بە، مەكتەپتە ءقازىر ول مومىن وقۋشىنىڭ ءبىرى، ال ۇيىڭىزدە ولاي كورىنبەيدى. مەكتەپ ونىڭ دەگەنىنە كونبەيدى، ءسىز كونەسىز. بار شاتاق، مىنە، وسىندا جاتىر.
— قۇپ، ول بالانى جاقسىلاپ قولعا الايىن.
— تەك كۇش جۇمساي كورمەڭىز، اقىل جۇمساڭىز...
نۇرجامال مەن بايمۇرات كەتكەن سوڭ، جاقىپبەك باتىربايدى شاقىرتىپ الدى.
— سىزگە جولداستار وكپە ايتادى، — دەدى ول.
— قانداي وكپە؟
— راديوعا حابار ۇيىمداستىرۋدى اياقسىز قالدىرعان كورىنەسىز.
— قول تيمەيدى.
— قول تيمەيدىنى سىلتاۋ ەتۋ كەلىسپەس. جۇمىس اراسىندا-اق تىندىرىپ تاستاۋعا بولادى عوي.
— وسى ءبىز قاي جاعىنا جەتەمىز. مەكتەپتە ساباق بەرەمىز، ەرەسەكتەردى وقىتامىز، ءوزىمىز وقيمىز، ونىڭ ۇستىنە راديوعا حابار جينا دەيسىڭدەر...
— مەنىڭشە، دۇرىس ۇيىمداستىرا بىلگەن ادامعا ۋاقىت جەتەدى.
— مەن باسقانى بىلمەيمىن، ءوزىمنىڭ سىڭبىرۋگە قولىم تيمەيدى. راديو دەگەندەرىڭنەن مەنى بوساتساڭدار ەكەن!
— ءسىزدى بوسات، باسقانى بوسات، سوندا جۇمىستى كىم ىستەيدى؟
— .انەۋكۇنى پارتورگ الدىندا كەلىستىك. ءوزىڭىز قۇپ كورىپ، قابىل الدىڭىز. بۇگىن كەپ بىلاي دەيسىز...
— مەن ساعان ءوز جايىمدى ايتتىم عوي. تاپسىرمالارىڭدى بۇدان بىلاي ورىنداي المايمىن. مەن ماقالا جازۋعا ورايسىز دا اداممىن. قولىمنان دا كەلەتىن ەمەس.
— قولىڭىزدان كەلمەيتىن بولسا، ايتۋىڭىز كەرەك ەدى عوي. تاپسىرما الىپ، ءۇن-تۇنسىز جۇرە بەرۋگە بولا ما؟
— ايتتىم.
— كىمگە ايتتىڭىز.
— ديرەكتورعا ايتتىم.
— بۇل جۇمىستى سىزگە تاپسىرعان ديرەكتور ەمەس، پارتيا ۇيىمى عوي.
— ول ەسىمدە بولماپتى.
باتىربايدىڭ نەمقۇرايدى مىنا ءسوزى جاقىپبەكتىڭ ىزاسىن كەلتىردى. ونى سوزبەن ءتۇتىپ العىسى كەپ وقتالسا دا، وزىنە-وزى توقتاۋ سالىپ، اشۋدى سابىرعا جەڭگىزدى.
— ولاي بولسا، سىزبەن ديرەكتوردىڭ الدىندا سويلەسەيىك، — دەدى ول، ءۇنى بۋلىعىڭقىراپ شىعىپ.
...كۇدەرىنىڭ ءسوزى قىسقا بولدى.
— مۇنى جۇگىرتىپ قايتەسىڭ، جاستاردىڭ بىرىنە تاپسىرسايشى، — دەدى ول.
جاقىپبەك قارسىلىق بىلدىرە باستاپ ەدى، كۇدەرى لاۋازىمىن العا تارتا، سالماقتى جاۋاپ قاتتى.
— مەن جاقسى-جامان بولايىن، وسى مەكتەپتى باسقارۋشىمىن عوي. كىمدى قايدا پايدالانۋدى بىلەتىن بولارمىن...
جاقىپبەك كۇدەرىنىڭ ىڭعايىن تانىپ، ونىمەن كەلىسە الماسىن ءبىلدى دە، تۇنجىراپ شىعىپ كەتتى.
— ايتقانىم ايتقان، — دەدى باتىرباي — وسى باستان تىيماساڭىز، بۇل ما، بۇل ءتۇبى ءبارىمىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتەدى.
كۇدەرى ءتىل قاتپادى.
6
جاقىپبەك پەن كۇدەرى اراسىندا ۇعىنىسپاۋ ۇشىراسىپ قالىپ وتىرسا دا، اۋىل مەكتەبى بۇرىنعىسىنداي ەمەس، ەڭسەسىن جوعارى سالىپ ءومىردىڭ بيىگىنە كوتەرىلىپ كەلە جاتتى. بۇل ورلەۋ مەكتەپ كوللەكتيۆىنىڭ ۇيىمشىلدىعى ارتىپ، شيرىعۋىنان، كولحوز ءومىرى — بىلىمگە وزەك بوپ تارتىلۋىنان باستالىپ ەدى.
تۇنەۋگى پەدسوۆەتتەن كەيىن مۇعالىمدەر كولحوز ومىرىنە ارالاسىپ، كولحوز شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق سالاسىن زەرتتەپ بىلۋگە ءبىرجولا كوڭىل قويدى. بۇل ارالاسۋ وقىپ ءبىلۋ ارقىلى عانا بولماي، ورتاق ىسكە ۇلەس قوسۋ تۇرىندە ورىستەدى. ولار ءارى كولحوز داۋلەتىن گۇلدەندىرۋدى، ءارى ۇرپاقتى كولحوزدى اۋىلدىڭ تاماشا ءومىرىن جاقسى بىلۋگە ۇيرەتۋدى قولعا الدى.
كورشىلەس Mتس كولحوزداعى حاتا-لابوراتوريا، ەلەكتر ستانسياسى، راديوتورابى، تەحنيكامەن جابدىقتالا باستاعان فەرمالار ۋنيۆەرسيتەت ءبىلىمنىڭ قاينار كوزىندەي بوپ كەتتى. وقۋشىلار فيزيكادان، حيميادان، بيولوگيادان وقىپ، بىلگەندەرىن كولحوزدىڭ باي شارۋاشىلىعىنان، كوركەم تابيعاتىن كوزبەن كورىپ، عىلىمنىڭ نەگىزىن تۇرمىستان قوسا ۇيرەندى.
جوعارىدا ايتىلعاندار اۋىل مەن مەكتەپ اراسىنداعى بىرلىكتى كۇشەيتتى. تىرشىلىك كۇيى ءبىر جەردەن ءوربىپ، ءبىر ارناعا قۇيىپ، ءبىر ماقساتقا توعىسىپ، كەڭ تىنىس پايدا بولدى. وسى تىنىس اۋىل مەن مەكتەپتى بىرىنە-بىرىن ەگىز قوزىداي تەلىپ، وزەكتەس ءبىر مۇددەگە باستاپ، ءورىس بەردى. ءمۇعالىم، وقۋشى بالا اۋىلدان تىرەك تاۋىپ ويعا تالشىق، بويعا قۋات بولارلىق ارنالى ومىرگە، تىرشىلىك قىزىعىنا كەنەلسە، اۋىل مەكتەپتەن كەلەشەككە باستاعان جاڭا لەپتى سەزدى. وسى ۇشتاسۋ ءار ساناعا ىسپەن جەتىپ، ىسپەن ۇعىلدى دا، ىنتىماققا، بىرلىككە سايدى.
ارينە، مۇنىڭ ءبارى اۋىلداعى بەتالىستىڭ جالپى كورىنىسى ەدى. ال، ونىڭ ىشىنە ۇڭىلسەك، جالپى تولقىنعا ەرە الماي، يا ونى توسىرقاپ كىربىڭ تارتقان سەلكەۋلىك، جاڭا ۇنگە كەلە الماي، ەسكى قالىپتان ۇزاي الماي، كىبىرتىكتەۋشىلىك تە كەزدەسەر ەدى. ءبىز مۇنى، اڭگىمە ەتىپ وتىرعان مۇعالىمدەردىڭ اراسىنان-اق كەزدەستىرگەن بولار ەدىك.- جالپى كوللەكتيۆ تۇعىردان ۇلاسا كوتەرىلىپ، العا سىلتەپ كەتسە دە، دۇرمەكتە قوسارلانىپ، نە ىلگەرى باسپاي، نە اشىقتان -اشىق كەرى سۇيرەمەي، ورتادا، ءوز باعدارىن بولجاي الماي، شورە-شەرەدە قالعاندار دا تابىلعان-دى. سونىڭ ءبىرى كۇدەرى بولاتىن. ول اۋىل تىرشىلىگىندە جاندانا باستاعان يگى جۇمىستاردى ءىشى جەك كورمەسە دە، مەكتەپتە باستالعان قاۋىرت وزگەرىسكە كەيبىر شۇبامەن قارادى. ونىڭ ەڭ ءبىر باستى ءقاۋپى — مەكتەپ وزىندىك سيپاتىن جونىپ، اۋىلشارۋاشىلىعى مەكتەبىنە اينالىپ بارا جاتقان تارىزدەندى. قاراپ وتىرسا، اۋىلشارۋاشىلىعى مەكتەپتىڭ وزەگىنە اينالعان. مۇعالىمدەر دە، وقۋشىلار دا بوس ۋاقىتتارىنىڭ كوبىن كولحوز شارۋاشىلىعىنىڭ الۋان سالاسىندا وتكىزەدى. ەلەكتر ستانسياسىنا بارادى، تراكتوردى، كومبايندى تالدايدى، مال قورالارىنا دەيىن ارالاپ، وقۋشىعا ات ەرتتەۋ، كولىكتى ارباعا جەگۋ، مالدى كۇتۋگە دەيىن ۇيرەتەدى. وعان مۇنىڭ ءبارى اۋرە-سارساڭدىق، مەكتەپتىڭ الدىندا تۇرعان مىندەتتى تۇسىنبەۋشىلىك بولىپ كورىنەدى دە تۇرادى. ول ول ما، ءتىپتى كەي كۇندەرى ساباق حاتا-لابوراتوريادا، قۇس، سيىر فەرمالارىندا وتەتىن دە جاڭالىق شىقتى. بۇعان دا ول قارسىلىعىن ءبىلدىرىپ باقتى. ءبىراق كوپشىلىك مۇعالىمدەر ونىڭ مۇنىسىن كۇستانالاپ، ىرىق بەردى مە!..
كۇدەرىنى تاعى ءبىر كەيىتەتىن نارسە جەكسەنبىلىك اۋىلشارۋاشىلىعى مەكتەبى. بۇل ىرىس ەمەس، سور بولىپ باسقادان بۇرىن ونىڭ جانىن جەپ، تىنىشىن الىپ بارادى. اگروتەحنيكامەن، زووتەحنيكامەن باس قاتىرىپ، ازاپتانۋ نە ونەر. ءمۇعالىم اۋىلشارۋاشىلىعىن بىلمەي دە، بالالارعا ساباق بەرە الادى ەمەس نە؟ وسىلاردى ويلاساق، جاقىپبەك باستاپ جۇرگەن وسى جۇمىستار پەداگوگيكادان الىس جاتقان، كىسى كۇلەرلىك سولەكەت ءىس بولىپ كورىنىپ، ءوزىنىڭ تىزگىنىنەن ايرىلىپ قالعانىنا اشىنا وكىنگەندەي بولادى.
«جاقىپبەك جاس جىگىت، قىزبا جىگىت. ورىندى-ورىنسىز بولسىن، جاڭالىققا قۇمارتىپ، ول اسىرا سىلتەپ ءجۇر. كوپ مۇعالىمدەر وسىنى ۇقپاي داعبىرتپەن كەتتى دە، الدى-ارتىن بايىپتاپ شولۋدان قالدى. ال، مەن بولسام، مەكتەپ باسشىسىمىن. شىندىعىنا كەلگەندە، قاتەلىككە ەڭ الدىمەن مەن جاۋاپتىمىن وسى وي وعان باتىلدىق ءبىتىرىپ، اركىمنىڭ ىڭعايىنا كەتە بەرمەي، ءۇن شىعار دەگەندەي ەجەلگى پارىقسىزدىققا تۇرتكى سالادى.
باتىرباي كۇدەرىنىڭ ۇيىندە وتىر.
— ءسىز ءارى اڭقاۋسىز، ءارى مومىنسىز، — دەيدى ول كۇدەرىنى قايراپ، — ادىلبەكوۆ باسىڭىزعا شىعىپ بارادى. ءقازىر ديرەكتور ءسىز ەمەس، ول بولۋعا قالدى. بىردەڭە ايتساڭىز، قولدى ءبىر سىلتەپ، تۇنجىرايدى دا شىعىپ كەتەدى (ول بۇل ارادا بۇگىنگى جاڭا فاكتىنى دا پايدالانىپ قالدى). جۇرتتىڭ ءبارى سونىڭ دەگەنىن ىستەيدى، سونىمەن اقىلداسادى، ءسىز شەتكە قاعىلىپ، قاعاجۋ قالىپ باراسىز. وسىنى كورمەي ءجۇرسىز بە، نەگە ءۇن شىعارماڭىز؟ بۇل قاي سابىرلىلىق؟ ابدەن تاپتاپ ءبىتسىن دەگەنىڭىز بە؟ ابىروي دەسە، ابىرويىڭىز بار، تاجىريبە دەسە، تاجىريبەڭىز بار، سولاردىڭ يگىلىگىن قاشان كورمەكسىز؟ شەشىلسەڭىزشى ءبىر. سوندا كىم تىڭداماس ەكەن ءسىزدى!
بۇل ءسوز كۇدەرىدەن دە تويتىققا تەز دارىپ، باتىرباي بىقسىتقان جالىندى، ول وت قىپ مازداتتى.
— قاينىم دۇرىس ايتادى. ودان مەن دە قورقايىن دەدىم. سىرتى جىلتىراعانى بولماسا، ىشىندە مەرەز بار ەكەن... مەن جازعان سونى كەزىندە-اق بايقاي قويدىم عوي. ال، سەن بولساڭ، سەزبەيسىڭ.
كۇدەرى جۇمىس بابىنداعى بۇل اڭگىمەگە «سەن ارالاسپا» دەپ ەركەكسىپ كورىپ ەدى، تويتىق ودان سايىن ءورشىپ كەتتى.
— نەگە ارالاسپايمىن. ابدەن ارالاسامىن. ماعان بارىنەن دە قىزىمنىڭ ارى قىمبات... ونىمەن حات الىسىپ تۇراتىنىن دا بىلمەيمىسىڭ.
— الىسسا نەسى بار؟
— ءسوزىن قارا! مازاعى جانىما باتادى دا.
— نە قىلعان مازاق؟
— اقىقتىكىنە تەگىن كىردى دەپ ءجۇر مە ەدىڭ؟ كۇشىك كۇيەۋ بولعىسى كەلەدى دەيدى.
— ءاي، قوي ونداي ءسوزدى، — دەدى كۇدەرى قولىن سىلتەپ.
— سەن سىلتەمە قولىڭدى! ءوزىڭ بىلمەيسىڭ دە، بىلگەننىڭ ءتىلىن المايتىن سورلىسىڭ. بوسقا الدانباسىن، ودان دا قىزىڭا وسىنى حابارلا.
— قوي دەيمىن اۋزىڭا كەلگەندى كوكىمەي!
— وي – باي-اي توبەڭنەن پالە ءتونىپ تۇرسا دا، ءمىز باقپايسىڭ-اۋ! سەن ءتۇسىندىرشى، شىراعىم، — دەپ تويتىق كەزەكتى باتىربايعا بەردى.
— جەڭگەي ايتقانداي، بۇل ويلانارلىق اقۋال، — دەدى باتىرباي دا دانىشپانسىپ.
سىرمىنەز كارى جولداسىنىڭ كەيدە ويدان سوعىپ جىبەرەتىنىن جاقسى بىلەتىن كۇدەرى «جاڭساق اڭگىمە بولماسىن» دەگەندەي سەنبەگەن پىشىنمەن تويتىققا تەسىلە قاراپ قالدى.
نەمەنە، سەنبەي وتىرسىن با، ماعان اۋزى-مۇرنى قيسايماي، اقىقتىڭ ءوزى ايتتى. ەندى يلاندىڭ با؟ — دەپ كەمپىر كۇدەرىنى ءتۇتىپ جەپ قويارداي جامان كوزىمەن اتتى.
قىزىنىڭ تاعدىرى، مەكتەپ تاعدىرى، ءوز تاعدىرى سورتاڭ ويعا تىرەدى دە، وكىنىش زىلدەي سالماقپەن ەڭسەسىن باسىپ كۇدەرىنىڭ ءۇنى ءوشتى.
ءقازىر وتىرىپ حات جاز، — دەپ شاۋجايلادى تويتىق. وزىمەن ءوزى بولعان كۇدەرى ونىڭ ءسوزىن ەستىمەگەن ادامشا ءمىز باقپادى.
مىنانىڭ جازعىسى كەلمەسە، شىراعىم، سەن بولىس، — دەپ تويتىق باتىربايعا قولقا سالدى.
حات قيىن ەمەس قوي، جەڭگەي، مەن جازارمىن، مەن جازباسام كۇدەكەڭنىڭ ءوزى جازار. ونىڭ ءبىر ءجونى بولار. اڭگىمەنىڭ ۇلكەنى قىزمەت بابىندا بولىپ وتىر عوي، — دەپ باتىرباي ءسوز سالماعىن تاعى دا كۇدەرىگە ارتا قويدى.
سول كۇنى كەشكە باتىربايدىڭ قولىمەن ەكى حات جونەلتىلدى. ءبىرى اسىعىس پوچتامەن الماتىعا جىبەرىلدى دە، ەكىنشى اۋداندىق وقۋ بولىمىنە جولداندى.
7
ساپارعا جارقىننىڭ ىزاسى جامان ءوتتى. بۇل ونىڭ تالكەگىنە اينالىپ بارادى. قيت ەتسە، جامان وقيتىنىن بەتىنە باسادى. ەگەر بۇيتە بەرەتىن بولسا، ءوزىنىڭ بۇكىل كلاستىڭ ابدەن مازاعىنا اينالاتىنى اقيقاتتاي سەزىلەدى. جوق ، بۇلاي ءمۇساپىر كۇيدە قالۋعا بولمايدى. جارقىندى قالايدا يىعىنا شىعارماۋى، ءوزىنىڭ قايتا «داۋىرلەۋى» كەرەك. قايتىپ؟
ساپاردى بۇل سۇراق كوپ ويلاندىردى. جۇدىرىق كورسەتۋدەن، قوقانلوققىدان ەشتەڭە ونبەدى. قايتا بارلىق بالا مۇنى كۇستانالاپ، بوسقا جاماناتتى بولدى.
«بۇل جارقىن وسىنشا نەگە بەدەلدى؟» — دەپ ويلادى ول.
ونىمەن قاي بالا بولسا دا ساناسادى، ونىڭ سوزىنە ەشقايسىسى قۇلاق اسپاي كەتپەيدى. ال، بۇعان؟.. بۇل كۇن وزعان سايىن وقشاۋ قالىپ بارا جاتقان تارىزدەنەدى. بۇل نەلىكتەن؟ جارقىن جاقسى وقيدى، بۇل جامان وقيدى، سودان با؟ مۇمكىن. ولاي بولسا، بۇعان نەگە جاقسى وقىماسقا؟ جارقىننان مۇنىڭ نەسى كەم؟ بۇل وي ونى ءمۇدىرتىپ تاستادى، الدەقانداي ىڭعايسىزدىق تا پايدا بولدى. باسە، نەگە جاقسى وقىماسقا؟.. نەگە بۇكىل كلاستا العا شىقپاسقا؟ سوندا، سوندا جارقىن سياقتىلار كەلەكە ەتپەك تۇگىل، مۇنىڭ الدىندا جىمداي بولىپ جۇرەر ەدى، بۇعان قارسى ەشبىرى اۋزىن دا اشا الماس ەدى. مىنا قورلىقتى قاراشى!..
نە ىستەۋ كەرەك سونىمەن؟ قۇر ەگەستەن ەشتەڭە ونبەيدى. تىم قۇرىسا مۇنى جاقتايتىن بىرەۋلەر بولسا ەكەن-اۋ. نەگە مۇنى جاقتامايدى؟ نەگە مۇندا سەرىك از؟ سول سەرىك دەگەندەر كوبەيەر مە ەدى، شىركىن؟.. ول بوس قيال عوي. مىنا قالپىندا ءدال ءقازىر مۇنى كىم قادىرلەمەك؟ سوڭىنا «سوتقار» دەگەن شالا بايلاپ الدى. ءتارتىپ بۇزسىن، بۇزباسىن، بۇل ارالاسقان جەردە ءبىر شاتاق شىقسا-اق، الدىمەن وسى جازىقتى. ءبۇيتىپ ءجۇرىپ كىمنىڭ ساعىن سىندىرىپ، كىمگە ءقادىرلى بولا الماق؟..
سانار كادىمگىدەي جۋاسىدى. جولداستارىنىڭ ىڭعايىنا جىعىلۋعا، قىبىن تاۋىپ سولارمەن ارالاسۋعا نيەت قويدى. ولاردىڭ جانە مۇعالىمدەردىڭ الدىندا ونەگەلى ىسپەن كوزگە ءتۇسۋدى رەتى كەلسە، جارقىننىڭ الدىن ورايتىنداي دارەجەگە جەتۋدى، ءسويتىپ، ويلاماعان جەردە بارلىق نازاردى وزىنە اۋدارسام – اۋ دەپ قيالدادى.
بۇل ماقساتىنا جەتۋدىڭ ازىرگە ءبىر عانا جولى بار سياقتاندى. وزگەلەر ويلاماعان ءبىر عاجايىپ ءىس ىستەپ، بىردەن بۇكىل كلاسس نازارىن وزىنە اۋدارۋى قاجەت. قانداي كەرەمەت كورسەتۋگە بولادى؟ بارلىق ساباقتى بەس ساۋساقتاي ءبىلىپ الىپ، بارلىق كلاستى اۋزىنا قاراتسا عوي. جوق، بۇل بىردەن بولا قويمايدى. وعان كوپ ۋاقىت كەرەك. ەندەشە، باسقا قانداي جول بار؟
مۇنداي جولدى ول جاس ميچۋرينشىلدىك ىستەن تاپقانداي بولدى. ۇيىرمەنىڭ العاشقى ساباقتارى، ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمالار وعان ءبىر قىزىقتى جايلاردى اڭعارتىپ، سىرى مول، تاماشا ءبىر يگى ىستەرگە دۋشار ەتتى. مىنە، بۇدان بىردەڭەلەردى ويلاپ شىعارۋعا بولادى...
ۇيىرمە مۇشەلەرى ءۇشىن مىناداي ءبىر ءتارتىپ بەلگىلەنگەن ەدى: ءار وقۋشى ءوزى قالاعان سالادا جۇمىس جۇرگىزىپ، مادەني وسىمدىك دۇنيەسىنەن تاجىريبە جاسايدى. وسى تاجىريبەسىن اياقتاعان سوڭ، قانداي ناتيجەگە جەتكەنىن ۇيىرمە مۇشەلەرى الدىندا باياندايدى، قورىتادى.
بۇل سىرت كوزگە بولىمسىز ءىس سياقتانسا دا، شىندىعىندا، كوپ ەنبەكتى، تاپقىرلىقتى، زەيىندىلىكتى، توزىمدىلىكتى، ۇقىپتىلىقتى تىلەيتىن ءارى قىزىقتى، ءارى جاۋاپتى جۇمىس ەدى. ويتكەنى، وسىمدىكتى ەككەن ساعاتتان باستاپ ونى باپتاۋ، كۇتۋ، كۇن سايىن بىرنەشە رەت باقىلاۋ، كورگەن، سەزگەن قۇبىلىستاردى بۇلجىتپاي وتىرۋ قاجەت بولار ەدى. ويتپەيىنشە وسىمدىكتىڭ سىرىن ءبىلۋ، جاڭالىق اشۋ مۇمكىن دە بولماس ەدى. ايتايىق، ءبىر بالالار كۇزدىك تۇقىمدى ياروۆيزاسيالاۋمەن شۇعىلداندى. ولار بۇل جۇمىستى ءار ءتۇرلى مەرزىممەن جۇرگىزىپ، ياروۆيزاسيانىڭ ،كۇنىن ازايتا بەرمەك. وسى ءتۇرلى مەرزىمدە ياروۆيزاسيالانعان تۇقىمنىڭ ءوسۋىن، ءونۋىن باقىلايدى، وزدەرى اڭعارعان قۇبىلىستاردى ىلگەرگى ۋاقىتتا ساباق ەتە وتىرىپ، كەيىن كوكتەمگى ەگىستە جاڭاعى ياروۆيزاسيادان ءار مەرزىمدە وتكىزگەم تۇقىمدارىن الدىنا بولەك-بولەك ەگەتىن بولادى. وسى جولمەن جىل سايىن ياروۆيزاسيالاۋدىڭ مەرزىمىن ازايتا وتىرىپ، كۇزدىك بيدايدى ءبىرجولا جازدىققا اينالدىرادى.
ساپار دا، مىنە، وسى كۇزدىك بيدايدى ياروۆيزاسيالاۋدى، بىرتە بىرتە مۇنى جازدىق بيدايعا اينالدىرۋدى ءوز ۇلەسىنە العان. بۇل ىسكە العاشقىدا جالپى دۇرمەكپەن اشەيىن ارالاسا سالسا، كەيىن مۇعاليمانىڭ، كولحوز اگرونومىنىڭ بۇل جايىنداعى عىلىمي قىزىق اڭگىمەلەرىن، بۇرىن جاسالعان تاجىريبەلەردى ەستىپ ەداۋىر ەلىگە باستاعان. سودان ءوز قولىمەن تاجىريبە جاساۋعا كىرىسكەن سوڭ، اۋەستىگى بۇرىنعىسىنان دا ارتىپ، ناعىز قىزىق جۇمىسقا جاڭا كەنەلگەندەي بولعان.
وسىنىڭ اياعى «جاڭالىق اشامىن» دەگەن ىزگى نيەتكە اكەلدى. بۇل ىسكە تىنىمسىز ءبىر قىزىعۋ پايدا بولىپ، تاجىريبەسىنە قۇلاي بەرىلدى. ول دامىل تاپپادى. قولى بوس ۋاقىتىنىڭ ءبارىن «ەگىسىنە» ارنادى. قىستىڭ ەرتە تۇسكەنى جاقسى بولار ما، ياروۆيزاسيانى مۇلدە ەرتە باستادى... ونىڭ جۇمىسى ءارى اسىعىس، ءارى دابىراسىز جۇرگىزىلدى. كۇتپەگەن جەردە مۇعاليما بولجاعاننان دا ءارى سىلتەيىن، مەرزىمنەن ۇتايىن، ءسويتىپ، بۇكىل كلاستى عاجايىپ ءبىر جايلارمەن تاڭداندىرايىن دەپ قۇلشىندى. ول بالالارمەن ارالاسۋدى دا ازايتتى. ولارمەن تاجىريبە جايىندا اڭگىمە قوزعاماۋعا، ولار باردا بۇل جۇمىستىڭ ءتىپتى ماڭىنا جۋىماۋعا تىرىستى. ءوز ءىسىن دە ەشكىمگە كورسەتپەدى. كەيىن بۇل اشقان جاڭالىققا ورتاقتاسىپ، جارقىن سياقتى ماقتانشاقتار «مەن اقىل بەرگەم» دەمەۋى ءۇشىن، نە كورسە دە، ءوز بەتىمەن كورۋدى، ءوز اقىلىمەن بولۋدى ماقۇل سانادى.
وسى ويى وزىنە قاتتى ۇنادى: «توپ الدىندا ءۇنسىز كەلىپ ءبىر-اق جارق ەتەيىن. كورسىن سودان كەيىن مەنىڭ ونەرىمدى».
ونىڭ ءبىرىنشى اشقان «جاڭالىعى» ياروۆيزاسيانىڭ مەرزىمىن مەيلىنشە ازايتۋدان باستالدى. مۇعاليما ايتقانداي 50-55 كۇن نەمەسە سودان بىرتىندەپ كەمىتە بەرۋدى ول ەسەپتەن شىعاردى. ەگەر ناعىز قىسقا مەرزىمدى قالاپ الىپ، ءسويتىپ، ارعى مەرزىمدى 20-25-تەن باستاپ سوڭىن 10-15 كۇنگە ءبىر-اق جەتكىزدى. سونىمەن ءار ءتۇرلى مەرزىمدە ياروۆيزاسيالانعان كۇزدىك بيدايدى گورشوكتارعا تولتىردى. بۇل گورشوكتار كىشكەنتاي ەكى بولمەنىڭ تەرەزەلەرى الدىن سامساپ الىپ كەتتى.
ۋاقىت ءوتىپ جاتتى. العاشقى ەككەن داندەرى ەپتەپ كوكتەپ، شىعا دا باستادى. ءبىراق، بۇل كوكتەۋدەن ەشتەڭە ونبەيدى. ەگىس وسپەدى. جاتىپ تا، تۇرىپ تا باقىلادى، سوندا دا وزگەرىستى كورە المادى. بۇل قالاي؟ ول ياروۆيزاسيالانباعان ءدان ەگىلگەن ەكىنشى گورشوكقا ءۇڭىلدى. ول دا كوكتەگەن ياروۆيزاسيالانعان تۇقىمنان ءونىسى ءتىپتى بىردە كەم ەمەس. ءما، ساعان! ياروۆيزاسيالانعانىمىزدىڭ ارتىقشىلىعى قايدا؟ ول نەگە كوزگە تۇسپەيدى؟
كوڭىلى سوڭعى كۇندەرى ەداۋىر ءوسىپ، ۇلكەن ۇمىتپەن ىشتەي ءماز بولىپ جۇرگەن ساپارعا مىنا وقيعا اۋىر ءتيدى. ەرىنبەي-جالىقپاي، ادال-اق ەڭبەك ءسىڭىردى. بار بىلگەنىن، بار ونەرىن ايامادى. ءبىراق، نە پايدا، سونىڭ ءبارى زايا كەتتى. جارقىن سياقتى بىلگىشتەردىڭ: كۇتپەگەن، باقىلاماعان، قايتىپ جەمىس كورسىن»... دەپ تابالاي شىعا كەلەتىنىنە عوي ءسوز جوق. ءتىپتى سايىپ كەلگەندە، ول دا ەشتەڭە ەمەس-اۋ، بارىنەن دە ىلعي ارتتا قالا بەرگەن جامان-اۋ. قاشان بۇل دا جۇرت قاتارىنا قوسىلار ەكەن؟
ساپار ساتسىزدىكتىڭ سەبەبىن ىزدەدى. مۇعاليما ايتقان ەرەجەدەن اۋىت كەتكەن جەرىم بولدى ما دەپ ءبىر ءسات سوعان وي جىبەردى. جوق، ونداي ەشتەڭە بولماعان سياقتى. ءداندى مۇعاليمانىڭ سول ءوزى كورسەتكەندەي: ءبىر تاۋلىك بويى سۋعا سالىپ قويدى. ول ابدەن ىسىنگەن سوڭ الدى دا بىرنەشە ساعات بويى جىلى ۇيدە ساقتادى. وسىلاي ەتۋ كەرەك پە ەدى؟ كەرەك ەدى. دەمەك، بۇل تۇستا ەشقانداي اعاتتىق بولماعانى انىق. سودان كەيىن شە؟ سودان كەيىن دە ەرەجە بەرىك ساقتالدى. الگى داندەرى بىرنەشە كۇن بويى قار استىندا ياروۆيزاسيالانىپ جاتتى. مۇنى دا ول ۇمىتپاي، كۇنىن دۇرىس ەسەپتەپ ءجۇردى. راس، ءداندى قىسقا مەرزىمدى ۋاقىتپەن ياروۆيزاسيالادى، مۇنداي جاڭالىق كىرگىزبەسە، نەسىنە تاجىريبە جاسايدى.
سودان بەرى تىنباپ باقىلاپ كەلەدى. ياروۆيزاسيالانعان دا، ياروۆنزاسيالانباعان دا داندەر كوكتەپ، قىلتيعان بويىمەن قالدى. ارينە، سوڭعىسىنىكى زاڭدى. ول ءبىرىنشى ساتىدان — ياروۆنزاسيالاۋ ساتىسىنان وتكەن جوق. سوندىقتان وسۋگە، باس الۋعا ءتيىس ەمەس. ال، بۇل ساتىدان وتكەن العاشقى گورشوكتاعى داندەردىڭ وسپەۋى تۇسىنىكسىز-اق. ءوزى بىلەتىن ونەرى جۇمسالىپ ءبىتىپ، ونىڭ قولداپ كەلەتىن بارلىق ايلا-امالى تاۋسىلعان تارىزدەندى. وعان ەندى الدەقانداي ءبىر وكىنىش پايدا بولدى. نەمەنەگە بولەكتەنىپ، وزىممەن ءوزىم بولدىم ەكەن، — دەپ ويلادى ول، — تۋ باستا-اق بالالارعا بارىپ، ولاردىڭ جۇمىسىن كورىپ، اقىلداسىپ جۇرگىزەتىن ءىس قوي بۇل... جەكەلەنسەڭ-اق كورەتىن كۇنىڭ وسى...
ەرتەڭگى كۇنى بارلىق بالا تاجىريبەنىڭ العاشقى ءبىر ساتىسىن قورىتادى، تۇيىندەيدى. سودان سوڭ ەكىنشى ساتىعا، ناعىز قىزىق ىسكە — كوكتەمگى ەگىسكە ازىرلىك جاساۋدىڭ تىكەلەي قامىنا كىرىسەدى. ءوز قولدارىمەن ياروۆيزاسيالانعان كۇزدىك بيدايدى ءوز قولدارىمەن مەكتەپ ۋچاستوگىنە ەگەدى. ال، بۇل شە؟ بۇل العاشقى بولىمسىز تاجىريبەدەن قۇلادى. بۇعان ەندى ونداي جۇمىستى كىم سەنىپ تاپسىرادى: «ءبولشوي»، تاعى دا تاسباقاعا وتىرىپ قالدىڭ با» دەپ جارقىندار جار سالىپ شۋلايدى. ويپىراي، بۇدان ارتىق قورلىق بار ما؟
ساپار شىداپ وتىرا المادى. وقىس بۇرىلىپ تىسقا قاراي بەتتەدى. ءبىراق تابالدىرىقتان اتتاي بەرىپ تۇرىپ قالدى. قارسى الدىندا بانۋعا كەزدەستى.
— ءيا، ساپار، قايدا بەتتەدىڭ؟
— ەشقايدا دا ەمەس، — دەپ مىڭگىرلەدى ساپار.
— مەن سەنى جولىڭنان قالدىرعام جوق پا؟
— جوق، اپاي.
بانۋ ءوز كلاسىندا وقيتىن بالالاردىڭ ۇيىندە بولىپ، ولاردىڭ اتا-انالارىمەن، تۋعان -تۋىسقاندارىمەن ءاردايىم سويلەسىپ وتىراتىن. سول ادەتىمەم بايمۇراتتىڭ پاتەرىنە دە بۇدان جيىرما شاقتى كۇن بۇرىن ءبىر كەلىپ كەتكەنى بار-دى. وندا ساپار ۇيدە بولماعان. ال، ءبىراق، ۇيىنە سيرەك بارعانىمەن، مۇعاليما ساپاردىڭ وزىمەن ءجيى ۇشىراساتىن. اپتاسىنا ءبىر رەت وعان جانە ساباقتى ناشار وقيتىن سول تارىزدەس تاعى ەكى-ۇش بالاعا بوس ۋاقىتتا مەكتەپتىڭ ءبىر بولمەسىندە وتىرىپ الىپ ساباق ۇيرەتەتىن. ءمۇعالىمدى سول بەلگىلى كۇندە مەكتەپتە كورۋگە ۇيرەنگەندىكتەن بە، ساپار ونىڭ مىنا كەلىسىنە ءبىر جاعىنان تاڭدانا، ەكىنشى جاعىنان سەزىكتەنە قاراپ، اشىلىپ سويلەسە الماي، ساقتانعان تۇردە اڭىرا بەردى.
ال، شىندىعىندا، بانۋدا ەشقانداي بوتەن وي جوق-تى. ساپار ءۇي تۇرمىسىندا قالاي ەكەن؟ ساباققا دايىندالا ما، دايىندالسا قالاي دايىندالادى ەكەن؟ باسقا نە ىستەيدى؟ نەمەن شۇعىلدانادى؟ — مىنە، وسى سياقتى جايلاردى عانا بىلۋگە كەلگەن-دى.
— نەگە كوڭىلسىزسىڭ؟ — دەپ سۇرادى ساپاردىڭ ابىرجىعانىن سەزگەن ول.
— جاي...
بانۋ تەرەزە الدىنا باردى.
— مىناۋ نە نارسە؟ — دەدى ساپارعا گورشوكتاردى كورسەتىپ.
— بيداي عوي، اپاي.
— نە بيداي؟
— كۇزدىك بيداي.
— ياروۆيزاسيالاماي ەككەنبىسىڭ؟
— ەكەۋى دە بار، اپاي.
— قالايشا؟ — دەدى بانۋ تاڭدانىپ، — سەن بۇل جۇمىسپەن شۇعىلدانعانىڭا قانشا بولدى، قايدا ءجۇرىپ ياروۆيزاسيالايسىڭ؟
— مەن قىسقا مەرزىممەن ياروۆيزاسيالادىم، اپاي.
— ونىڭ قاتە بولعان، ساپار. ياروۆيزاسيا مەرزىمىن بىردەن مۇنشا ازايتقان سوڭ، نە شىعادى. توسىن جاعدايعا ءتىرى ورگانيزم بىردەن كوندىگە قويا ما... بۇل ۇزاق مەرزىمنىڭ، جىلداردىڭ جۇمىسى عوي.
ساپار تومەن قارادى.
— ءتىپتى تولىق ياروۆيزاسيادان وتكەندە دە مىنا قالىپتا، مىنا جاعدايدا كۇزدىك بيداي ءبارىبىر باس الماس ەدى، — دەدى بانۋ اۋەلى تەرەزەگە، سودان سوڭ ءۇي ىشىنە جاعالاي كوز جۇگىرتىپ شىعىپ.
— نەگە، اپاي؟
— ءقازىر كۇپ سونداي قىسقا، ال ءۇيىڭ بولسا الاسا، قاراكولەڭكە. دەمەك، وسىمدىككە جارىق جەتپەيدى. ال، جارىق بولماعان جاعدايدا وسىمدىك بوي جازا المايتىنىن بىلەسىڭ عوي. مىنە، وسى جاعىن ويلاۋىڭ قاجەت. سەن كوردىڭ بە، جارقىن نە ىستەگەن؟ ول ارناۋلى جارىق بولمە ازىرلەگەن... ونىڭ ۇستىنە ەلەكتر جارىعىن قوسا ءتۇسىرىپ تۇرماق. بولمە ازىرلەمەگەنمەن، ساعان دا سولاي ەتۋگە، وسىمدىككە ەسەلەپ شام جارىعىن تۇسىرۋگە بولار ەدى...
تاعى دا جارقىن! قايدا بارسا دا، سوڭىنان ءبىر قالمايدى. ءوزى، ءوزى جۇرمەسە، جۇرت اۋزىندا اتى جۇرەدى. قايتسە ودان قۇلاعى تىنىش بولادى؟ قاشان ول بۇعان ۇلگى بولۋدان قالىپ، بۇل دا سونداي حالگە جەتەدى؟ قاشان؟ قاشان؟!
شاكىرتتىڭ نە ويلاپ تۇرعانىن سەزگەندەي، بانۋ ونى كۇلىمسىرەي ارقاسىنان قاعىپ:
— وقا ەمەس، ساپار! — دەدى جۇباتىپ، — سەن وكىنبە، ۋاقىت ءالى كوپ. ياروۆيزاسيالاۋدى قايتا باستا. ءبىراق وزىنشە كەتپەي، مەن ايتقانداي ەتىپ باستا... جانە نە ىستەسەڭ دە، جولداستارىڭمەن اقىلداسىپ ىستە. ءوزىم دە كومەكتەسىپ تۇرامىن. جاقسى ما؟
— جاقسى، — دەدى ساپار.
8
ءتۇس اۋا باستاعان مەزگىل. جاقىپبەك ساباعىن ءبىتىرى،. پاتەر ۇيىنە از ۋاقىتقا كەلدى دە، ءتۇنى بويى ۋاقىتىن بولگەن پۋنيا سوعىستارى جايىنداعى ماتەريالداردى تاعى دا ءبىر قاراپ شىعۋعا وتىردى. اۋەلى «ەرتەدەگى دۇنيە تاريحىنا»، ودان سوڭ ەرتەدەگى ريم جايىنداعى ءتۇرلى ماقالا، لەكسيالارعا كوز جىبەرىپ، ءتۇسى قارا قارىنداشپەن بەلگىلەنگەن جەرلەرگە زەيىن قويا ءۇڭىلىپ، قاراستىرا باستادى. ەڭ ءتۇيىندى دەگەن پىكىرلەردى «تاريح تۋرالى ماتەريالدار» دەگەن داپتەرىنە ءتۇرتىپ تە قويدى.
تاريحپەن بەرىلە شۇعىلدانىپ وتىرعان كەيپىنە قاراپ، ونى وسى ءپاننىڭ وقىتۋشىسى دەپ ويلاۋعا بولار ەدى. توسىن كوزگە ءدال سولاي كورىنەر دە ەدى. ەگەر سول توسىن كەز ونى ەرتەڭ، نەمەسە ارعى كۇنى كورسە، بۇل پىكىرىنەن دەرەۋ قايتىپ، تاعى دا ءباسقاشا-بىر جورامال جاسار ەدى. ول بۇل جولى نە بوتانيكامەن، فيزيكامەن نەمەسە باسقا ءبىر پانمەن شۇعىلدانىپ وتىرار ەدى. ەرتەڭگى ءريمنىڭ تاريحىنا ناق بۇگىنگى دايىندالعانى سياقتى، ونىڭ الدىندا «بوتانيكا تۋرالى»، «فيزيكا تۋرالى» داپتەرلەر جاتار ەدى.
مۇنىڭ ءبارى ونىڭ ماماندىعى ەمەس، قىزمەت بابىنان تۋعان قوسىمشا مىندەتتەرى ەكەنىن ءسىز كەيىن، ابدەن تانىسىپ بارىپ ۇعار ەدىڭىز. ونىڭ ءوز ءپانىن جاقسى بىلۋمەن قاتار، باسقا پاندەرگە دە ءاردايىم وسىلاي سارعايىپ وتىرۋىنىڭ سەبەبىن دە سوندا ايقىن تۇسىنەر ەدىڭىز. ول مەكتەپتە وقۋ جۇمىسىن باسقارۋشى بولعاندىقتان، تەك وقۋشىلارعا عانا ەمەس، مۇعالىمدەرگە دە ۇستازدىق كورسەتۋگە ءتيىس. قىزمەت بابىنداعى بۇل مىندەتىن ورىنداۋعا ءتىل ماماندىعى مەن ادەبيەتشىلىك جەتكىلىكسىزدىگىن، مەكتەپتە وقىلاتىن بارلىق پاننەن جاقسى حاباردار بولۋى كەرەك ەكەندىگىن وعان وسىندا كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق، تۇرمىستىڭ ءوزى ايتقان جانە مۇنسىز ەشبىر مۇعالىمگە پەداگوگتىك باسشىلىق ەتە المايتىنىنا كوزىن جەتكىزگەن. كوپ ۋاقىتتى، كوپ ەڭبەكتى كەرەك ەتەتىن بۇل قيىن جۇمىستان ول باس تارتپاي، باتىل كىرىسكەن دە، مۇعالىمدەردىڭ ساباعىنا ءوز تۇسىنان دايىندالىپ بارۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ءسويتىپ، ورتا مەكتەپتە ءوتىپ، كەيىن ينستيتۋتتا قايتالانباعان، ۇمىتىلا باستاعان كوپ عىلىمداردىڭ نەگىزىن تەرەڭدەي زەرتتەۋدى ول قايتادان قولعا العان. قاي ءمۇعالىمنىڭ ساباعىنا كىرسە دە، ءوزى جاقسى ءبىلىپ بارعاندىقتان، ولاردىڭ سىرت كوزگە بايقالمايتىن ۇساق كەمشىلىكتەرىنە دەيىن اشا وتىرىپ، تالاپتى كۇشەيتكەن. قىرۋار ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا قول جەتكەن مۇنداي" كوپ جاقتىلىق ونى «ءبىلىمدى جىگىت» دەگەن داڭققا بولەپ، بەدەلىن دە ارتتىرىپ اكەتكەن. سوندىقتان ونىڭ باسقانىڭ ساباعىنا كىرۋى مەكتەپتە ەلەۋلى وقيعا سياقتانىپ كەتكەن-دى.
مۇعالىمدەر جۇمىسىن باقىلاۋمەن قاتار، ءبىر جاعىنان ولاردىڭ جاقسى تاربيەلەرىن وزىنە ونەگە ەتىپ، ۇيرەنۋدى، شەبەرلەنۋدى جاقىپبەك ەسىنەن ەكى ەلى شىعارعان ەمەس. مۇنداي كوڭىل بولەرلىك شەبەرلىكتەردى پەدسوۆەتتە ۇلكەن قۇرمەتپەن اتاپ، ودان ءوزىنىڭ كوپ اسەر العانىن، ۇيرەنگەنىن ايتادى. باسقانىڭ ەڭبەگىنە دەگەن بۇل ادىلدىك، ءارى كىشىپەيىلدىلىك ءمۇعالىم جولداستارىن ءسۇيسىندىرىپ، «باسشى بولساڭ، وسىلاي بول» دەگەن سوزدەر دە تاراي باستاپ ەدى.
جاقىپبەك ءاردايىم دايىندالىپ الىپ، مۇعالىمدەردىڭ ساباعىندا بولىپ وتىراتىن سول ادەتى بويىنشا، بۇگىن التىنشى «ب» كلاسىندا وتەتىن تاريح ساباعىنا كىرۋدى ماقۇل كوردى. ريم تاريحىنا ءۇڭىلىپ وتىرعانى دا سوندىقتان بولاتىن.
ول جىم-جىرت بولمەدە، وسىنداي ءبىر الاڭسىز تىنىشتىق ۇستىندە، بار وي-زەيىنى كىتاپقا اۋىپ وتىرعاندا اۋىز جاقتاعى بانۋ بولمەسىنەن قۇلاعىنا كەنەت ءبىر جىڭىشكە داۋىس شالىندى. داۋىس ءشۇۋ دەگەندە وقىس قاتتى شىعىپ كەتتى دە، ارتىنشا تەز سايابىرلاي قويدى. ايتسە دە، سول سايابىرلاعاننىڭ وزىندە كەيدە زورايىپ، كەيدە باسەڭدەپ، اشۋدان شىققان ءۇن ەكەندىگىن اڭعارتا، كەيىستىكتى ءبىلدىرىپ، قولايسىز ءبىر وقيعانىڭ حابارشىسىنداي بولىپ جەتىپ جاتتى. العاشقى ەداۋىر ەلەڭدەپ قالسا دا، اۋىل اراسىنىڭ، وت باسىنىڭ اڭگىمەسى بولار دەگەن ويمەن كەيىن سەلقوس قاراپ، قانشا تىڭدامايىن دەسە دە ءسوز سىلەمى ەمىس-ەمىس جەتىپ، كوپكە دەيىن ونىڭ قۇلاعىنان كەتپەي قويدى... ءبىر مەزگىلدە كۇبىر باسىلدى. الدىڭعى بولمەدە از ۋاقىت تىنىشتىق ورنادى. جاقىپبەك الدەكىمدى كۇتكەندەي ەسىك جاققا بۇرىلدى. ءدال وسى مينۋتتە ەسىك قاعىپ بانۋ كىردى.
— جاي ما، بانۋ؟ دەپ سۇرادى جاقىپبەك ودان الدەنەدەگى جايسىز حابار كۇتكەندەي تىقىرشىپ.
— ساپار مەن جارقىن توبەلەسىپ قالىپتى.
بانۋ ءسوزى توبەسىنە سۋىق سۋ قۇيىپ جىبەرگەنمەن پارا پار بوپ، جاقىپبەك شوشىنعان ادامشا ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
سوڭعى كۇندەردە، اسىرەسە، وترياد جيىنىنان كەيىن جاقىپبەك كوپ نارسەدەن ۇمىتكەر بولاتىن. تارتىپكە مويىنسۇنعىش، پيونەرلىك تاپسىرمادان باس تارتۋعا جوق جارقىن «ساپارعا كومەكتەس» دەگەنگە لاجسىز كونىپ، ءبىر جاعىنان جاقىپبەك تاققان كىنانى دا جۋماق بولىپ: جيىن الدىندا «بايمۇراتوۆقا ساباق ۇيرەتەمىن» دەگەن ۋادەسىن بەرگەن ەدى. مۇنى كورگەن جاقىپبەك ءىس جاقسى ىرىمعا باستادى دەپ ەسەپتەگەن. ءوزىمشىل، ءور مىنەزدى بالا ءوز ءمىنىن ازىرشە مويىنداي قويماسا دا، بۇدان بىلاي ۇعىناتىن بولادى، مۇنىڭ اياعى جىڭىشكەرە كەلىپ، ساپارمەن تابىسۋمەن تىنادى، ءور سەنىم سىنىپ، كلاستا ءبىرجولا تاتۋلىق ورنايدى دەپ شامالاعان ول.
مىنە، سول ءۇمىت تۇل بولىپ، ءىس ناسىرعا شاۋىپ وتىر. مۇنىڭ اتى جاڭا عانا ءتارتىپ ورناي باستاعان كلاستان تاعى دا اقاۋ ءبىلىندى دەگەن ءسوز عوي.
جاقىپبەكتى شالا بۇلىندىرگەن بۇل كوڭىلسىز وقيعا بىلاي بولعان ەدى. «كەشىرىم سۇرا» دەگەن جاقىپبەك سوزىنەن كەيىن جارقىن ساپارمەن قانشا ماملەگە كەلەيىن دەسە دە، وسى نيەتكە ءوزىن-وزى ىشتەي زورلاسا دا، ءبىر يلىگە الماي-اق قويعان: ءمۇعالىم ءسوزىن قانشاما قادىرلەپ، قانشاما ويلانىپ قالعانىمەن قۇيار جەرى — مەكتەپتەگى ەڭ ءتارتىپسىز وقۋشىعا باس يۋ سياقتى كورىنىپ، بالالىقتىڭ اڭعال مەنمەندىگى بۇرە بەرگەن. سوعان قاراماستان، ول وترياد تاپسىرماسىن ادال ورىنداۋعا بەت قويعان. ءبىراق، ساپارمەن جۇعىسۋدىڭ ورايى تابىلماي، وعان ءوز اياعىنان بارا الماي، يا ۇيىنە شاقىرا الماي، ءبىراز اۋرە-سارسانمەن ءجۇردى. ال، مۇنىسى وترياد تاپسىرماسىن اياققا باسۋداي كورىنىپ، پيونەرلىك بورىش وعان تىنىم تاپقىزبادى. وسى بورىش اقىرى ونىڭ ءور سەزىمىن جەڭىپ ەدى. بۇگىن التىنشى «ا» كلاسىندا ساباق باسقا كلاستاردان ءبىر ساعات بۇرىن بىتكەن-دى. جارقىن وسى بوس ۋاقىتتى پايدالانعىسى كەلىپ جانە كەشەۋىلدەي بەرۋدەن ءبىرجولا تىيىلماق بولىپ ساپاردىڭ قاسىنا كەلىپ، باسقالار ەستىپ قالماسىن دەگەندەي اقىرىن عانا:
— سەن قال، بىرىگىپ، ساباق وقيمىز،-دەگەن بولاتىن.
ساپار ونىڭ ءسوزىن ەستىمەگەن ادامداي، ەشبىر جاۋاپ قايتارماي، ءۇنسىز وتىرا بەردى. جارقىن دا قايتىپ ەش نارسە ايتپادى. بۇل اڭىرۋ وقۋشىلار كەتكەننەن كەيىن دە بىرەر مينۋتكە سوزىلىپ، اقىرىندا اڭگىمەنى ساپار باستادى.
— ال سويلە، — دەدى ول.
— ساباق ۇيرەتەم ساعان.
ساپار بۇرىنعىسىنشا قولىن، ءبىر-اق سىلتەمەي، بۇل جولى باسقاشا قىڭىرلاندى.
— مىقتى بولساڭ، ۇيرەتە عوي!
— شىن ۇيرەنگىڭ كەلسە، ەگەسپە!
— ال، سەن بالسىنبە!
— بالسىنگەن ەشكىم جوق!
— بالسىنبەسەڭ، نەمەنەگە ماڭىزداناسىڭ؟!
— ماڭىزدانىپ مەن ساعان نە قىلدىم؟
— مۇرنىڭدى نەگە شۇيىرەسىڭ؟ اكەم باستىق دەپ كوكىرەگىڭە نان پىسپەسىن. مەن ەشكىمگە اقىمدى جىبەرە قويماسپىن، ءبىلدىڭ بە؟
— باسىڭدى جارعانىم جوق قوي، نە ءوزىڭنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ!
— وي، شىركىن-اي، مەن ساعان وڭايلىقپەن باس جارعىزا قويارمىن.
— وزىڭە نە كەرەك، سونى ايتشى! — دەدى جارقىن ساپاردىڭ كيكىلجىڭىنىڭ بىتەر ءتۇرى كورىنبەگەن سوڭ.
— مەنىمەن ەگەسۋدى قوياتىن بول. ايتپەسە، وڭدىرمايمىن!
— جارقىنعا سوڭعى ءسوز باتىپ كەتتى. ساپار ەگەر مۇنى ايتپاسا، ول ماملەگە كەلگەلى تۇر ەدى. «مەن بۇعان ەڭكەيەيىن دەسەم، شالقايادى عوي» دەپ ويلادى دا:
ال، قويمادىم، سوندا نە ىستەيسىڭ، سەن «ءبولشوي؟» — دەدى تەپسىنىپ.
— ءاي، نە دەيسىڭ؟..
— سۇيدەيمىن.
— شىن ايتاسىڭ با؟
— شىن ايتام.
وسى ءسوزدىڭ اۋىزدان شىعۋى مۇڭ ەكەن، ساپار ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا: «ءما ساعان ءبولشوي!» — دەپ جارقىندى شاپالاقپەن جاققا سالىپ قالدى. جان-جاعىنا ءبىر قاراپ الدى دا، ماڭىندا ەشكىم جوق ەكەنىن كورىپ، جارقىن دا ەركىن قيمىلداپ، ساپارعا جۇدىرىقپەن جاۋاپ قاتتى. وسى كەزدە باسقا وقۋشىلار كەلىپ ەكەۋىن اجىراتىپ جىبەردى.
ويلانباعان جەردە كورگەن تۇستەي تەز باستالىپ، تەز تىنعان قولايسىز وقيعانىڭ سالماعىن جارقىن ارتىنان ولشەپ، ءبىر جاعىنان قاتتى ۇيالىپ، ەكىنشى جاعىنان وت شىعارعان ساپار ەكەندىگىن دەر كەزىندە ايتپاق بولىپ، ۇيىنە بارماستان، تۇپ-تۋرا بانۋعا كەلگەن ەدى. جاڭاعى بۋلىعا سويلەپ، جاقىپبەككە تىنىشتىق بەرمەگەن دە سول بولاتىن.
ەكى بالا اراسىنداعى بۇل قولايسىز وقيعادان جاقىپبەك پەداگوگيكانىڭ قيلى، قيىن قىرىنىڭ بىرىنە سوعىلىپ، تاربيەنىڭ تاعى دا ءبىر جاڭا سىرىن اڭعارعانداي بولدى. بۇل وقيعا بالالار اراسىنداعى دوستىق، ولاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىنان تۋىپ، سول ارقىلى جەتىلمەيىنشە، «سەن بارىپ تابىس»، «ساباق ۇيرەت» دەگەن سياقتى جالاڭ امىردەن جەمىس ونبەي قالعانىن بايقاتتى.
— بۇل ەكى بالانىڭ عانا قاتەسى ەمەس. ءبىزدىڭ دە قاتەلىگىمىز. ەڭ الدىمەن مىنا مەنىڭ قاتەلىگىم. ءبىز العا جاقسى نيەت قويساق تا، شەشۋىنە كەلگەندە، دارمەنسىز بوپ شىققانبىز. تۇزەتۋدى كوللەكتيۆ تەزىنەن ىزدەۋدىڭ ورنىنا ەكەۋىن بولەكتەپ، ءوزىمىزدىڭ بۇيرىعىمىزدىڭ ءامىرىمىزدىڭ كۇشىنە سەنگەنبىز دە، بۇلدىرگەنبىز. بايقايسىز با وسىنى؟
— مەن باسىندا-اق قارسى بولعان ەدىم...
جاقىپبەك بانۋعا پالەن دەمەستەن، ساعاتىنا قارادى دا ورنىنان تۇردى.
— مەن ءقازىر تاريح ساباعىنا كىرۋىم قاجەت، ەكى بولىپ قالىپتى. بۇل جايىندا سودان شىققان سوڭ كەڭەسەيىك.
9
باتىربايدىڭ ساباعىنا جاقىپبەكتىڭ بۇل ەكىنشى رەت قاتىسۋى ەدى. العاشقى جولى-اق باتىربايدىڭ ساباق بەرۋ ءادىسى ونى ءتۇڭىلدىرىپ شىعاردى. كوپ جىلدار وقىتۋشى بولۋىنا قاراماستان، جاۋىنبايەۆ بەسىنشى، التىنشى كلاسقا ارنالعان، شەتى جۇلما-جۇلما بولىپ توزىعى جەتكەن تاريح كىتابىن الدىنا جايىپ سالىپ، بالالارعا ءبىر، كىتاپقا ءبىر قاراپ قويىپ، كوڭىلسىز قوڭىر داۋىسپەن وقۋعا كىرىستى. تۇيسىكسىز، مىڭگىرمەن وقىلعاندىقتان، ونىڭ ساباعى ءىشتى پىستىرىپ، جاقىپبەكتى دە، بالالاردى دا ابدەن زەرىكتىرىپ، مەزى ەتىپ جىبەردى. ءسويتىپ، ءبىر ساعات بويى باتىرباي ويى جىلت ەتپەستەن، قوڭىر كۇزدىڭ بەيۋاقتاعى كوڭىلسىز كەشىندەي كۇڭگىرت تارتۋدان ءبىر جازبادى.
بۇل جاي جاقىپبەككە توسىن بولعانىمەن، وقۋشىلارعا جاڭالىق ەمەس-تى. ولار باتىرباي جايىنا قانىق، سىرمىنەز بولاتىن. كوڭىل سەلت ەگەرلىك ءساتتى ولار ودان كۇتپەيتىن دە، ءوزدى -وزدەرىمەن بولۋىنا قولايلى جاعداي تۋىپ، ارقالارى بوساپ قالاتىن. كەيدە ولار ءوزارا سويلەسىپ، جامىراسىپ تا وتىراتىن. باتىربايدىڭ ءبىر «قاسيەتتى» كىتاپتى الدىنا جايىپ وقىپ تۇرعاندا، كلاسپەن ەشبىر جۇمىس دا بولمايتىن، ەشكىمدى سوزدەن دە تىيمايتىن. بۇعان ونىڭ مۇرشاسى دا كەلمەيتىن. ەگەر بالالارعا قاراپ بىردەڭە دەسە، وقىپ تۇرعان جەرىنەن اداسىپ قالىپ، ابىگەرى شىعاتىن دا، قايتا ىزدەۋگە تۋرا كەلەتىن. سوندىقتان ويىن ەشقايدا شاشاۋ شىعارماي، بار وي-زەيىنىن كىتاپقا باعىشتايتىن. وسىنداي ءوز باسىنا قورعانىس ىزدەپ جۇرگەندە كلاستان جارىلىپ باسقا جاقتا، كوش سوڭىندا قالىپ قوياتىنىن ول سەزە بىلمەيتىن-دى.
جاقىپبەك وتىرعاندىقتان، بالالار كۇندەگىدەي جامىراسا دا، ءمۇعالىمنىڭ وقىپ تۇرعانىنا قۇلاق قويمايتىندىقتارىن دا جاسىرا المادى. بىرەۋى تەرەزەگە، بىرەۋى ەسىككە ەندى بىرەۋلەرى تومەن قاراپ، الدەنەلەردى ويلاپ، بەيقام وتىرادى. ال، مۇعالىمگە قاراپ وتىرعانداردىڭ وزدەرىنىكى دە تىڭداۋ ەمەس، اشەيىن جەلەۋ ەدى. كوزىنىڭ استىمەن اينالاعا استارتىن بارلاۋ جۇرگىزىپ وتىرعان جاقىپبەكتەن بۇل ۇرلىق تا ءىزىن جاسىرا الماعان.
جاقىپبەك سول جولى باتىربايدىڭ مىناداي ءبىر «قىزىعىنا دا كەنەلدى. بالالاردان وتكەن ساباقتى سۇراعاندا، باتىرباي الفاۆيت قۋىپ، ءتىزىمنىڭ باسىنان تومەن سىرعىدى. بۇل الدەقالاي سۇراس پا دەپ جاقىپبەك كوڭىلگە ءتۇيىپ وتىرا بەردى. ساباق بىتكەننەن كەيىن كلاسس جۋرنالدارىن الىپ قارادى. باقسا، بۇلاي سۇراس ونىڭ كۇندەگى ءادىسى ەكەن. كلاسس جۋرنالىندا ءتىزىمنىڭ باس جاعىنداعى فاميليالاردىڭ تۇسىنا «4»، «5» دەپ قويىلعان باعا بۇعان كۇمان قالدىرمادى.
— ءوز جۇمىس ءستيلىن دايىن سوراپقا سالۋ پەداگوگتىڭ تىنىسىن تارىلتىپ، قادامىن قىسقارتادى. بالالار سەنىڭ بۇل تار سوقپاعىڭدى ءبىلىپ الادى، ءار قادام سايىن الدىڭنان توسادى، سەن ويلاعاندى سەنەن بۇرىن بارلايدى. مىنا الفاۆيتپەن سۇراۋ سول شولاق ونەر. مۇنىڭىزعا قاراپ، ەرتەڭ قايسىسىنان سۇرالاتىنىن وقۋشىلار وڭاي بىلەدى. تەك سول سۇرالاتىندارى عانا ورىندالادى دا، باسقالارى «سۇرامايدىنى» مەدەۋ ەتىپ، ساباقتى وقىماي كەلەدى. كوردىڭىز بە، ءادىسىڭىزدى الدىرساڭىز، وقۋشى قايتەتىنىن. سايىپ كەلگەندە مىنا قويعان ءتورت پەن بەسىڭىز كوز بوياۋ بولىپ شىعادى، — دەگەن ول.
باتىرباي بۇل جولى مورت سىنباي، الدەقانداي سابىر تاۋىپ، ءۇنسىز تىڭداعان دا، ۇيىنە كەتكەن.
جاۋىنبايەۆ ساباعىنان العاش كورگەن ساتسىزدىكتى جاقىپبەك ساراپقا سالىپ، ءار ءتۇرلى پىكىرگە كەلگەن. مۇمكىن، قىسىلعاندىقتان شىعار، نەمەسە ساباققا دايىندالا الماعان كۇنى بولار دەپ تە جورامالداعان، سونىمەن، تاياۋ ارادا قايتا ءبىر ورالىپ سوعۋدى ماقۇل كورگەن.
سول ۇيعارۋى بويىنشا، باتىرباي ساباعىنا ەكىنشى رەت قايتىپ ورالعاندا، ول، مىنە، وسىلايشا كەلىپ وتىر. باتىرباي بۇل جولى الفاۆيت بويىنشا سۇراۋدى قويىپ، ەڭ جاقسى بىلەدى دەگەن شاكىرتتەرگە سالماق ارتتى. ول سۇراعان وقۋشىسى جاۋاپتى جاقسى بەرسە، جاقىپبەككە كوزىنىڭ استىمەن جىميا قاراپ، ال، بوگەلىپ قالسا، ءوزى جاناما سۇراقتارمەن دەمەپ، بەتىن دۇرىستىققا بۇرامىن دەپ ابىگەرلەنىپ، بۇرىنعىسىنداي ەمەس، الدەقايدا سەرگەك وتىردى.
سۇراپ بولعاننان كەيىن ءريمنىڭ يتاليادان تىس جەرلەردى جاۋلاپ الۋى جايىندا ساباعىن باستاپ، وقۋشىلارعا پۋنيا سوعىستارى جايىن، ونىڭ العاشقى شىعۋ سەبەپتەرىن، كارفاگەندى ءريمنىڭ جەڭىپ شىققانىن، ودان كەيىن گاننيبال جورىعىن، ونىڭ جەڭىسىن، جەڭىلىسىن ءتۇسىندىردى. بۇل جولى كىتاپقا دا كوپ قاراماي، پروگراممامەن دە ەسەپتەسپەي سىلتەپ، ءوز بىلگەندەرىنىڭ ءبارىن ءتىزىپ ايتىپ، كوپ نارسەنىڭ باسىن شالدى. ءسويتىپ، قالاي دا كوزگە كورىنۋگە تىرىسىپ باكتى. سوعان قاراماستان، ونىڭ ءبىلىمسىز ەكەنى جاقىپبەككە ابدەن اڭعارىلدى. ول وقۋشىلارعا كوپ تۇسىنىك بەرگەنسىسە دە، وقۋ قۇرالىندا جازىلعانداردان تىس ەش نارسە ايتا الماي، سونداعى قىسقا مالىمەتتەردى شىر اينالا شولۋمەن بولدى. ونىڭ ءوزىن دە تەرەڭ تۇسىنبەي، «سولاي بولىپتى، بىلاي بولىپتى» دەگەن جالاڭ بايانداۋ سارىنىمەن كوڭىلسىز اڭگىمەلەپ، تاريحي وقيعالاردىڭ الەۋمەتتىك ءمانىن اشپاي كۇڭگىرت قالدىردى. ءتىپتى، باسقىنشىلىق سوعىستىڭ سىرى دا اشىلمادى.
ساباق قىزىقسىز ەتكەندىكتەن مۇعالىمگە سۇراق تا قويىلمادى. جالعىز-اق ءبىر بالا:
— اعاي، ارحيمەد سول زاماندا ءومىر سۇرگەن عوي. ول نەگە ءولتىرىلدى؟ سونى ايتپادىڭىز عوي، — دەپ سۇرادى.
باتىرباي بۇل سۇراققا ءمۇدىرىپ قالدى دا، بۇرىن قۇلاعى شالعان ءبىر اڭگىمەلەردى ايتىپ، دولبارعا باستى.
— قۇمعا سىزىق سىزىپ وتىرعاندا ءبىر ماس سولدات ءولتىرىپ كەتىپتى دەسەدى عوي.
— قاي ەلدىڭ سولداتى؟
— ونىڭ ساعان قاجەتى نە؟ — دەدى باتىرباي ەجىكتەپ قويماعان بالاعا زەلىپ.
— بىلگىمىز كەلەدى...
باتىرباي وڭاي قۇتىلماسىن بىلگەن سوڭ، سىرىپسالدىعا كوشتى.
— ارحيمەد جايىندا فيزيكادان وتەسىڭدەر. مەنىڭ ونى ءتۇسىندىرىپ جاتۋعا ۋاقىتىم جوق. ايتىلعانداردان ۇقپاعاندارىڭ بار ما؟ سونى سۇراڭدار...
ارينە، بۇل ولاق ايلا باتىربايدىڭ ابىرويىن ساقتاپ قالا المادى. ونىڭ ءوزى بىلمەي وتىرعانىن وقۋشى بىتكەن سالعان جەردەن-اق سەزە قويدى. ولار كوزدەرىنىڭ استىمەن بىرىنە-بىرى قاراپ، كەيبىرەۋلەرى مىرس ەتىپ كۇلىپ تە جىبەردى.
جاقىپبەك باتىربايدىڭ بەدەلىن قورعاماق بولىپ ساباق بىتكەننەن كەيىن وقۋشىلاردىڭ وزدەرىنە سۇراق قويدى.
— ارحيمەد جايىندا فيزيكادان وتپەدىڭدەر مە؟
— وتتىك.
— وتسەڭدەر، ونىڭ قالاي ولگەنىن بىلۋگە تيىسسىڭدەر عوي.
— بىلەمىز!
— كانە بىلەتىندەرىڭ قولدارىڭدى كوتەرىڭدەرشى.
قولدارى اۋەلى ءار جەردەن كوتەرىلە باستادى دا، كوبەيە-كوبەيە كەلىپ، اقىر كلاستا وتىرعانداردىڭ ءبارى، ءتىپتى بىلمەيتىندەرى دە دۇرمەككە ەرىپ كەتتى...
ءمۇعالىم جاۋاپ بەرە الماي، تۇيىققا تىرەلگەن سۇراقتى سوزا بەرۋدەن قاشىپ، ونىڭ دۇرىس جاۋابىن الۋعا اسىقتى دا، جاقىپبەك قولىن سەنىممەن كوتەرگەم كۇمىس دەگەن قىزبالادان سۇرادى. كۇمىس اپتىعا سويلەپ جاۋاپ بەردى.
— ارحيمەد گرەكتىڭ وقىمىستىسى... پۋنيا سوعىسى كەزىندە سيراكۋزىنى قورعاۋعا قاتىستى... ول الدەقالاي بىلمەستىكتەن ولتىرىلگەن جوق. ريم اسكەرىنىڭ ليۋسيي دەگەن كاپيتانى «ءبىزدىڭ جاققا شىقپايسىڭ» دەپ ادەيى ءولتىرىپتى...
— دۇرىس پا، بالالار؟
— دۇرىس، دۇرىس.
باتىربايدىڭ مۇعالىمدىك سىرىنا جاقىپبەك بۇل جولى ابدەن قاندى. ساباقتاپ شىققاندا، ودان كۇدەرىن ءبىرجولاتا ءۇزىپ شىقتى. تاجىريبەسىزدىكتەن، الدەنەندەي جۇرەكسىنگەندىكتەن ەمەس، ونىڭ بويىنداعى كەمشىلىك ارىدە، بىلىمسىزدىكتە، ناداندىقتا، ءومىردىڭ شاڭىنا ىلەسە الماي، جىلما-جىل ودان ءوز قاراسىن ءۇزىپ، ابدەن توقىراپ قالعان مەشەۋلىگىندە ەكەنىن ءبىلدى. ول ەندى بۇعان قانداي ەم قولدانۋ كەرەكتىگىن ويلادى. ءبىراق، قانشا ويلاسا دا، باتىرباي بويىنداعى ناداندىق كەسەلى وڭايلىقپەن ەم قونبايتىن اسقىنعان اۋىر دەرتتەن سەزىلىپ، ودان تۇزىلتە بەردى. ال، بۇعان توزە بەرۋ ساۋ ورگانيزمدى جامان اۋرۋمەن ۋلاي تۇسۋمەن بىردەي كورىندى. بۇل دەرتتەن قۇتىلۋدىڭ ءبىر عانا جولى — باتىربايدى مەكتەپتەن شىعارۋ عانا سياقتاندى.
— نە ىستەيمىز؟ — دەدى بانۋ قونىراۋ سوعىلىسىمەن كابينەتىنە ورالعان جاقىپبەككە ساپار مەن جارقىن جايىنداعى ماسەلەنى قوزعاپ.
— كلاستان ودان دا سالماعى اۋىر ءبىر جۇك ارقالاپ شىقتىم، — دەدى جاقىپبەك سۋىق، جىميىپ.
— تاعى نە بولدى؟
— جاقىنبەك كلاستا كورگەنىن قىسقاشا بايانداپ شىقتى دا:
— وسىعان قانداي ەم بار، سونى ايتىڭىزدارشى ماعان، — دەپ بانۋ مەن بايسالعا قارادى.
— مۇنىڭ، مەنىڭشە، ەمى جوق،، — دەدى بايسال.
— ەمى جوق دەيسىڭ بە؟ نەلىكتەن؟
— ەشتەڭە بىلمەيدى، ءقايتىپ ول ساباق بەرەدى؟
— ونى وقىتۋشىلىق قىزمەتتەن بوساتقان ءجون عوي دەيمىن. بۇعان نە دەيسىڭدەر؟
— ونىڭىز تىم اسىعىستىق ەكەن، — دەدى بانۋ.
— ازداپ بۇيرەگىڭ بۇرىپ تۇرعان جوق پا؟
— وسىندايدا ورىنسىز بىردەڭەلەردى قويىپ قالاتىنىن نە؟ دۇرىستىقتى ايتۋ كەرەك ەمەس پە، — دەدى بانۋ بايسالعا كەيىپ.
— دۇرىستىعى جاقىپبەك اعا ايتقان.
— تاربيەلەۋ دەگەنىمىز قايدا قالادى؟ ونى نەگە ۇمىتامىز؟..
باتىرباي جايىنداعى جاقىپبەك پىكىرىن ەستىپ، كۇدەرى دە شوشىپ كەتتى.
— جيىرما جىل ساباق بەرگەن تاجىريبەلى ءمۇعالىمدى قىزمەتتەن قۋۋ دەگەن مەكتەپ تاريحىندا بولماعان وقيعا... مۇنداي ءسوزدى اۋىزىڭا دا الما، جىگىتىم.
— بار اراشاشى جەمىسسىز وتكەن جيىرما جىل بولسا، ونىڭ جاراسى جەڭىل دەر ەدىم. كۇن وزىپ، جىل وتكەن سايىن تاماشا باقتاعى جاۋىنبايەۆ سياقتى ءارامشوپتىڭ زيانى دا ارتا بەرمەك. سول ءۇشىن دە كوپ جىل جامىلىپ، پايدا كەلتىرمەگەن تۇل ۇستازدىقتى اشكەرەلەۋدەن قورقۋعا بولمايدى، — دەپ جاقىپبەك جايلاپ ايتىپ كورىپ ەدى، كۇدەرى بەت باقتىرمادى. ءبىر عaجابى: ول بۇرىن بولماعان ءبىر وكتەم مىنەز تاپقان. ادەتتەگى كوڭىلشەكتىگى، ماسەلە شەشۋگە كەلگەندەگى جالتاقتىعى وسى وكتەم مىنەزدىڭ ىعىندا قالىپ، مىنا جاڭا قاسيەتى سۋىرىلا شىعىپ، ءوزىن تانىتقانداي بوپ، بىردەن اڭعارىلدى. وسىنى بايقاعان جانە ماملەدەن ەشتەڭە ونبەسىن بىلگەن جاقىپبەك تە ەجەلگى داعدىسىمەن تىكە شابۋىلعا كوشتى.
— جاۋىنبايەۆ مەنىڭ باسىمدى جارىپ، كوزىمدى شىعارسا، توزۋگە بولار ەدى. ال، بولاشاق جاس ازاماتتىڭ كەلەشەگىن ۇرلاپ، ناداندىقپەن تەجەپ جاتسا، قايتىپ توزۋگە بولادى... مۇمكىن ەمەس قوي، بۇل، — دەپ كۇدەرىگە تەسىلە قارادى دا، داۋسىن بۇرىنعىسىنان دا كوتەرە سويلەدى. — تاريحتى بىلمەي مەكتەپ ءبىتىرۋ دەگەن نە دەگەن سۇمدىق! مەكتەپ ءبىتىردى دەپ وندايلاردىڭ قولىنا قالاي ءبىز ۇيالماي دوكۋمەنت بەرەمىز؟.. كورىنە قىلمىس جاساپ، كەلەشەك ادام الدىندا قارعىس الۋ مۇنىڭ اتى. جوق ءتۇسىنىڭىز! ورىنسىز قورعاماڭىز جاۋىنبايەۆتى! بوساتۋدىڭ قامىنا كىرىسىڭىز!..
ءسوز اياعى ايقايعا تىرەلدى. «بوساتاسىز»، «بوساتپايمىن» دەگەن ەكى ءسوز جارىسا ۇشىپ، اڭگىمە كەلىسسىز قۇرعاق كورىسپەن تىندى: دا، جاۋىنبايەۆ تاعدىرى ازىرشە تالاستا قالدى...
جاقىپبەكتىڭ كۇندەلىك داپتەرىنە سول كۇنى مىناداي سوزدەر جازىلدى:
«...كەيبىر اپ-ايقىن نارسەگە تۇسىنبەيتىنىمىز جامان. ەتىكشى ەتىكتى جامان تىكسە، نەمەسە بۇزىپ تىكسە-اق شۋ كوتەرىلەدى. ەگەر ول بۇل قىلىعىن قويماسا، جۇمىستان شىعارۋعا دەيىن جازالانادى. ال، ەڭ اسىل قازىنا — ادام تاربيەسىنە جەڭىل-جەلپى قاراپ، قوس جۇرە تۇزەلەدىگە سالىنۋعا قانداي قاقىمىز بار؟ الدە، ادام تاربيەلەۋ ەتىك تىگۋدەن وڭاي دا، ەتىكشىدەن ءمۇعالىمنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى از بولعانى ما؟.. جامان ەتىك كيىلەدى دە، تەز توزادى. ونىڭ مىقتادى دەگەندەگى تيگىزەر زيانى وسى عوي. ال، جامان تاربيەدەن تاراعان زارداپ ادام جۇرەگىنە دەرت بولىپ شوگىپ، ۋ بولىپ جايىلادى ەمەس پە. وسىنى ويلانباۋ دەگەنگە مەن تۇسىنبەيمىن.
10
ىشتەي جاقىپبەكتىڭ قۇلاعىنا كۇدەرىنىڭ داۋسى شالىندى. كەلىسە الاتىن ءتۇرىمىز جوق. بۇلاي بولا بەرەتىن بولسا، ەكەۋمىزدىڭ بىرەۋمىز-اق قالۋىمىز كەرەك» دەگەن سوزدەر سامپىلداپ، ەستىلىپ كىرە بەرىستەگى بولمەنى قويىپ، سىرتقا كەتىپ جاتتى.
— مىنە، ءوزى دە كەلدى. تاعى دا ايتام، ەگەر مەنىڭ ورنىم كەرەك بولسا، بەردىم وسى بالاعا. ال، ءبىراق مۇعالىمدەر اراسىنا ىرىتكى سالماسىپ. مەن وتىرعاندا ولاردى توزدىرا المايمىن...
ءسىز ۇلكەن باسىڭىزبەن بالانىن ءسوزىن ايتپاڭىز. مەن مانساپ ىزدەپ جۇرگەن ادام ەمەسپىن، ەڭ بولماسا، سونى ۇعىڭىز... ال، ءسىز جاقسى كورگەن مۇعالىمدەردى مەن دە جاقسى كورەمىن. ءبىراق مۇعالىمدىك اتاقتى جامىلىپ جۇرگەن جاۋىنبايەۆ سياقتى دۇمشەلەردى قۇرمەتتەي المايمىن!.. ماناعى ۇسىنىسىم ۇسىنىس، پارتورگتىڭ الدىندا تاعى دا سونىمدى قۋاتتايمىن. مەكتەپتەن ونى بوساتۋدىڭ قامىنا كىرىسىڭىز...
ونىڭ سابىرسىزدانىپ، كۇدەرىگە شاپ تۇسكەنىن ۇناتپادى ما، اۋەلى ديرەكتوردى تىڭداپ العىسى كەلدى مە، قالاي، كەرەي:
ءسىز سابىر ەتىڭىز! — دەپ، جاقىپبەككە سۇستى پىشىنمەن ءبىر قاراپ قويدى. وسىنىڭ وزىنەن-اق كوپ نارسەنى اڭعارعانداي بولدى دا، جاقىپبەك ساباسىنا ءتۇستى.
— ءقادىروۆ جولداس، ويىڭىزدى اياقتاڭىز!
— مەن مەكتەپتى باسقارا الماي ءبۇلدىرىپ وتىرسام، ونى ايت. ايتپەسە، كوممۋنيست ادىلبەكوۆتى تارتىپكە شاقىرىڭدار. سەنىڭ قۇلاعىڭا وسىنى سالايىن دەپ كەلدىم.
— ءسىز مۇنى اشۋمەن ايتىپ وتىرسىز عوي دەپ ويلايمىن... ويتپەگەندە ماسەلەنى بۇلاي قوياتىن ءجون جوق. ادىلبەكوۆ جولداستا سىزگە كومەكتەسۋدەن باسقا بوتەن نيەت بولماۋعا ءتيىس. جۇمىس بابىندا كەيبىر كەمشىلىكتەرىڭىزدى بەتىڭىزگە ايتسا، وعان شامدانباي، دۇرىسىنا قۇلاق اسىپ وتىرۋىڭىز كەرەك...
— كورىنگەن جەردە كيلىگىپ، كورىنگەن جەردە بەتتەن الىپ جاتسا، مەندە قانداي ابىروي قالادى...
— ازىرشە ونداي وقيعا بولماعانى ءمالىم جانە بولمايدى دەپ ەسەپتەيمىن... ورىنسىز داۋ، جانجالدى قويىپ، ىنتىماقپەن جۇمىس ىستەيتىن بولىڭىزدار. ال، جاۋىنبايەۆ جايىندا مەن ەشتەڭە ايتا المايمىن. وزدەرىڭىز ءالى دە ويلاسىڭىزدار، جالعىز-اق ايتاتىنىم: قىزمەتتەن شىعارۋ دەگەن قيىن ەمەس، ول ەشقايدا قاشپايدى. تاربيەلەۋدى كوبىرەك ويلاستىرۋ كەرەك.
— سوۆەت وكىمەتى ورناعاننان بەرى وتىزدان اسا جىل ىشىندە، مەكتەپتە جيىرما جىل ساباق بەرگەندە ەشتەڭە ۇيرەنبەگەن جاۋىنبايەۆتى تاربيەلەۋ دەگەن ءوزىمىزدى ءوزىمىز بوسقا جۇباتۋ دەپ بىلەمىن، — دەدى جاقىپبەك.
جوق، ادىلبەكوۆ جولداس، قاتە ايتاسىڭ. ءبىز ادامدى اقتىق ومىرىنە شەيىن تاربيەلەي بەرۋىمىز كەرەك. سەن مىنانى ۇمىتپا: ونەرلى ادام اسپاننان تۇسپەيدى. ونى جەل دە ايداپ اكەلمەيدى. ءوزىمىز باۋلىپ، ءوزىمىز جەتىلدىرىپ الۋعا ءتيىستىمىز. ءوز كادرلارىڭىزعا تىم جوعارى ولشەم قويىپ، ىعاي مەن سىعايعا جۇگىرە بەرمەڭىزدەر. وندايلاردى وزدەرىڭىز ءوسىرىپ، وزدەرىڭىز تۇزەتتىڭىزدەر. باسشىلىق قاسيەت تە، مىنە، وسىندا. كوزىڭە ايتۋ كەرەك. جاقىپبەك، سەندە بۇل جاعى بايقالمايدى.
— تالابىڭىز ورىمدى. ال، جاۋىنبايەۆ جونىندە ءوز پىكىرىمدە قالۋعا رۇقسات ەتىڭىز..
— ونى ءوزىڭ ءبىل. ءبىراق، نە ىستەسەڭ دە، ويلاپ ىستەگەيسىڭ. ءبىلىمسىزىن جاراتپاي، ءبىلىمدىسىن تابا الماي، قۇرالاقان قالىپ جۇرمەڭىزدەر...
كەرەي جاۋىنبايەۆ جايىندا الداعى جەردە مۇنداي الا اۋىز پىكىردى قويىپ، ءبىر تۇيىنگە كەلۋدى، جالپى ۇساق كيكىلجىڭدى تاستاۋدى، بۇلاي بولا بەرسە، اياعى جاقسىلىققا باستامايتىنىن ەسكەرتتى. ارتىنان ول جاقىپبەكپەن وڭاشا قالىپ سويلەستى.
— تىم بىربەتكەيسىڭ. كۇدەرى سياقتى اداممەن ورتاق ءتىل تابۋعا بولادى عوي، — دەدى ول.
— قايتەسىز، مىنەز عوي...
— مىنەز عوي دەپ جۇباتاسىڭ ءوزىڭدى، ءا؟ — دەپ جاقىپبەكتىڭ بەتىنە كەرەي كۇلىمسىرەي قارادى.
— جوق، جۇباتۋ ەمەس، مۇنىڭ زور كەمشىلىك ەكەنىن جاقسى بىلەمىن...
— بىلگەنىڭنەن نە پايدا...
ول وسىنى ايتتى دا، سال كىدىرىپ، الدەنە ويلاعانداي بولىپ، ءسوزىن قايتا باستادى.
— ادەتتە، ءبىز كەمشىلىكتى مويىنداۋعا ارلانبايمىز. كەمشىلىك بولۋ دەگەندى تابيعي نارسەدەي كورەمىز. قالاي دەپ ويلايسىڭ، كەمشىلىكسىز ادام بولۋى مۇمكىن ەمەس پە؟ نە ءۇشىن، نەگە بىزدە كەمشىلىك بولادى؟ سەن پەداگوگسىڭ عوي، وسى ماسەلەنىڭ توركىنىنە وي جىبەرىپ كورگەنىڭ بار ما؟.. مەنىڭشە، ادام كەمشىلىكسىز بولمايدى دەگەن ۇعىم ەسكىدەن ميىمىزعا ءسىڭىپ العان دا، سوعان ورىنسىز پەندە بوپ، ءمىنىمىزدى كورە-تۇرا، وزىمىزگە ءوزىمىز جەڭىلدىك بەرۋگە داعدىلانىپ كەتكەنبىز. سونىڭ كەسىرىنەن بويىمدا ءبىر دە ءمىن قالماسىنشى، تۇگەل جويايىن دەگەن تالاپتى وزىمىزگە ءوزىمىز قويا دا بەرمەيمىز. بۇل ءبىزدىڭ ۇلكەن قاتەمىز عوي دەيمىن. ەگەر ءبىز ەشبىر زاماندا بولماعان جاڭا ادام ەكەندىگىمىز راس بولسا، جالپى ادام بالاسىنا ءتان كەمشىلىكتەردىڭ دە بىزبەن قوشتاسۋى ورىندى. كەمشىلىكسىز ادام تاربيەلەيتىن ۋاقىت جەتتى. ءبىزدىڭ پەداگوگتاردىڭ وسىنداي مىندەتتى العا قوياتىن دا ۋاقىتى جەتتى. ارينە، اڭگىمە ەڭ الدىمەن وزدەرىڭنىڭ باستارىڭا كەپ تىرەلەدى عوي. ونى ۇعىپ وتىرعان بولارسىڭ...
كەرەيدىڭ مىنا ءسوزى جاقىپبەكتى قاتتى ويلاندىردى. ازامات تاربيەلەيمىن دەگەندى نىسانا ەتسە دە، ءوز مىندەتىن ءدال مۇنداي دارەجەدە ويعا كوتەرىلمەگەن ەدى ول. ادام مەن ادام اراسىندا تەمپەرامەنت جاعىنان ۇلكەن ايىرما بولعاندىقتان، مىنەز سونىڭ ۇشقىنى، ول وزىندىك قاسيەتتەرىنەن ايرىلمايدى دەپ شامالاپ، سانا-سەزىم، قۇلىق قالاي تاربيەلەنسە، مىنەز دە سولاي تاربيەلەنۋگە ءتيىس ەكەنىن، تەجەۋگە بولاتىنىن ەسكەرمەي، بۇعان قاجەت دەپ كوڭىل دە بولمەي كەلگەن-دى. مۇنىسى ەندى ويلاپ وتىرسا، ۇلكەن اعاتتىق سياقتى. سەكرەتار سوزىنەن زامان اكەلگەن ۇلكەن جاڭالىقتى اڭعارادى. راس-اۋ، جاڭا ادامدا جاڭا قاسيەت اتاۋلى تۇگەل بولۋى قاجەتتى دە، جاقسى دا ەمەس نە. سانالى بول كۇشتى بول سەزىمدى بول ال، مىنەزدى بولۋعا نەگە تالاپ جوق.؟ بۇعان نەندەي بوگەت بار؟ باسقالارىم كەلىسىپ جاتسا، مىنەزىمنىڭ ازداعان وعاشتىعى ەشتەڭە ەمەس، دەگەن تەرىس ۇعىم قايدان شىققان؟.. قانشا اقىلدى بولساڭ دا، ءوزىڭدى-وزىڭ ۇستاۋعا قۇدىرەتىڭ جەتپەۋ، قادىرلىڭە ايتارىڭدى ايتىپ الىپ، ارتىنان ساباڭا تۇسكەننىڭ، كەشىرىم سۇراعاننىڭ نەسى جاقسى، نەسى مادەنيەتتىلىك؟...
جاقىپبەك تۇرمىسقا، ساناعا قوسا، ەندى مىنەزگە توڭكەرىس جاساۋدىڭ، كريستالداي تازا ادام عانا ەمەس، شىنارداي ءمىنسىز ادام ءوسىرۋدىڭ ءداۋىرى جەتكەنىن كوڭىلگە ءتۇيىپ الدى دا، ءار جولىققان سايىن وسىنداي ءبىر تىڭ ويعا كەزىكتىرىپ وتىراتىن، قارسى الدىنداعى وسىناۋ قاراپايىم ادامعا العىس نيەتپەن ءارى سۇيسىنە، ءارى قىزىعا قارادى.
11
جارقىننان تىنىشتىق قاشتى. اشۋ تارقاپ، وزىنە-وزى كەلگەن سايىن مازا كەتتى. ماناعىداي ەمەس، ەندى سانا دا وزىنشە كۇبىر تاۋىپ، ەسەبىن تۇگەندەي باستادى. ءشۇبا كىرگەن كوڭىلدەن ءوسىپ «نە ىستەدىڭ سەن؟» دەگەن سۇراق شىقتى. بالا الدەنەنى بايقاۋسىزدا ءبۇلدىرىپ العانداي، وز-وزىنەن ىڭعايسىزدانىپ، بۇرىن ءۇيىر بولىپ كورمەگەن كوڭىلسىزدىككە تاپ بولدى. دەگەنمەن، وسىنىڭ ءبارى تەرەڭنەن شىققان سالماقتى وي ەمەس، الدەنەدەن يمەنگەن، وقيعانىڭ بەتىن قالقىعان ساياز وي، ساياز وكىنىش ەدى. بولعان وقيعا ىڭعايسىز-اق سياقتانعانىمەن، سايىپ كەلگەندە، ول ءوزىن ءتىپتى كىنالى دەپ ەسەپتەمەيدى، «ۇرىنعان تەنتەكتەن ءوزىمدى قورعادىم، ونىڭ نەسى سوكەت» دەگەن ارقا سۇيەر تايانىش ويعا قول ارتىپ، «نە ىستەدىڭنىڭ؟» جاۋابىن جەڭىلدەتەدى.
شىنىن ايتقاندا، ونى بارىنەن دە بۇرىن ەكى نارسە قينايدى. ونىڭ ءبىرى — اكەسى، ەكىنشىسى — وترياد جيىنى. بۇل ەكەۋىنىڭ قايسىسىنان بولسا دا، ول قاتتى قىسىلىپ، قاتتى قينالادى. اكە ەستىسە، «ءبىزدىڭ سەنىمدى اقتاماي، ابىرويىمىزدى توكتىڭ، جامان بالا بولدىڭ» دەپ ۇرسادى، كوڭىلى قالادى. وترياد جيىنى بولسا، ودان دا اۋىر. جولداستارى الدىندا ءىسى وڭ بولسىن، تەرىس بولسىن، كىنالى رەتىندە تاپجىلماي تۇرىپ جاۋاپ بەرەدى. پيونەر ءۇشىن بۇل قانداي كەلىسىمسىز، قانداي قيىن حال! ول عانا ما، جيىندا كلاسس جەتەكشىسى بانۋ دا ءتىپتى، جاقىپبەكتىڭ دە بولۋى مۇمكىن. سولاردىڭ ءبارىنىڭ كوزىنشە، كىنالى بۇل بولماعان كۇندە، اتى اتالىپ، اقتالىپ تۇرۋدىڭ ءوزى قانداي ۇيات!...
وسى ەكى ويدىڭ قىسپاعىنا تۇسكەن بالاعا بولعان وقيعانى اكەگە ايتۋ دەگەنگە كەلگەندە، باتىلسىزدىق قايدا بولدى. وترياد جيىنىنان ءبىر، اكەدەن ەكى ۇيالۋ — بالاعا ەس تاندىرار، ايتىپ جەتكىزگىسىز اۋىر سوققىداي كورىندى. نە دە بولسا، جيىننان ەستىگەن سوزبەن تىنىپ، اكەمە سەزدىرمەي-اق قويسام قايتەدى دەگەن وي كوڭىلىنە قونا بەردى. سونىمەن، اكەسىنە ايتارىن دا، ايتپاسىن دا بىلمەي، ول كوپ ويلاندى، ۇيىنە دە كوپكە دەيىن بارا الماي كەشتەتىپ ءبىر-اق كەلدى دە، تاماعىن ءىشىپ الىپ، ساباق وقۋعا وتىردى. ءبىراق، ماندىتىپ ەشتەڭە وقي دا المادى. كوزى كىتاپتا بولسا، ويى باسقادا بولىپ، الاڭداي بەردى. سودان سوڭ ساباقتىڭ ءبارىن جيىپ قويدى دا، تىسقا شىقتى. تاستاي قاراڭعى ايسىز ءتۇن تىرشىلىكتىڭ ءبارىن باۋىرىنا باسىپ الىپتى. تەك اشىق اسپانداعى سامساعان جۇلدىزدار مەن جەردە ءار ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن جىلتىراعان شام ساۋلەلەرى عانا كورىنەدى. جارقىننىڭ كوزى كولحوز باسقارماسىنىڭ كەڭسەسىنە قادالدى. «اكەم جۇمىس باسىنان قايتپادى ما ەكەن» دەگەن ويمەن قارادى ول.
جەڭىل شىققان ول ەتى توڭازىپ، ۇيگە قايتىپ كىردى دە، «جولداستارىن جانىڭدا» دەگەن پوۆەستى قولعا الدى. ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ءبىر اڭگىمەسىندە وسى كىتاپتان ءۇزىندى كەلتىرىپ، قىزىقتىرعان ەدى. سودان كەيىن جارقىن بۇل كىتاپتى تاۋىپ الىپ، سوڭعى ءۇش كۇننەن بەرى، قولى بوس ۋاقىتتا وقىپ جۇرگەن بولاتىن. سونى ءدال وسى تۇندە اياقتاپ شىعۋ وعان قاجەتتەي كورىندى. كىتاپتىڭ قىزىعىنا تۇسكەندىكتەن بە، نەمەسە اكەسىن كۇتكەندىكتەن بە، ونىڭ وتىرىسى كۇندەگىسىنەن بۇل جولى ۇزاققا سوزىلدى. جاتقاننان كەيىن دە كوپكە دەيىن ۇيىقتامادى. كوزىن جۇمسا-اق، وقىعاندارى بەينە الدىندا بولىپ جاتقانداي ەلىكتىرىپ، مۇنى دۇرمەگىنە قوسادى. سول دۇرمەكتە ونىڭ كوزىنە بارىنەن بۇرىن ساشا پيونەر وتتاي باسىلادى. ونىڭ ويى كىتاپتا اڭگىمە بولاتىن باسقا بالالاردىڭ جايلارىنان كورى سوعان ورالىپ سوعا بەرەدى. ساشانىڭ باسىندا بولعان كەمشىلىككە ۇڭىلسە، ءوز بويىنا ۇڭىلگەندەي بولادى.
جاقىپبەك ايتقان، بۇل ىشتەي مويىنداماعان انەۋگى ءبىر تاعىلعان كىنا دا انىق شىندىققا باسىپ، تالاس تۋدىرمايتىن اقيقاتتاي اپ-ايقىن كورىنىپ، مىنا كىتاپپەن ءۇن قوسقانداي سالماعى ارتىپ، ماعىناسىن تەرەڭدەتتى. كىتاپ تا، اقىلشى-ۇستازى دا ءوز باسىنان اسپايتىن جانە اسۋدى تىلەمەيتىن وزىمشىلدىكتى ايىپتاپ، ۇلكەن ساناعا قوعامشىل شىنايى ساناعا ۇندەيدى...
وسىنى بالا ءدال، تەرەڭ ۇعىنىپ جەتپەسە دە، ءوز باسىندا الدەنەلەر جەتىسپەيتىنىن اڭعارىپ، ءتىپتى بۇرىن بايقاماعان ەندى ويلاپ وتىرسا، مىنە بار ەكەنىن سەزىپ، سوعان نالىعاندىقتى بىلدىرەتىن ءبىر جاڭا قالىپ تۋعانداي بولدى. اپىل-تاپىل باسقان، بەرىك تابان تىرەي المايتىن وسى ءسابي ويمەن ول اكەسىنىڭ كەلۋىن كۇتپەي جاتىپ، ۇيقىعا كەتتى. سول جاتقاننان ول تاڭەرتەڭ ءبىر-اق وياندى. ويانعاندا دا الدەنەندەي قورقىنىشتى ءتۇس كورىپ شوشىپ تۇردى.
تۇسىندە سامولەتكە وتىرىپ، پاراشيۋتپەن تۇسپەكشى بولىپتى. ءبىراق جۇرەگى داۋالامايدى. تومەن ەڭكەيىپ قاراسا، وندا بۇراڭداي اققان وزەن جاعاسىندا سۋ ەلەكتر ستانسياسى كورىنەدى. سول ارا قولىندا كۇرەك سىقىلدى ۇلكەن قالاق تەمىرى بار ساپار تۇر. ول تابانىنىڭ استىنداعى قولدان قازىلعان كەڭ ارناعا سول كۇرەكشەسىن مالىپ، اينالاسىنا سۋ شاشادى. ونىسى ەلەكتر توگىنە اينالىپ، ۇشقىن بوپ تارايدى. جارقىن ءوزىنىڭ سامولەتتەن تۇسە الماي تۇرعانىن ۇمىتىپ، ساپار شاشقان ۇشقىنداردى تاماشالايدى. ونىڭ تۇسە الماي تۇرعانىن ساپار سەزىپ، مۇنى اجۋا ەتكەندەي بولادى.
اشەيىندە دەمىڭە نان ءپىسىپ، تۇمسىعىڭدى كوتەرۋشى ەدىڭ. ونىڭنىڭ ءبارى جاي ەكەن عوي. ەندى مىنە پاراشيۋتپەن سەكىرۋگە باتىلىڭ جەتپەي تۇر. مەن بولسام، پاراشيۋتسىز-اق قۇس بولىپ ۇشىپ ەتەككە جەتىپ ءبىر-اق قونار ەدىم، — دەيدى ول ايقايلاپ.
ساپار ءوزى نامىسىنا ءتيىپ، جارقىن ىزالانسا دا، نە ىستەرىن بىلمەي مىسى قۇريدى.
— كوزىڭدى جۇم دا، تومەن قاراي ۇش، — دەگەن ساپار داۋسى تاعى ەستىلدى.
— بۇل كوزىن جۇمادى. ەكى قولىن ەكى جاققا جايىپ جىبەرىپ سەكىرەدى.
— قورىقپا، ەكى قولىڭدى قانات قىپ سەرمە!
مۇنى ساپار ەمەس، الدەكىمدەر ايقايلاپ ايتىپ تۇرعانداي بولادى. ول ەكى قولىن ەربەڭدەتەدى. شىنىندا دا، وعان قانات بىتكەندەي بولىپ اسپان الەمىندە قالىقتايدى. كەنەت، الدەنەدەن گۇرىلدەگەن داۋىستان سەسكەنىپ، كوزىن اشادى. تاۋدان وڭعا قاراي شاپشىپ اققان، قازانداي تاستاردى قاڭباقتاي دومالاتقان دولى وزەننىڭ ءدال ۇستىنە ءتونىپ قالعانىن كورەدى. ەندى ءسال كىدىرسە، سوندا كەلىپ تۇسپەك. ول زارەسى ۇشىپ، قايتادان جوعارى كوتەرىلمەك بولادى. ءبىراق، سالماعى تومەن باسىپ، كوتەرىلە المايدى. سول كەزدە قاسىنا كىپ-كىشكەنتاي، شاعالاداي اپپاق سامولەت ۇشىپ كەلە قالادى، مۇنى ۇشىرۋشى ساپار ەكەن دەيدى!
— كەل، بەرى! — دەگەنگە قاراسا، سول ساپار بوپ كورىنگەن ۇشقىش دەمدە باسقا بىرەۋ بولىپ كەتەدى... سالدەن سوڭ بۇل كورىنىس تە عايىپ بولادى... سامولەتتى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ەندى جارقىننىڭ ءوزى بولىپ شىعادى.
وسىنداي شىتىرمان تۇستەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى الماسىپ، ەندى ءبىر ساتتە وترياد جيىنىنا كەلىپ جالعاسادى. بۇعان پيونەرلەر تۇس-تۇستان سۇراق قويىپ، ەسىن شىعارىپ جاتادى.
— سەن نە ىستەدىڭ؟ كىمدى الدادىڭ بىلەمىسىڭ؟ — دەپ وعان ءتۇسىن سۋىتىپ جاقىپبەك ءتونىپ تۇرادى. ول مۇعالىمنەن سەسكەنىپ، كەيىن شەگىنەدى.
«كىمدى الدادىڭ؟» — دەگەن داۋىس ەندى ارت جاعىنان دا ەستىلەدى. جالت بۇرىلسا قاباعىن ءتۇيىپ تۇرعان ءوزىنىڭ اكەسىن كورەدى. بالا ودان سايىن دەگبىرسىزدەنىپ: «مەن الداعام جوق» دەمەك بولادى. ءبىراق، ءتىلى كۇرمەلىپ، داۋىسى شىقپايدى.
— سەن مەنىڭ بالام بولۋدان قالدىڭ، — دەيدى اكەسى. بۇل: «اكەتاي، مەندە جازىق جوق!» -دەپ جىلامسىرايدى. سويتسەم، ەسىركەر دەپ ويلايدى. مۇنىسىنان دا ەشتەڭە ونبەيدى، كوزىنەن جاس تامبايدى، اكە نانبايدى.
— بۇل ەندى مەنىڭ دە جاقسى شاكىرتىم بولا المايدى! — دەيدى جاقىپبەك. ول ءار ءسوزىن سالماقتاپ، ءبولىپ-بولىپ ايتادى. ونىڭ ءسوزىن پيونەرلەر قاعىپ الىپ، جامىراي قايتالايدى.
سۇيىكتى مۇعالىمىنە دە ەشتەڭە تاۋىپ ايتا الماي، كۇرسىنىپ كوزىن جۇمادى، جۇرەگى لوقسىپ، باسى اينالادى... وسىنداي شىتىرمان وقيعالار تىزىلە بەرەدى... جيىن سامولەتتىڭ ىشىندە ءوتىپ جاتقان بولىپ ەلەستەيدى، قۇلاعىنا موتوردىڭ گۇرىلىمەن بىرگە: «بۇل ءبىزدىڭ قاتارىمىزدا بولۋعا لايىقتى ەمەس!» — دەگەن داۋىستار شالىنادى. ءدال وسى مينۋتتە تاعى دا ساپار پايدا بولىپ، وعان «ءتۇس، ءتۇس!» — دەپ تەپسىنەدى.
بۇل وعان ەشتەڭە دەمەي، كۇمىلجيدى. اناۋ تاپجىلماي العا باسىپ، مۇنى سامولەتتىڭ ەسىگىنە قاراي تىقسىرادى. ودان سەسكەنگەن بۇل شەگىنە-شەگىنە ەسىككە جەتىپ، ءبىر ساتتە قۇلاپ بارا جاتقانىن سەزەدى. «ءولدىم» دەگەن وي كوپ، توبە قۇيقاسى، ءون بويى شىمىر-شىمىر ەتىپ تىتىرەنىپ كوزىن اشادى... باقسا اسپاندا دا، سامولەتتە دە ەمەس، جۇرەگىن استىنا الىپ، ءوز ۇيىندە، ءوز توسەگىندە جاتىر. قارا سۋعا ءتۇسىپ تەرلەپ قالعان. اكەسى قىزمەتىنە كەتىپتى.
ساپارمەن ارادا بولعان وقيعادا ءوزىن كىناسىزبىن دەپ ەسەپتەسە دە، وسى تۇننەن كەيىن ول بۇل ويىنا دا باتىل سەنۋدەن قالىپ، ساباققا ۇلكەن قاۋىپپەن كەلدى.
بارىنەن دە مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاۋ قيىن بولدى. «قارسىمنان مۇعالىمدەردىڭ بىرەۋى كەزدەسىپ قالماسا ەكەن» دەپ تىلەدى. وقۋشى جولداستارىنان دا ءوز ءجۇزىن الىپ قاشتى. ەشكىمنىڭ كوزىنە شالىنباي كلاسقا زىپ بەرسەم، قايتىپ قوزعالماس ەدىم دەگەن ويمەن كوريدورعا كىرىسىمەن باسىن تومەن تۇقيتا ەنتەلەپ، اياعىن جەدەل باستى...
— جارقىن! — دەگەن داۋىس تۇلا بويىنا قورعاسىن قۇيىپ جىبەرگەندەي ونى كىلت توقتاتىپ، باسىپ وڭعا انتەك بۇرعىزدى. بەتى دۋ-دۋ ەتىپ، ەنى دە بۇزىلىپ جۇرە بەردى. قاسىنا كەلگەن بايسالعا قاراي قاراماي، قىرىنداپ كەتتى دە، كىرەرگە جەر، تابا الماي ساستى.
وسىنى بايقاي قويعاندىقتان كوريدوردا قىسپايىن دەدى مە، ويلاعان جارانىڭ اۋزىن تىرناماي، جاي عانا كۇلىمسىرەپ:
— امانداسىپ ءجۇرۋ كەرەك! — دەدى.
— اعاي كەشىرىڭىز... مەن بايقامادىم.
نەگە توقتاتتى؟ نەگە ىزىنشە ۇندەمەي قالدى ۆوجاتىي؟
كلاسقا كىرىپ العان سوڭ جارقىن بۇل جايىن كوپ ويلادى.
12
وسى ءبىر شاعىن بولمە سىرتىنان كوز تارتپاسا دا، ىشىنە كىرسەڭ قىزىقتىرادى. كولحوز بايلىعى شالقار تەڭىز دەسەك، بۇل سونىڭ قاينار كوزى تارىزدەس. اۋىلعا كەلگەن جاڭالىق اۋەلى وسى ۇيگە كىرىپ، كەيىن وسى ۇيدەن تارايدى. بۇل ءۇي كولحوز دالاسى مەن قالاسىنىڭ بۇگىنگىسىن الدىنا جايىپ، ەرتەڭگىسىن كوزىڭە ەلەستەدى. ونىڭ ءسىزدى قىزىقتىراتىنى دا مىنە وسى قاسيەتى.
بۇل ءۇيدىڭ ىشىندە ەشقانداي جيھاز دا جوق. بۇدان سامساعان ورىندىقتار مەن ستولداردان باسقا مۇلىك تە كەزدەستىرە المايسىز. مۇنىڭ قازىناسى — تولا جازىلعان داپتەرلەردە، قابىرعاعا قىستىرىلعان ءتۇرلى داقىلداردا، بۇرىشتاردا تۇرعان، توپىراق سالىنعان قالبىرلاردا. داپتەرلەر ەڭبەك مايدانىندا ۇشتاسقان عىلىم مەن تاجىريبەنىڭ سان جىلعى تاريحىن شەرتەدى؛ داقىلدار — كولحوزدا قانداي ەگىس پەن جەمىس وسەتىنىن كورسەتەدى، قالبىرلارداعى توپىراقتار ەگىس دالاسىنىڭ سان الۋان سارىن باياندايدى. ءسىزدىڭ كوزىڭىز سولاردىڭ ىشىندە الدىمەن داقىلدارعا تۇسەدى. بۇل داقىلدار الۋان ءتۇرلى: اقباس بيداي، قاراباس بيداي، تارماقتى بيداي... ساناپ تاۋىسۋعا بولمايدى. ءبىز بىلەتىن داقىلداردىڭ ءبارى بار. ول عانا ما، سولتۇستىك وبلىستارىمىزدىڭ تۇرمىسىنا ءالى دە ءسىڭىپ بولماعان الۋان تەكتى المالار، جەمىستەر دە تۇر...
بۇل ۇيدە كولحوزشىلاردىڭ كوپ جىلعى تاجىريبەسى، ەگىستىك جەر مەن ءداننىڭ قاسيەتى زەرتتەلەدى. كولحوزعا الدىرىلعان جاڭا وسىمدىكتەر دە وسى ءۇيدىڭ جانىنا ەگىلىپ، وسى ۇيدە سىننان وتەدى. كولحوزداعى عىلىمي ورتالىق تا وسى ءۇي. اۋىل ادامى بۇل ءۇيدى حاتا -لابوراتوريا دەپ اتايدى.
بۇل ءۇي اۋىل مەكتەبىنىڭ دە ۇلكەن تايانىشى. وقۋشى بالالار بۇل ۇيدەن وسىمدىك دۇنيەسىنىڭ، كولحوز داۋلەتىنىڭ سىرىن ۇعادى. بوتانيكا ساباعىن تىرشىلىگىمىزبەن قابىستىرۋدا كوز قاندىرار، كوڭىل اۋدارار كەرەكتى ەسىمدىكتەردىڭ كوبى وسى ۇيدەن تابىلادى. سول ءۇشىن بيولوگيا ءپانىنىڭ بۇل ءۇي تۇراقتى كابينەتى ءارى وسىمدىكتەر دۇنيەسىنىڭ ءمۇيىسى سياقتى بولىپ، بارعان سايىن مەكتەپ تىرشىلىگىنىڭ قاينار كوزىنە اينالىپ كەلەدى.
التىنشى « ا» كلاسىن بانۋ بۇگىن دە، مىنە، وسىندا الىپ كەلدى.
— وتكەن جولى ءبىز تۇقىمدى ەگىسكە ازىرلەۋ جانىندا اڭگىمەلەستىك قوي دەيمىن، — دەپ باستادى بانۋ ساباعىن، — ءقازىر سوندا ايتىلعان نەگىزگى ماسەلەلەردى ەسكە تۇسىرەيىك. سونىمەن تۇقىمدى ەگىسكە ازىرلەۋ جۇمىسى دەگەنىمىز نەدەن باستالادى؟ كىم ايتادى؟
«مەن ايتامىن» دەگەندەر قاپتاپ كەتتى. مۇعاليما سەيتەنگە ءسوز بەردى.
— تۇقىمدى تازارتامىز، سورتتايمىز، — دەدى سەيتەن...
— دۇرىس، دۇرىس، ايتا بەر. قالاي تازارتامىز، قالاي سورتتايمىز؟
— ونى، اپاي، بالالاردىڭ ءبارى كوردى عوي. ءوزىمىز، الگى، سول ماڭدا جۇردىك قوي... ءتىپتى سول تازارتقىش، سورتتاعىش ماشينالاردى دا ءوزىمىز جۇرگىزدىك قوي، — دەپ سەيتەن بۇلاردى ايتىپ جاتۋدى ارتىق كورەتىنىن، ويتكەنى، بۇل ءتىپتى ۇيرەنشىكتى ءىس ەكەنىن سەزدىردى.
— وقا ەمەس، — دەدى بانۋ، — سول كورگەندەرىڭدى بىزگە اڭگىمەلەپ بەر. نە ءۇشىن سورتتايمىز؟ سونى دا ايتا كەت.
— ەگىن جاقسى شىعۋ ءۇشىن تۇقىم كەرەك...
— قانداي تۇقىم؟ — دەدى كامال كۇبىرلەپ، جۇدىرىعىمەن ونى بۇيىردەن نۇقىپ قالىپ.
— قانداي تۇقىم! ءسوز بە ەكەن. جاقسى تۇقىم، ارينە...
— جاقسى تۇقىم دەگەنىمىز نە؟ سەن، اسىقپا، ساسپا...
— جاقسى تۇقىم دەگەنىمىز ول، الگى، ەڭ ءىرى، ەڭ ساپالى، بۇزىلماعان، ساۋ داندەر... ول سورتتالىپ الىنادى. اۋەلى تازارتىلادى. نەدەن دەيسىڭ بە؟ — كامالعا وستيا موينىن بۇردى. — بىلەسىن بە، ەگىندە نەشە تۇرلىلەر وسەدى، سولاردىڭ تۇقىمى ارالاسىپ جۇرەدى. اناۋ، ءالى، ارام شوپتەردىڭ نەشە تۇرلەرى دە بولادى. مىنە، سولاردان تازارتۋ كەرەك. دۇرىس پا؟..
— ماعان ەمەس، جۇرتقا قاراپ ايت، — دەپ كامال قۋاقىلانا كۇلىپ، سىبىر ەتتى.
— ەڭ ءىرى، سالماعى اۋىر، ءبۇتىن داندەر اگى «تريۋمف» ماشيناسىنان وتكىزسەك، ءبولىنىپ شىعادى. ارينە، مۇنىڭ الدىندا، اگى، ۆەيالكادان تۇقىم تازارتىلىپ الىنادى. سولاي عوي؟..
— سەن «تريۋمف» ماشيناسىنىڭ جۇمىسىن دۇرىستاپ ايتپادىڭ عوي، — دەدى ايتەن.
— نەمەنەسىن ايتامىن، اگى، وزدەرىڭ دە تالاي اينالدىردىڭدار عوي. سوندا دا ايتا بەرەيىن بە؟.. بۇل ماشينا تۇقىمدى، اگى، ۇشكە بولەدى. ەڭ ءىرى داندەر ءبىر جاققا، ورتاشا داندەر ءبىر بۇيىرگە، اگى، ۋاق، سىنعان داندەر ارت جاققا شۇمەكتەگەنىن، الگى، ءبارىن دە كوردىڭدەر. مىنە، سولاي...
— سونىمەن بۇل ۇشكە بولىنگەن داندەر قانداي ماقساتقا جۇمسالادى؟ — دەدى بانۋ.
ءبىرىنشىسى ناعىز سانالى تۇقىمعا، ەكىنشى، اگى، ءتۇرلى شارۋاشىلىققا ءۇشىنشىسى مالعا، جەمگە كەتەدى...
— دۇرىس پا، بالالار؟
— دۇرىس، ءبىراق تريەردىڭ جۇمىسىن ايتپاي كەتتى.
— ال ءوزىڭ ايتا عوي، ايتەن.
ورنىنا وتىرا بەرگەن سەيتەننىڭ قۇلاعىنا «اگى، اگى» دەگەن كۇبىرلەر بۇكىل كلاستىڭ انا شەتىنەن دە، مىنا شەتىنەن دە قاپتاي ەستىلدى. ول العاشقىدا مۇنى ۇقپاي، بۇلارى نەسى دەپ ويلادى...
— سەن بەكەر ساسقالاقتايسىڭ سەيتەن. جاتىق سويلەۋگە ۇيرەنۋ كەرەك، — دەدى بانۋ مانادان بەرى ونىڭ ءسوزىن بولگىسى كەلمەگەندىكتەن ەندىكتەن «اگى» جايىن ەندى ەسكەرتىپ. — ايتا بەر، ايتەن...
«تريۋمف» ماشيناسى ىرىكتەن شىعارعان ءبىرىنشى سورت تۇقىمدى سول قالپىندا قالدىرۋعا بولمايدى... — دەدى ايتەن بايانداما جاساعالى تۇرعان ادامداي داۋسىن سوزا، كوگەرە سويلەپ. ول ءالى ناعىز سانالى تۇقىم ەمەس، ونىڭ ىشىنە سالماعى جاعىنان اۋىر بولسا دا، كىشكەنتاي ساپاسىز داندەر دە، كەيبىر ارامشوپتەردىڭ تۇقىمدارى دا كەتىپ قالادى. سوندىقتان بۇلاردان تازارتۋ ءۇشىن تريەرگە سالىپ، ەندى ءتۇر، كولەم جاعىنان سورتتاۋ كەرەك...
— دۇرىس پا، بالالار؟
— دۇرىس...
...مۇعاليما راقاتتانا سۇيسىنەدى. وسىلاردى كلاستا ءسوز جۇزىندە عانا ايتسا، تەحنيكانى، اگروتەحنيكالىق، كوپ جايلاردى، مۇنداي ءتۇسىنۋ، تاق-تاق ەتكىزىپ ايتىپ بەرۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە دە بەرمەس ەدى-اۋ دەپ ويلايدى ول. كوزبەن كورگەنگە، وزدەرى ارالاسقانعا نە جەتسىن! ول ءارى ۇعىمدى دا، ءارى قىزىقتى دا بولادى ەمەس پە...
مەكتەپ بالاسى كۇز باسىنان بەرى تۇقىمدى ىرىكتەۋدىڭ، تازارتۋدىڭ سورتتاۋدىڭ ءاردايىم باسى-قاسىندا بولىپ كەلەدى. ولار تۇقىم تازارتقىش ماشينالاردىڭ جۇمىسىن كوزدەرىمەن كورۋى بىلاي تۇرسىن ،وزدەرى بۇل جۇمىستى كولحوزشىلارمەن كەي جاعدايدا بىرگە اتقارىستى. سوندىقتان ەڭ ناشار وقيدى دەگەن بالانىن، ءوزى كورگەنىن، قولىمەن ىستەگەنىن ءمۇدىرىسسىز ايتىپ بەرەتىنىنە بانۋدىڭ كوزى جەتەدى. تۇقىمدى ساقتاۋ، ەگۋ، باۋ-باقشا، وگورود سالۋ، تىڭايتقىشتاردى قاي ەگىسكە قالاي پايدالانۋ جايىندا دا وقۋشىلار ءىس جۇزىندە ناقتى زەرتتەپ، ءومىردىڭ وزىنەن ۇيرەندى. تۇقىمنىڭ ءونىمىن تەكسەرىپ، بالالار سان رەت تاجىريبە دە جاسادى. بۇل جۇمىستىڭ ادەتكە اينالعانى سونداي: كوپ وقۋشىلار، ءتىپتى، ءوز ۇيلەرىندە دە ءتۇرلى وسىمدىكتەر ەگىپ، قايتا-قايتا سىننان وتكىزىپ، ابىگەرلەنىپ جۇرگەنىن كورەسىز...
بانۋ وتكەن ساباقتى ءبىراز پىسىقتاپ ەسكە تۇسىرگەن سوڭ، جاڭا ماتەريالداردى تۇسىندىرۋگە كىرىستى. ول قابىرعادا قاتار قاتار تۇرعان ءداندى ەگىستىڭ باستارىن قولىنا الا وتىرىپ، ولاردىڭ ءارقايسىسىنا قىسقاشا جەكە توقتاپ، اتتارىن، ەرەكشەلىكتەرىن شولدى. قايسىسىنىڭ قانداي جەرگە جاقسى وسەتىنىن، بەرەتىن ءونىمىن سيپاتتادى. سودان سوڭ بۇل داقىلدىڭ، بارلىعى وسى كولحوزدا وسىرىلەتىنىن حابارلاپ ءوتتى دە، شەت جاقتا وقشاۋ تۇرعان ءبىر وسىمدىكتى قولىنا الىپ ءبىراز بوگەلىس جاسادى.
بالالار دا مۇعاليمانىڭ قولىنا العان داقىلعا قادالىپ، قاراي قالىستى ءبىر باستا بىرنەشە تارماق قولدىڭ سالاسىنداي جارىسا وسكەن عاجايىپ بيداي ولاردىڭ نازارىن بىردەن وزىنە اۋداردى.
جالعىز-اق مىناۋ عانا ءبىزدىڭ ەگىس دالامىزدا وسىرىلمەيدى،- دەدى بانۋ تارماق باستى بيدايدى بالالارعا ۇسىنىپ.
— بۇل بىزدە نەگە وسپەيدى؟
— تۇقىمى جوق. وسىنىڭ ءوزى موسكۆادان الدىرىلدى...
بانۋ بۇدان كەيىن تارماقتى بيدايدىڭ شىعۋ تاريحىن شولدى.
بۇل بيدايمەن اتاقتى سوۆەت وقىمىستىسى شۇعىلدانىپ جۇرگەنىن، ونى ءوزىنىڭ، بوتانيكا باۋىنا ەگىپ، جىل سايىن كوبەيتىپ كەلە جاتقانىن، ءقازىر مۇنى باسقا دا عىلىم تاجىريبە ورىندارى ەگە باستاعانىن، ەندى از جىلدا ەلىمىزدىڭ ءبىرقاتار جەرىندە بيدايدىڭ بۇل جاڭا ءتۇرىن جاپپاي ەگىس رەتىندە ەگۋگە مۇمكىنشىلىك تۋاتىنىن اڭگىمەلەدى.
تارماقتى بيداي بالالاردى قاتتى قىزىقتىردى.
— ءبىز نەگە ەگىپ كورمەيمىز؟
— الداعى كوكتەمدە بىرنەشە ءدانىن ەگەمىز.
— قولىمىزعا بەرە مە، ءۇيىمىزدىڭ جانىنا ەگەر ەدىك، — دەدى ايتەن.
— ءدانى از. ءبارىمىز جينالىپ مەكتەپ جانىنا ەگەمىز!
— مۇنداي ەگىس قانداي پايدالى! — دەدى ءبىر بالا.
— ارينە، پايدالى. كادىمگى جاي بيدايدىڭ سوبىعىندا 50-60 ءدان بولسا، مۇندا 200-دەي ءدان بار. دەمەك جاي بيدايعا قاراعاندا ءونىمدى ول ءتورت ەسەدەن ارتىق بەرەدى دەگەن ءسوز.
بۇرىن بالالارعا بيداي دەگەن ءسوز وتە تار ماعىنادا ءۇستىرت ۇعىلاتىن. بيداي — بيداي. باسقا وندا نە بولماق؟ بوتانيكانى ەتكەننەن بەرى بۇل ۇعىم كەڭەيىپ، بيداي دەگەنىمىز ءتۇرى، سىرى كوپ، ءوز الدىنا شالقىپ جاتقان كەڭ دۇنيە بولىپ بارادى. سول بيداي دۇنيەسى بۇگىنگى ساباقتا بۇرىنعىسىنان دا ىرگەسىن الىستاتىپ اكەتتى.
— ەلىمىزدە جازدىق بيدايدىڭ ءجۇز قىرىق ءتۇرى وسىرىلەدى، — دەپ ەدى ءبىر ءسوزدىڭ رەتىندە بانۋ، بۇعان بالالار تاڭ قالدى.
— تۋ، قانداي كوپ!
— بۇل قايتا كوپ ەمەس، — دەدى بانۋ، — ءبىر عانا كۇزدىك بيدايدىڭ ءتۇرى ەكى جۇزدەن اسادى... وسىلاردىڭ، ءارقايسىسىندا وزىندىك سىر بار... ءارقايسىسىن وسىرۋگە وزىندىك ءايلا-تاسىل كەرەك: ونى وزدەرىڭ كورىپ، كەيبىرىنە تاجىريبە دە جاساپ جۇرسىڭدەر...
باسقا داقىلداردى بىلاي قويعاندا، ءبىر عانا بيدايدىڭ ءوزى وسىنداي سالا-سالاعا ءبولىنۋى، ولاردىڭ ساپا، ءونىم، تاعامدىق قاسيەتى، الۋان تۇرلىلىگى ادام ەڭبەگىنىڭ نەشەمە تۇرلەرىن، تاسىلدەرىن تىلەيتىندىگى ەستي بەرگەن ادامعا تاۋسىلمايتىن جىر ەدى. سولاردىڭ كولحوزدا وسىرىلەتىن كەيبىرىنە عانا مۇعاليما توقتالدى دا بارىنە تەرەڭدەۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ءبىلدىردى. مۇنى كورگەن بالالار قىزىعى باسىلماعانداي تامسانىپ، شىركىن بيداي اتاۋلىنىڭ جايىن تۇگەل بىلەر مە ەدى دەگەن ءتاتتى نيەتتىڭ قۇشاعىندا قالدى. بۇل نيەت ولاردى اۋىل دالاسىنا ءۇڭىلدىرىپ، ونىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭىن ارالاستىرىپ جىبەردى. «ءبىزدىڭ دالامىزدا ەگىلمەيتىن داقىل بولماۋى كەرەك» دەگەن ەسەنبەكتىڭ انادا ايتقان ءبىر ءسوزى بولۋشى ەدى. وسى ارادا كەلىپ سول ءسوز دە ەسكە ءتۇسىپ، وزىنەن-وزى ۇشتاسىپ كەتتى.
ءۇڭىل كولحوز دالاسىنىڭ ەرتەڭىنە، جاس ۇرپاق!
كولبەگەن كەڭ دالا. سول كەڭ دالا بارعان سايىن ءوز كەسكىنىن وزگەرتىپ، بەتىن جاپقان قۋقىل ءشوپ بىرتە-بىرتە شەتكە قاعىلىپ جوعالىپ بارادى. ونىڭ ورنىن جايقالعان كوك ەگىن باسىپ، سارىارقا اتانعان سۇرىقسىز سارى بەلدەردە جاسىل دۇنيە ورناپ، ىرگەسىن كەڭ جايىپ جاتىر.
سۋسىز توبارسىپ، بەتىنە ءاجىم تۇسكەن كارى جەردىڭ جاسارۋى باسىنا جاستىق داۋرەن كەشىرمەگەن، دۇنيەگە جەتىم بوپ كەلىپ، ءومىرىن وگەيلىكتە وتكىزگەن، سول جەردىڭ يەسى — سوناۋ ءبىر كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ ءبىزدىڭ زاماندا قايتا تۋعانىنان اۋمايدى. ەكەۋى دە جاستىقتى جاڭا زاماننان باستاعان. دالا جاڭاشا گۇلدەيدى، دالا ادامى جاڭا ءومىر سۇرەدى.
سول دالانى گۇلدەتۋشى ادامداردىڭ ءبىرى بولساڭ جەتكىنشەك، قانداي سەن باقىتتىسىڭ!
مۇعاليمانىڭ ساباعى، حاتا-لابوراتورياداعى جەر قازىناسى — ءار تىڭداۋشىنى وسى ويعا جەتەلەپ اكەلەدى. تۋ باستا وسىنى نىسانا ەتكەن ءمۇعالىمنىڭ ءوزى دە اۋىل ءومىرىنىڭ سىرىنا بەرىلە شومىپ، كولحوز بايلىعىن شەجىرەدەي شەرتەدى...
مۇندايدا ءوزىنىڭ جاقسى ۇققاندىعىن وزگەدەن ەرەكشە اڭعارتىپ وتىراتىن جارقىن ەدى. بۇگىن سول جارقىنىمىز كوزگە تۇسۋدەن قاشىپ، بۇعا، ءۇنسىز تىڭداپ قالىپتى دا، بويى باسقالاردان الاسارىپ كەتىپتى. كوز الدىنان كەشەگى شاتاق كەتپەيدى. كىم نە ايتار ەكەن دەپ مەكتەپكە زارەزاپ بولىپ كەلىپ ەدى، ەشكىم ەش نارسە دەمەدى. ەڭ اقىرى وقۋشى جولداستارى دا ۇندەمەيدى.
بۇل نە قىلعان ۇنسىزدىك؟.. الدە ۇزدىك وقۋشى بولعاندىقتان، مۇنىڭ ءبىر جولعى اعاتتىعىن كەشىرىپ، ەسكەرۋسىز قالدىرماق بولدى ما ەكەن؟..
— باسە دەسەڭشى، سويتە سالسا قايتۋشى ەدى. ولاي بولسا، الگىندە ۆوجاتىي نەگە شەت جاعىن سەزدىرمەدى؟..
— ايتتى-ايتپادى، بۇل نە قىلعان ۇنسىزدىك؟..
13
جاقيا قارت تۇنگى كۇزەتتەن قايتقالى تالاي ۋاقىت ءوتىپ كەتىپتى. مۇنى ول كوزىن اشىپ جىبەرگەن ساعاتتا تەرەزەگە ءتۇسىپ تۇرعان كۇن ساۋلەسىنەن ءبىلدى. كيىنىپ اۋىز ۇيگە شىقسا، ايتەنگ الدەنە جازىن وتىر ەكەن.
— تاعى ولەڭ بە؟..
— ىم... ساباعىمدى وقىپ بولىپ وتىرعانىم عوي...
— ەندەشە، ونىڭدى قويا تۇر. جۇمىستان بالالار قايتقانشا ەكەۋمىز ديىرمەنگە بيداي تارتقىزىپ اكەلە قويالىق.
— اتا، كىشكەنتاي ايالداڭىز. مەن ءقازىر بىتەمىن، — دەپ ايتەن جازىپ وتىرعان قاعازىنا شۇقشيا ءتۇستى.
— ولەڭدى جازۋداي-اق جازاسىڭ. ءبىراق سولاردىڭ جارىق كورمەيتىنى نەسى؟ سەن ماعان سونى ءتۇسىندىرشى.
— مەن، مىنە، رەداكسيادان حات الدىم، — دەپ ايتەن تۋرا جاۋاپقا جۋىماي اسىعا سويلەپ كەتتى.
— ءيا، نە دەپتى؟
— ولەڭ كوپ كورىنەدى.
— كوپ بولسا، كوپ شىعار. سەن سياقتىلار از دەيمىسىڭ...
— جوق، مەنىڭ ولەڭىم جاقسى ەدى.
— باسىلماعانى سول جاقسى بولعانى عوي، — دەپ قارت قۋاقىلانا كۇلىپ سەنەككە بەتتەدى دە، ايتەندى اسىقتىرا سويلەدى. — بول، شىراعىم، بول! ايتپاقشى، قاپشىقتى الا شىق.
ايتەن اتا ءامىرىن ەكى ەتە الماي، ولەڭدى قالدىرىپ سەنەككە شىقتى. قارت وعان قاپشىقتىڭ اۋزىن اشقىزىپ قويىپ، تىگىلگەن ۇلكەن الاشادان بيدايدى كوسىپ سالا باستادى دا، الگى اڭگىمەسىنە قايتا قايىرىلىپ سوقتى.
— جاڭا سەن ولەڭىمە جاۋاپ الدىم دەدىڭ بە؟
— ءاھا...
— قايسىسىنا؟..
— راديو تۋرالى ولەڭىمە...
— باسقا ولەڭدەرىڭە جاۋاپ كەلىپ پە ەدى؟
«ولەڭىڭ ناشار، باسۋعا لايىقسىز» دەگەن سياقتى جاۋاپتى رەداكسيادان سان ءمارتابا الىپ جۇرسە دە، ايتەن اتا الدىندا ۇيالعىسى كەلمەي:
— ەپتەپ الىپ ءجۇرمىن عوي، — دەپ فاكتىنى جۇقارعان داۋسىن دا جىڭىشكەرتىپ كۇبىر ەتتى.
— ەپتەپ تە، كوپتەپ تە الماي-اق، بالام، مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭ، ەڭ دۇرىسى ساباعىڭدى وقىعان...
— اتا، ءسىز قىزىقسىز، ساباقتى قاشانعى وقي بەرمەكپىن.
ءتىپتى وتىرا بەرسەم، ءىش پىسىپ كەتەدى. سوندايدا... ەندى ولەڭ جازباعاندا نە بىتىرەم؟
— ءىشىڭ پىسادى ەكەن، كولحوز شارۋاشىلىعىمەن اينالىس. ءىستىڭ جايىن ۇيرەن. جۇمىسقا وسى باستان كوزىڭدى قاندىر. ەرتەڭ ءبىز ولگەندە، كولحوزدا كىم جۇمىس ىستەيدى؟ وسىنى سەندەر ءسىرا دا ءبىر ويلايسىڭدار ما؟ — دەپ قارت قاپشىققا سالىپ تۇرعان بيدايىن توقتاتىپ، نەمەرەسىنە قارادى.
— نەگە ويلامايمىز، ارينە، ويلايمىز، — دەپ ايتەن دە اتاسىنىڭ ىڭعايىنا جىعىلدى.
— ويلانعاندارىڭ قايسى؟ شارۋاشىلىقتىڭ ەشبىر جايىن بىلمەيسىڭدەر.
— ءپالى بىلمەيمىز... انا تاجىريبەلەردى ءبىز نە ءۇشىن جۇرگىزىپ ءجۇر دەپ ويلايسىز. سونىڭ ءبارى، اتا-اۋ، كولحوزدىڭ مۇددەسى ەمەس پە، — دەپ ول بولمەدەگى ءتۇرلى وسىمدىكتەردى نۇسقادى.
— قوي، ايتپا ماعان ول ەرمەگىڭدى. كىسى تەرەزەنىڭ الدىنا استىق ەگىپ، ديحانشى بولا ما ەكەن! مۇنى قازاق ەرىككەننەن، جۇمىس جوقتىقتان تۋعان اۋرە-سارساڭ دەيدى.
— جوق، اتا، بۇل ناعىز عىلىم...
— عىلىم! ول قاي عىلىم؟ نە قىلعان عىلىم؟ عىلىمداي مىرەيىن، وزدەرىڭ كولحوز شارۋاشىلىعىنان، ءسىرا، بىردەڭە بىلەسىڭدەر مە؟ سونى ايتشى.
— ءبىز بە، ءبىز ءقازىر ءبارىن دە ءبىلىپ كەلەمىز. مەكتەپ بىزگە ءبارىن دە ۇيرەتەدى...
— ءۋا، دەگەن-اۋ!..
— راس، راس. ءبىز بىلمەيتىن تۇك جوق. ءبىز ءشوپ جايىن دا، ەگىن جايىن دا، مال جايىن دا، ءتىپتى ماشينا جايىن دا بىلەمىز... كەرەك دەسەڭىز، سىزگە ۇيرەتۋگە دە بولادى.
— مىنا ماعان با؟ و، توبا! سەندە تۇيسىك جوق ەكەن... ۇيرەتكەنىڭ دەيىن، سەن اۋەلى مىنانى ماعان ايىرىپ بەرشى، — دەپ الدىنداعى بيدايدىڭ ءبىر ۋىسىن نەمەرەسىنىڭ الاقانىنا سالا قويدى.
ايتەن بيدايدى ارلى-بەرلى قاراپ، سودان سوڭ تىلىنە سالىپ شايناپ كوردى دە:
— مۇنىڭ نەسىن ايىرۋ كەرەك؟ — دەدى.
— قانداي بيداي؟
— ميكروسكوپپەن قاراۋ كەرەك.
— نەمەنەمەن؟..
— ايتەن قايتالادى.
— ە، سولاي دە؟ جانىڭا ماتروسكەبىڭدى بايلان ءجۇرۋىڭ كەرەك بولدى عوي.
ايتەن اتا الدىندا ءمۇدىرىپ قالۋعا نامىستانىپ، بيدايدى تاعى دا اينالدىرا باستادى.
— ارينە مۇنىڭ قانداي بيداي ەكەنىن بىلايشا دا اجىراتۋى بولادى... دەگەنمەن ميكروسكوپتىڭ ءجونى بولەك.
— كانە، سول بىلايشا-اق ايىرىپ كورشى.
— تريتيكۋم ۆۋلگارە! — دەدى ايتەن بيداي ءدانىن ويلانا تىستەپ تۇرىپ.
— نەمەنە، نەمەنە دەپ كەتتىڭ؟
— الگى كۇزدىك بيدايدى عىلىمدا وسىلاي دەپ اتايدى عوي. ءسىز ونى بىلمەيسىز بە؟
— جاقيا نەمەرەسىنىڭ بەتىنە باجىرايىپ قاراپ قالدى.
— وي، بالام، مۇنى سەن قالاي ءبىلدىڭ؟ الدە بىرەۋدەن ەستىپ پە ەڭ؟
— نە ەستيتىنى بار؟ ءوزىم دە بىلەم. كۇزدىك بيداي ءدانى جازدىق بيدايداي ەمەس، جۇمساق كەلەدى...
— ونى ساعام كىم ايتتى؟
— ءبىز وقىدىق دەمەدىم بە. حاتا-لابوراتوريادا بارلىق ءداندى ءوزىمىز ايىرىپ تا كوردىك، ساپاسىن دا سالىستىردىق. كۇزدىك بيداي شارۋاشىلىققا قولايلى، ءونىمى مول بولعانىمەن ساپاسى جازدىق بيدايعا قاراعاندا ناشار ەكەنىن دە بىلەمىز... سوعان قاراماستان بىزدە كۇزدىك بيدايدى جازدىق بيدايعا اينالدىرۋمەن شۇعىلدانا باستاعان بالالار دا بار...
— جوق، سەن ءوزىڭ بىردەڭە ءبىلىپ قالعان ەكەنسىڭ...
— ءسىز ونى ايتاسىز، ءبىز جازدىق بيدايدى كۇزدە ەگۋ ارقىلى ءدانى قاتقىل"، ساپالى تۇقىم الۋمەن دە شۇعىلدانىپ ءجۇرمىز. كورىڭىز، مەكتەپ ماڭىنا ەگىپ قويدىق. بۇعان بىلاي جىل سايىپ مەكتەپ جايىنداعى ءوزىمىزدىڭ ۋچاستوكتا تاجىريبە جاسايمىز...
— ە، شىراق، ول ەگىندەرىن ەكى-ۇش جىلدان كەيىن قايتادان وزىنەن-وزى جۇمساق دانگە اينالىپ كەتەتىنىن سەندەرگە ەشكىم ايتپاعان ەكەن.
— ءبىز ونى دا بىلەمىز. ال، ءبىراق،، بۇل جايىنداعى باسقا دا ءادىستىڭ بار ەكەنىن ءسىز، اتا، ءوزىڭىز بىلمەيدى ەكەنسىز. ءقازىر قاتقىل ءداندى ءونىم الۋعا ابدەن بولادى. نانباساڭىز مەن سىزگە تۇسىندىرەيىن...
— جاقيا نەمەرەسى الدىندا ءسۇرىنىپ:
— تۇسىندىرمەي-اق قوي، بىلسەڭ بولعانى، — دەپ باستا ءوزى قوزعاعان اڭگىمەدەن ەندى ءوزى قاشتى. ءبىر جاعىنان قارتىمىز بالانىڭ مۇنىسىنا ءسۇيسىنىپ: «جاڭا زامان بالاسىن ءبىزدىڭ كەزىمىزدەگى بالالىقپەن سالىستىرۋعا بولمايدى ەكەن» دەگەندى ۇعىپ، كوكىرەگىنە ءتۇيىپ تۇردى. بۇعان دەيىن دە نەمەرەسىنىڭ پايىمدى كوپ ءىسىن اڭعارا تۇرسا دا، وعان بالا دەپ قاراپ كەلسە، بۇل جولى سول ويىنان ءبىرجولا بەزىنە، كوپ جايلاردىڭ سىرىنا باسقاشا ءۇڭىلىپ، ءوزىن ونىڭ الدىندا قۇر كەۋدە، قارا جاياۋعا ساناپ، جۋاسىپ قالدى.
اتالى-بالالى ەكەۋى وسىنداي ءبىر ءۇنسىز تىنا قالعان مينۋتتا سەنەككە سىن ەتىپ ساپار كىرىپ كەلدى.
— ايتەن، سەنى ءمۇعالىم شاقىرىپ جاتىر، — بولدى ونىڭ ءبىرىنشى ءسوزى.
— قاي ءمۇعالىم؟
— ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا.
— مەنى قايتەدى ەكەن، بىلمەدىڭ بە؟
— بىلمەيمىن.
— ايتەن اتاسىنا قارادى.
— جارايدى، ءمۇعالىمىڭ شاقىرسا بار، بيدايدى مەن ءوزىمنىڭ بىردەڭە ەتەرمىن.
— مەكتەپكە قاراي ەنتەلەي باسىپ كەلە جاتقان ساپار ءوز ۇيىنە جەگە بەرىپ جالت بۇرىلدى.
— قايدا كەتتىڭ؟
— ۇيگە ءجۇر.
— مۇعاليما كۇتىپ وتىر عوي.
— كۇتكەن ەشكىم دە جوق.، ءجۇر!
— سەن نە ايتىپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟
— مەن اتاڭ جىبەرمەس دەپ وتىرىك ايتقام. سەن مۇعالىمگە ەمەس، ماعان كەرەكسىڭ.
— ءوزىڭ قىزىقسىڭ عوي، نەمەنە مۇنىن.؟ — دەپ ايتەن اۋزىن تومپايتتى.
— سەن ءبىلدىڭ بە، — دەدى ساپار ۇيىنە كەلگەن سوڭ — مەن جارقىندى جاقتان وسىپ-وسىپ جىبەردىم عوي...
— سونىڭ جاراي ما ەكەن؟..
— نەگە ول ماقتانادى، نەگە ول مەنى مازاقتايدى؟ مەنەن ونىڭ نەسى ارتىق؟ مەن ول ماقتانشاققا كورسەتەمىن... — دەپ ساپار ءشۇۋ دەگەندە ءبىراز جەلپىنىپ الدى دا، ارتىنان سايابىرلاي باستادى، — سەن مەنى تۇسىنبەيسىڭ. ىلعي جارقىندى-جاقتايسىڭ. مەن، مەن ساعان وكپەلەدىم...
— مەن قاشان جاقتادىم؟
— ءاي، «ءبولشوي»، دەپ سەن دە ماعان ءبىر رەت ايقايلادىڭ عوي.
— قالجىڭ عوي مەنىكى.
— ال، مەيلى، وكپەلەمەي-اق قويايىن، — دەدى ساپار رايدان تەز قايتىپ، — سەن شىن دوس بولساڭ ماعان كومەكتەس...
— ءقايتىپ؟
— بىلەسىڭ بە، مەنى جيىنعا سالماق، تەنتەك تە، بۇزاقى دا مەن بولماقپىن. ال، ول بولسا، ۇلگىلى، ۇزدىك وقۋشى بوپ قالا بەرمەك، سونسوڭ تاعى مەنىڭ يىعىما شىعىپ الادى... سەن تۇسىنەسىڭ بە، ايتەن، مەن بۇعان توزە المايمىن. مەنى ەشكىم ۇقپايدى... ەگەر مەن دەسەڭ جارقىننىڭ وڭباعان ەكەنىن ەرتەڭ جيىن الدىندا ايتىپ بەر.
— ءا، باتىرىم، ساسايىن دەگەن ەكەنسىڭ.
— .مەن بە ساساتىن؟... تۇك تە ولاي ەمەس. مەن ءجونىن ايتام...ۇقپايدى ەكەنسىڭ، كەتتىم...
— توقتا!.. جيىندا ءوزى كىمدەر بولادى ەكەن؟
— ءبارى دە بولادى.
— جاقىپبەك اعاي دا بولار ما ەكەن؟
— بولماعاندا!
— بۇل سەنىڭ ماسەلەڭ دەگەننىڭ ءوزى ابدەن شاتاققا اينالعان ەكەن.
— مەيلى، قورقا المادىم...
ساپار بۇل ءسوزىڭ قانشاما نىق ايتتىم دەسە دە، داۋسى ءسال دىرىلدەپ، سولعىن شىقتى. يا القىمدا بۋلىعىپ اشۋ تۇردى، يا كوڭىلدە جاڭا ءبىر ۇرەي تۋدى... ايتەۋىر وسى ەكەۋىنىڭ بىرەۋى شاكسىز ەدى.
14
پيونەر بولمەسىنە كىرگەن بەتتە جارقىننىڭ كوزىنە ءبىرىنشى شالىنعان ساپار بولدى. «بۇل قاندان كۇيدە ەكەن» دەگەندەي ول باسقاعا بىلدىرمەي، ساپارعا قادالىپ قاراپ شىقتى. ول دا جالتاق-جالتاق قاراپ، جۇدەۋ تارتىپ تۇر ەكەن.
بەكتاي بايسالعا راپورت بەرىپ شىققاننان كەيىن جيىندى اشىق دەپ جاريالادى.
— اڭگىمە پيونەر جارقىن ەسەنبەكوۆ پەن ساپار بايمۇراتوۆ تۋرالى، كىمنىڭ قانداي ۇسىنىسى بار؟
— ۇسىنىس سول: ءسوز وزدەرىنە بەرىلسىن. نە ءۇشىن شاتاسىپتى، سونى ايتسىن.
— قانە، قايسىڭ ايتاسىڭدار؟
جۇرت الدىندا ءموليىپ تۇرعان ەكى بالاعا بارلىق كوز قادالا قاراپ قالدى. جارقىن داۋسى دىرىلدەي شىعىپ، ءتىل قاتتى.
— مەندە ەشقانداي جازىق جوق. بار جازىعىم — ساباق ۇيرەتەم دەگەنىم...
— توبەلەس قالاي باستالدى؟ سونى ايتشى، — دەدى بەكتاي.
— ماعان ءتىل تيگىزدى. مەن ءتىلىندى تارت دەپ ەدىم، جۇدىرىعىن الا جۇگىردى. سونسوڭ مەن دە قاراپ قالمادىم...
بار ەرىكتى بالالاردىڭ وزىنە بەرىپ، ءۇنسىز تىڭداپ وتىرعان بايسال جارقىن اڭگىمەسىنىڭ توركىنىن تانىپ:
— سەن جازىقسىز ەدىڭ. ساپار سوعان قاراماستان، قول تيگىزگەن بولدى عوي؟ — دەپ سۇراق قويدى.
— مەندە ەشقانداي جازىق جوق.
بايسال ساپارعا بۋرىلدى.
— سەن قالاي دەپ ويلايسىڭ؟
وتىرعانداردىڭ ءبارىنىڭ نازارى جارقىننان ساپارعا ويىستى. ول ىشتەي ۇلكەن قوبالجۋدا ەدى جيىنعا جاقسىلىقتان بارلىق ءۇمىتىن ءۇزىپ كەلگەن-دى. پيونەر جولداستارىنان دا، قاتال دا بولسا، ءادىل، مەيىرىمدى جاقىپبەكتەن دە، قاباق شىتۋدى بىلمەيتىن جىلى ءجۇزدى بانۋدان دا، بالا مىنەزدى بايسالدان دا، بۇل جولى ول ەشقانداي جاقسىلىق كۇتپەيدى، كۇتۋىم مۇمكىن دە ەمەس دەپ شامالايدى، ءوز بەيباستىقتىعىن شەگىنە جەتكەنگە، اسقىنىپ بىتكەنگە سانايدى. بۇرىن جاعىمسىز ءىس ەتتىم، كىنالىمىن دەگەن وي باسىنا كىرىپ تە شىقپاسا، سوڭعى ۋاقىتتاردا بۇدان بىرتە-بىرتە ارىلىپ، ءوز كىناسىن سىرتقا جاريا ەتۋگە باتىلى بارماسا دا، ىشتەي ۇعىنۋعا بەت العام ەدى. اقىرى جارقىنمەن ەكى ارادا بولعان وقيعاعا قابىرعاسى قايىسقانداي قىنجىلىپ، ءارى وكىنىپ، بۇدان اقتالۋ بوس اۋرە دەگەنگە دە ءبىرجولا تابان تىرەگەن ەدى. ءوز ءىسىنىڭ تەرىستىگىنە ابدەن كوزى جەتكەندىكتەن، ءتىپتى، كەشە ايتەنگە قويعان تىلەگىنە دە ەندى ول ءبىر ءتۇرلى وكىنگەندەي بولىپ تۇردى. «مۇنىم قالاي؟ جارقىنعا جارماسقانمەن كىنام ازايا ما؟ ايتەن ايتقانداي: ساسقاندىعىم با؟ جوق، ءجون ەمەس. ءوزىم ىستەگەن قىلمىستى ءوز موينىممەن كوتەرۋىم كەرەك. ونىڭ كوپ شايقالىپ، كوپ تولعانىپ كەلىپ توقتاعان جەرى وسى.
مۇنى ونىڭ جۇرەگىنە ەككەن — ءمۇعالىمى جاقىپبەك. ونىڭ ىسىنەن عاجايىپ جاقسى سىردى ادالدىقتى، ادىلدىكتى، تۋراشىلدىقتى، باتىلدىقتى كورۋمەن كەلەدى. وقىتۋشىسىنىڭ العاشقىدا بايقاي الماعان، بايقاسا دا، باعالاي الماعان بۇل قاسيەتىنە ەندى ول قىزىعا قارايدى. ءدال سونداي بولعىسى كەلىپ، وعان ەلىكتەۋدى نيەتتەنەدى. تەك نيەتى ىسكە اسپاي وكىنەدى. قانشاما جاقىپبەك بولۋعا تىرىسسا دا، الدەنەندەي سەبەپتەرمەن بەتالىسىنان جاڭىلىپ، بولماشى بۇدىر وقيعالارعا شىرمالىپ قالا بەرەدى. نەلىكتەن بۇلاي؟ ونى ساپار تۇسىنە المايدى. ونىڭ شامالاۋىنشا ۇعىنۋ، نيەتتەنۋ از كورىنەدى. مۇنىڭ ۇستىنە الدەنەندەي قوسىمشا كۇش كەرەك ءتارىزدى. بۇل قانداي كۇش؟ ونى دا ايتا المايدى.
— مەن ءوزىمنىڭ جازىقتى ەكەنىمدى جاسىرمايمىن، — دەدى ول الدەن ۋاقىتتان كەيىن، — بار كىنا مەندە.
جارقىن وسى نە ايتار ەكەن دەپ وعان قاۋىپتەنە قاراپ تۇرعان ەدى، ەندى اۋىر جۇگىنەن جەڭىلدەنگەندەي، كۇرسىنىپ دەمىن الدى.
— مويىنداۋىن، از، — دەدى بەكتاي، — نە ءۇشىن قول جۇمسادىق، سەبەبىن ايت.
— اشۋ قىستى دا، دانەنەنى ويلامادىم.
— اشۋ قىسقان سايىن جۇدىرىعىڭدى الا جۇگىرمەكسىڭ بە؟ — دەدى ءبىر پيونەر.
ساپار بۇعان جاۋاپ بەرە الماي، تومەن قارادى.
— اڭگىمە تۇسىنىكتى بولدى، — دەدى بەكتاي، — قانە، جيىنعا نە ايتاسىڭ؟ قانداي ۋادە بەرەسىڭ؟
— ەكىنشى رەت مۇنداي تارتىپسىزدىك ىستەمەيمىن!
— سودان باسقا ايتارىڭ بار ما؟
— وسىعان ۋادە بەرەم!
ساپاردىڭ ۋادە بەرەم» دەگەن ءسوزى بەكتايدى قاناعاتتاندىرمادى. قىزۋ ءسوز سويلەسە، جالىندى سەرتتەر بەرىپ، كوپ الدىندا سايراپ ايتىپ شىقسا، بەكتاي جانى سوندا كىرەر ەدى. وسىنى ول قانشا تىلەسە دە، شەشەندىككە، ۇزاق سوزگە جوق ساپار بەكتاي ويلاعانداي ەشتەڭە ايتىپ جارىتپادى. ونىڭ وسى ولاقتىعىن بەكتاي بۇل ءالى مويىنداعاندىق ەمەس، بوس ءسوز دەپ ويلاپ، وزىنشە.ۇقتى.
— ۋادە بەرەم دەگەنىڭ كىمدى قاناعاتتاندىرادى؟.. شىن وكىنسەڭ، ايتپايمىسىڭ شەشىلىپ.
— سوزگە جاقىپبەك ارالاستى.
— ساپار سوۆەت بالاسىنىڭ بويىنا لايىقسىز وتە ورەسكەل ءىس ەتتى. بۇل داۋسىز، ول جونىندە نە دەسەك تە ورىندى... ونى ءوزى دە ادال مويىندادى. مويىنداپ قانا قويعان جوق، الدا ونداي بولماسقا ۋادە بەرىپ وتىر. بۇل ۋادەگە جەڭىل-جەلپى قاراپ، جاۋاپتى ءسوزدى ەسكەرۋسىز قالدىرۋعا بولمايدى. جولداسقا، دوسقا، كوللەكتيۆكە بەرگەن ۋادە ۇلكەن بورىش ارتاتىنىن ساپار ءتۇسىندى دەپ بىلەمىن... ول ايتپايدى، ايتسا ورىندايتىنى ءمۇعالىمى ماعان ايان، بۇل ونىڭ بىرگە وقيتىن جولداستارىنا دا ايان بولۋ كەرەك.
— ول وسىنى ايتىپ بالالارعا بۇرىلدى.
— ول راس، بىلەمىز، — دەدى سەيتەن.
— بىلەمىز، بىلەمىز، — دەستى تاعى دا بىرەۋلەر.
— ولاي بولسا، — دەدى جاقىپبەك، — ساپار سوزىنە سەنبەيتىن ءجون جوق...
جاقىپبەك ءسوزىن ەستىگەندە ساپاردىڭ بويىن ءبىر اعىن بيلەپ كەتتى. دۇنيەدە ودان جاقىن، ودان دوس ادام جوقتاي كورىندى. بۇل سەزىم: «ول ماعان سەنەدى، مەنى ءارى تۇسىنەدى؛ وسىنى مەن بىلسەمشى، ول نەتكەن ءادىل، اڭعارعىش؟ مەن نەتكەن دورەكى، اشىق اۋىزبىن» دەپ قىنجىلتتى.
— سونىمەن، — دەدى بەكتاي باسقا ايتىلار ءسوز بىتكەندەي ساسقالاقتاپ، — ساپار، ۋادە بەردىڭ.. سولاي عوي؟..
— سولاي، — دەدى ساپار.
— بۇل جونىندە كىم سويلەيدى؟
— مەنىڭ ءبىر سۇراعىم بار، — دەدى بانۋ، — مەكتەپتىڭ ابىرويىنا داق سالعان جولسىزدىقتى تولىق اشىپ جەتتىك پە ءبىز؟ جوق، جەتپەدىك. جارقىن كىناسىزبىن، ساپار كىنالىمىن، — دەدى. اڭگىمە ازىرشە وسىمەن تىنىپ تۇر. ەگەر بار شىندىق وسى بولسا، ساپار جازىقسىزدان-جازىقسىز جارقىنعا قالايشا ۇرىنادى؟ بۇل اراسى تۇسىنىكسىز.
— العاشقىدا تونە ءتۇسىپ الىستاپ كەتكەن اڭگىمەنىڭ قارا بۇلتى قايتا ورالىپ، وزىنە سوققالى كەلە جاتقانىن بايقاپ، جارقىن قوبالجي باستادى.
— بۇل جونىندە كىم ايتادى؟ — دەدى بەكتاي.
— بۇل جونىندە كىنالىلەر وزدەرى ايتسىن.
— مەندە تۇك جازىق بولعان جوق. ساباق ۇيرەتەمىن دەپ ەدىم شامداندى...
— سەن وتىرىك ايتپا! — دەدى ساپار جارقىننىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
— ال، ءوزىڭ ايتشى!
ساپار بولعان شاتاقتىڭ ءوزىن عانا ايتىپ قويماي، ونىڭ توركىنىن بايانداپ، بار شىندىقتى وزگەرتپەستەن، تۇگەل جايىپ، سالدى.
— كىنالى ءوزىم ەكەنىمدى مەن جاسىرىپ تۇرعانىم جوق... ال، سەن دە ءوز ايتقاندارىڭنان تانبا! — دەپ ءبىتىردى ءسوزىن ول.
ءبىرىنشى بولىپ سەيتەن ءسوز الدى.
— مىناۋ جارقىن بار پالەنى ساپارعا اۋدارىپ وتىر. ونىڭ سوزىنە نانباڭدار! بۇل ماقتانشاق، وزىنەن باسقا اقىلدى ەشكىم جوقتاي كورەدى... سەن ساپار ەكەۋمىزدى باسىنعىڭ كەلەدى. باسىنا المايسىڭ!.. ءبىز سەنەن قالىسپايمىز، ءبىلدىڭ بە؟! سەن بىزگە ساباق ۇيرەتپەي-اق قوي! ۇيرەتەتىندەر تابىلادى. ءبىلدىڭ بە؟! بىزدە دە نامىس بار. ۇقتىڭ با؟ ءبىزدى سەن ارقالاپ جۇرگەن جوقسىڭ. سولاي ما؟!
سەيتەننەن كەيىن ايتەن قوزعالا باستاعانىن ساپار سەزە قويدى دا، سىبىرلاپ:
— شىندىقتى ايت، ايتەن! — دەدى.
جيىنداردا، جيىلىستاردا ايتەن وزگە بالادان وزگەشە سويلەۋگە قۇشتار بولاتىن، ەرەسەك ادامداردىڭ كەيبىر ءسوز ساپتاۋلارىنا ەلىكتەپ، سوزىنە سولارشا ناقىش بەرەمىن دەپ تە كوپ اۋرەلەنەتىن. بۇل جولى دا ول سول داعدىسىنا باستى.
— جولداستار، ماسەلە بىلاي عوي: ساپار بىلتىر تەنتەك ەدى، بيىل دا سولاي دەمەيىك. شىندىعىنا كەلەيىك. ءبىزدى ۇستازدارىمىز وسىعان ۇيرەتەدى... پيونەر ساپار سوڭعى كەزدە ءتارتىپتى بولا باستاعانىن ءبارىمىز دە كورىپ ءجۇرمىز. كلاستا بۇرىنعىداي بەيباستاقتىق جاسامايدى. ساباققا مەزگىلىندە كەلەدى، ۇيگە بەرگەن تاپسىرمانى دا ورىندايدى... سوڭعى شاتاق ءۇشىن بار كىنانى ونىڭ باسىنا نەگە ۇيەمىز. جارقىن دا كىنالى. كىناسىن ول نەگە مويىندامايدى؟ مەنىڭ ويىمشا، بۇل پيونەردىڭ قىلىعى ەمەس...
وقۋشى-پيونەرلەر وسىلايشا كەزەك-كەزەگىمەن سويلەپ، جولداستارىنىڭ باسىنداعى مىندەردى ءارقايسىسى ءوز شاما-شارقىنا لايىق سوزدەرمەن ايتىپ شىقتى. سونىڭ ءبارىنىڭ سوزىندە ساپاردىڭ جولسىزدىعى ايتىلۋمەن بىرگە، جارقىننىڭ بەتىنە شىنىڭدى ايتپادىڭ دەگەن ايىپ شىركەۋ بوپ باسىلدى.
مۇنىڭ ءبارىن جارقىن جاقسى ۇعىپ، جۇدەۋ كوڭىلمەن تىڭداپ، بەتىنەن وتى شىعىپ تۇرسا دا، قايتىپ سويلەمەدى. بۇل ونىڭ بىربەتكەيلىگىنەن ەمەس، بۇرىن مۇنداي تالقىعا ءتۇسىپ كورمەگەندىكتەن، نە ايتارىن، قالاي ايتارىن، نە دەپ ايتارىن بىلمەي ابدەن ەسى شىققاندىقتان تۋعان اڭىرۋ ەدى. وسى كۇي ءبىر جاعىنان اشىندىرىپ، ارقاسىنان اششى تەرىن سىعىپ السا، ەكىنشىدەن، ءسوز قۇراپ ايتارلىق باسىنا جۇيەلى وي تۇسىرمەي بەرەكەسىن قاشىردى. ەندىگى ونىڭ بار كۇتكەنى: «جاقىپبەك اعا نە ايتار ەكەن» دەگەن عانا بولدى. ءبىراق، جاقىپبەك سويلەمەدى. بۇل ونى ودان سايىن تىقىرشىتتى. نەگە ۇندەمەيدى؟ انەۋگى ايتقان اقىلىن بۇل جولى نەگە ايتپايدى؟ مەنەن ابدەن تورىعىپ، كوڭىلى قالعاندىعى ما؟ بۇل قالاي؟ الدە اكەم الدىندا سويلەسپەك پە؟ اپىر-اۋ، سوندا قالاي بولادى؟ ويلانباعان جەردە تۋعان شاتاقتىڭ اياعى قايدا سوقتى، قايدا سوققالى تۇر؟..
جيىندى بايسال قورىتتى.
— بايمۇراتوۆ پەن ەسەنبەكوۆ باسىنداعى كەمشىلىكتى دۇرىس ايتتىڭدار، بالالار. مەن وعان توقتالىپ، قايتالاپ جاتپايمىن: ءبىر عانا پىكىردى انىقتاپ كەتكىم كەلەدى. وسىندا سويلەۋشىلەردىڭ كوبى بايمۇراتوۆتىڭ بۇرىنعىسى مەن بۇگىنگىسىن سالىستىرا كەلىپ، سوڭعى شاتاققا كىنالى ەمەس دەگەندى ايتتى، تۋرالاي وسىلاي ايتىلماعانىمەن، ءسوز ىڭعايى سونى بايقاتتى. بۇل پىكىرگە قوسىلۋعا بولمايدى. ءبىز ءارقاشان دا العا قارايمىز. جولداسىمىزدىڭ ءمىنىن، يا جاقسىلىعىن وتكەنىمەن ولشەمەي، بۇگىنىمەن، ەرتەڭىمەن ولشەيمىز. وتكەنىنە قاراپ، جەڭىلدىك جاساۋ، بولمايتىن ءىس. بايمۇراتوۆتىڭ ءىسىن شەكتەن اسقان بەي-باستىقتىڭ، قايتىپ بىلىنسە، ەشبىر ءتوزىپ بولمايتىن قىلىق دەپ بىلىڭدەر...
...جيىن ءبىتتى، بالالار ۇيلەرىنە كەتىپ جاتتى. مەكتەپتەن شىققاننان-اق ساپاردان قاراسىن ۇزبەي، بىرەسە ىلگەرى كەتىپ، بىرەسە كەيىن قالىپ، بىرەسە الىسىراقتان قاتارلاسىپ جارقىن ءجۇردى دە وتىردى. ىمىرت قاراڭعىسى تىم قويۋ بولسا دا، ءوزىن توڭىرەكتەگەن بالانىن جارقىن ەكەنىن ساپار جازباي تانىدى ول دا، بۇل دا، وسىلايشا اڭدىسىپ، بىرىنە-بىرى كوز قيىعىن الىستان سالىپ، جاقىنداپ ءتىل قاتىسپاي كەتە بەردى. الدەن ۋاقىتتان كەيىن سەيتەن مەن بەكتاي ساپاردى قۋىپ جەتتى.
— سەن ماعان رەنجىمە، ءوزارا سىن رەتىندە ءبىرىمىزدى-بىرىمىز نە قىلماسا بولمايدى جانە وترياد سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى بولعاندىقتان، تۋراسىن ايتۋعا ءتيىستىمىز عوي، — دەپ بەكتاي كەلگەن بەتتە ساپارعا قولىن ۇسىندى.
— نە قىلامىن سەنىڭ قولىڭدى؟
اڭقالاقتاپ كەلگەن بەكتاي ماڭدايى تاسقا سوعىلعانداي كىلت توقتاي قالدى.
— قالجىڭعا ايتام، اكەل قولىڭدى!
— شىن رەنجىمەيسىڭ بە؟
سوزگە سەيتەن كيىپ كەتتى.
— مەن جارقىنعا دۇرىس ايتپادىم با، قالاي دەيسىڭ سەن؟
— دۇرىس ايتتىڭ!
— ءبىز ەندى قالاي دا جاقسى وقيتىن بولۋىمىز كەرەك.
— نەمەنەسى بار، وقيمىز! — دەدى وسى قولدان كەلمەس دەپ كۇماندانۋدى، جاسقانشاقتاۋدى بىلمەيتىن ساپار.
— سەن نەسى بار دەيسىڭ مەن قورقامىن. قورىقپا، بۇدان بىلاي ۇشەۋمىز ىلعي بىرىگىپ وقيتىن بولايىق، دەدى بەكتاي.
— بولسىن...
جارقىن ۇيىنە كەلگەن سوڭ دا جايعاسا المادى. ەشكىم ەش نارسە سۇراماسا دا وزىنەن-وزى سەزىكتەنىپ تىنىشى كەتتى. تاماقتى دا جوندەپ ىشپەدى. ساباق وقىپ تا جارىتپادى، موينىمدا وتەلمەگەن اۋىر پارىز بارداي ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇرۋمەن بولدى. ال، ويعا العانىن ايتىپ تىنۋدىڭ دا ءجونىن كەلتىرە المادى. راس ايتپاق بوپ قانشا وقتالسا دا، ۇلكەن ۇيات كەشەردەي قولايسىزدانىپ، باتىلى بارماي دىڭكەسىن قۇرتتى.
بالاسىنىڭ، كۇندەگىدەي ەمەس، ءبىر ءتۇرلى كوڭىلسىز بولىپ وتىرعانىن اكە دە اڭعارعان ەدى. ول:
— سەنىڭ ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ وتىر ما؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، ساۋمىن، — دەدى بالاسى.
— ونىڭ داۋسى ءسال بۋلىعىڭقىراپ شىقتى.
— بۇرىن ماعان كورگەندەرىڭدى، ەستىگەندەرىڭدى ايتىپ وتىرۋشى ەدىڭ، بۇگىن ونى دا ۇمىتتىڭ. نەگە بۇلاي، بالام؟
— مەن شارشاپ كەلدىم.
— اكەڭ شارشامايدى دەپ ويلايسىڭ با، كەي كۇندەرى مەن دە قاتتى شارشايمىن... سوندا دا سەنىمەن اڭگىمەلەسۋگە ەرىنگەن ەمەسپىن. قايتا، تىڭايىپ قالعانداي بولامىن.
بالا ۇندەي الماي، بوگەلە بەردى. مۇنىسى اكەنىڭ ءوز سىرىنا شاپقان جىلى سوزىنە جالعان بىردەمەلەر ايتۋعا ءداتى بارماي، قىسىلعاندىقتان تۋعان بوگەلىس ەدى. ۇندەمەۋ دە قيىن-اق. ايتۋدىڭ قىبىن تاپپاي ونسىز دا قينالىپ جۇرگەن بالا سىردىڭ بەتىن اشپاق بوپ وقتالدى دا، جىلاپ جىبەردى.
— اۋ، ساعان نە بولعان؟
— مەن ايىپتىمىن...
— بەرى كەلشى ءوزى، نەگە ايىپتى بولاسىڭ؟
جارقىن اكەسىن قۇشاقتاي الىپ، ودان سايىن سولقىلدادى.
— بۇل قايدان شىققان ونەر؟ تىي جاسىڭدى! نەمەنە، قىلمىس ىستەۋگە باتىلىن بارعاندا، ايتۋعا باتىلىڭ بارماي ما؟
— مەن ءتارتىپ بۇزىپ، جينالىسقا ءتۇستىم،: — دەپ بالا اڭگىمەسىن ورتاسىنان باستادى دا، باسىنا سودان كەيىن ورالدى. ازدان سوڭ جىلاۋىن دا قويىپ، بولعان وقيعانى بۇلتارىسسىز بايانداپ شىقتى.
— ەندى سەن ماعان مىنانى ايت، — دەدى اڭگىمەنىڭ باس-اياعىنا قانعان اكە، — ءمۇعالىمنىڭ، جولداستارىنىڭ ساعان تاققان كىنالارىنا قالاي قارايسىڭ؟ دۇرىس پا، الدە بۇرىس پا؟
— دۇرىس.
— دۇرىس بولسا، بۇل ءسوزىڭدى سول جيىندا دوستارىڭنىڭ الدىندا نەگە ايتپادىڭ؟
— ۇيالدىم...
— جولداسىڭدى تىلدەۋگە كەلگەندە عوي ۇيالمادىڭ... مۇنىڭ اتىن نە دەيمىز؟ ءوزىڭ ايتشى!
— كەشىرىڭىز، ءبىر جولعا، ەكىنشى بۇلاي ەتپەيمىن!
— ءمىنىڭدى جولداستارىڭنان، وقىتۋشىڭنان، اكەڭنەن جاسىرىپ، قايدا بارىپ ادام بولامىن دەپ ويلادىڭ ەكەن، ءا؟ ەگەر سەن سونى كەزىندە ايتساڭ، جولداستىڭ الدىندا ايىبىڭدى دا كەزىندە مويىندار ەدىڭ، كوڭىلىڭ دە سودان سوڭ جاي تاپقان بولار ەدى، كورمەيمىسىڭ، مىنە وزىڭنەن دە مازا كەتكەن... ءمىنىڭ قىلمىسىن جاسىرعان ادام قاشاندا ىشتەي كۇيزەلىسكە، سەرگەلدەڭگە تۇسەتىنىن جاقسىلاپ ۇق! بۇل ساعان ۇمىتىلماس ساباق بولادى.
بار لاجى تاۋسىلعانداي بالا كوزى جاۋتاڭداپ اكەگە قارايدى، تۇيىقتان شىعار جول كۇتىپ تەلمىرە قارايدى. اكە دە وسىنى سەزگەندەي، بالا كەلەشەگىنە سەنىم بىلدىرە سويلەدى.
سەن جىگەرسىز دە، اقىلسىز دا بالا ەمەسسىڭ. مويىنعا الساڭ، ءبارى دە قولىڭنان كەلەدى. وعان مەن سەنەمىن... جالعىز-اق بۇدان بىلاي ماعان كوز جاسىڭدى كورسەتۋشى بولما! ونى جولداستارىڭ دا، ءمۇعالىمىڭ دە كورمەيتىن بولسىن! جالىنىپ شىققان كوز جاسى جاسىقتىقتىڭ بەلگىسى... جاسىقتىق پەن السىزدىك جۇرگەن جەردە تولقىمالى تايعاق ويعا دا ورىن كوپ... اعات كەتتىڭ بە جاسىرما شىنىڭدى ايت! بىلمەيسىڭ بە، قولىڭنان كەلمەي مە، ارلانبا، تۋرا ايت! سوندا وڭاسىڭ، كەرى كەتپەي، سوندا ىلگەرى باساسىڭ وزىڭە دە، دوستارىڭا دا سوندا عانا پايدا كەلتىرەسىڭ... ءيا سولاي، ماعان مۇڭ شاعىپ جىلاما دا، كەشىرىم دە سۇراما، ۋادە دە بەرمە، ءوز قاتەڭدى ىسپەن جوندە! جولداسىڭمەن تابىس، ءمۇعالىمىڭ ايتقانداي كەشىرىمدى سودان سۇرا. مىنە، وسىعان كەلىسەيىك. ال، كازىر توسەگىڭە بار دا، ۇيىقتا!..
ەسەنبەك ءسوز تالاستىرۋدى، ءبىر ايتىلعان پىكىردى قايتالاپ جاتۋدى قالامايتىن اكە ەدى. ونىڭ بۇل سىرىنا بالاسى دا قانىق-تى. سوندىقتان قايتىپ ەش نارسە دەمەستەن، جارقىن اكە ءامىرىن ورىنداپ، توسەگىنە قيسايدى دا، كوپ ۇزاماي-اق ۇيىقتاپ كەتتى...
15
كۇن كوكجيەككە ءتونىپ، ۇياسىنا قونىپ بارا جاتتى. باتار كۇننىڭ قىزىل جالىنىنا شارپىلعان باتىس جاق بەلەستەردىڭ ارعى ىرگەسىنەن كوزدەن عايىپ بولعان كۇن ورنىنا، قان كۇرەڭ تولقىن ويناپ شىعىپ، القىزىل شاپاق بولىپ تارادى دا، كوك جيەك وسى شاپاقتان پايدا بولعان قىزىل جالاۋىن كۇللى باتىس جاققا ايقارا جاۋىپ جىبەردى. سودان سوڭ قىزىل جالاۋ شەتتەرى بىرتە-بىرتە قوڭىر تارتىپ جيىرىلا ءتۇستى دە، شىعىستان جايىلعان ءتۇننىڭ، قارا سەلى باسىپ، جوق بولدى.
ىمىرت تۇسىسىمەن كىتاپحانانىڭ شامى دا جاندى. مانادان بەرى كوپ ورىندىقتارى بوس تۇرعان وقۋ زالىنا دا ادامدار تولا باستادى. كىتاپحاناشى نۇرجامال جەڭگەيدىڭ الدىنا دا تونۋشىلەر كوبەيدى. جاقىپبەكتى دە وسىدان كەزدەستىردىك.
نۇرجامال تاياۋدا الىنعان بارلىق ادەبيەتتى ستول ۇستىنە جايىپ، «قالاعاندارىڭدى ال» دەگەندەي قامالاپ تۇرعانداردىڭ اۋزىنا قارايدى. باسقالار كەرەگىن ءوزى اتاسا، اۋىل قارتى، سكلاد كۇزەتشىسى جاقيا تىزگىندى كىتاپحاناشىعا بەرىپ، سونىڭ قالاۋىنا سالماق ارتىپ تۇر.
— كەلىن، ماعان ءبىر قىزىق كىتاپ بەر، — دەيدى ول. نۇرجامال قارتقا قانداي كىتاپ ۇسىنارىن بىلمەي «بىرەۋىڭ ايتىپ جىبەرىڭدەرشى» دەگەندەي اينالاسىنا جالتاقتايدى.
بۇل جايدى باسقالاردان كورى جاقىپبەك جاقسىراق اڭعارىپ، العا تامان جىلجىدى. جۇرت مۇعالىمگە جارىلا جول بەردى.
«باعىنباعانداردى» وقىپ پا ەدىڭىز، اقساقال؟
— ول نە جايىندا؟
— سوعىس جايىندا؟
— سوعىسى قۇرىسىن، ءوزىمىزدىڭ وسى كۇنگى ءومىردى سويلەيتىن قىزىق كىتاپ جوق پا؟
— وسى دا قىزىق كىتاپ. ءسىز سياقتى قارتتىڭ جاۋعا قارسى ەرلىگىن باياندايدى...
— ءمۇعالىمنىڭ ماقتاپ قويماعانىنا قاراعاندا بۇل ولقى كىتاپ بولمادى عوي دەپ ويلاعان قارت:
— قىزىق بولسا، الايىن، — دەدى.
نۇرجامال جەڭگەي «باعىنباعانداردى» تىزىمگە جازىپ، قارتقا بەردى دە، ءوزىن قىسىلشاڭنان قۇتقارعان جاقىپبەككە:
— ءمۇعالىم قاينىم، سىزگە قانداي كىتاپ كەرەك ەدى؟ — دەپ باسقالاردان كورى وعان ايرىقشا ءىلتيفات كورسەتتى.
جاقىپبەك: «مەن كەيىنىرەك الامىن، اۋەلى مىنا كىسىلەردى جونەلتىڭىز» — دەپ اينالاسىندا تۇرعانداردى نۇسقادى دا، تىسقا بەت العان جاقيا قارتتىڭ قاسىنا باردى.
— جاقا، بۇرىن مۇنداي ۇزاق كىتاپ وقىپ كورىپ پە ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى ول.
— قارت مۇعالىمگە انتەك بۇرىلدى.
— وقىعان ەمەسپىن، ءبىراق تىڭداعانىم بار. وسى بيىل نەمەرەم كوسەمنىڭ ءومىربايانىن وقىپ بەردى، — دەپ ەسىكتەن شىعۋعا وڭتايلاندى. جاقىپبەك قارتتىڭ الدەنەگە الاڭداپ تۇرعانىن بايقاپ:
— بىردەڭەگە اسىعىپ تۇرسىز عوي؟
— اسىعىپ تۇرعانىم راس. الگى كارى شوڭگە دوسان شالمەن اقىرعى رەت ايقاسۋىم كەرەك ەدى... سونىڭ جەلىگىن باسۋ ءۇشىن كلۋبقا بارا جاتىرمىن، — دەپ قارت كوزىن سىعىرايتا ءبىر كۇلىپ قويدى.
جاقيا دويبىدان دوساننان باسقا ويىنشىلاردىڭ ءبارىن اداقتاپ جەڭىپ شىققان بولاتىن. بۇگىن سوڭعى رەت سونىمەن ويناۋعا ءتيىس ەدى.
— ءبىزدىڭ ونەردى كورەم دەسەڭ ءجۇر.
— كىتاپحانادا ءبىر تىعىز جۇمىسىم بولىپ تۇرعانى... سونى بىتىرىسىمەن بارامىن، — دەدى جاقىپبەك.
— كەل! تەك ەسىڭدە بولسىن، دوسان شالدارىڭ جەڭىلىپ قالسا، سەنىڭ وزىڭمەن ويمايمىن.
— جاقىپبەك تە دويبى، شاحماتتى جامان وينامايتىن. ول قارتپەن ءبىر كەزدەسىپ كورسەم دەپ جۇرەتىن. سونىسىنا ورايى كەلىپ تۇرعانداي كورىنىپ:
— جارىس رەتىندە ەمەس، جاي ويناۋىما بولادى، — دەدى.
— ويناعان سوڭ ءباس تىگىپ ويناۋ كەرەك قوي...
— اقساقال-اۋ، مەن سىزگە پار كەلە الام با؟
— قورىقساڭ، ويناما. وزىڭە ءوزىڭ سەنسەڭ عانا مەنىمەن مايدانداس. ايتپەسە، بوركىڭدى الشىسىنان كيگىزەم دە جىبەرەم، — دەدى قارت وكتەم كۇلكىگە باسىپ.
— جەڭىلسەم، ەش ايىبى جوق... ءقازىر بارامىن.
— مەن وعان دەيىن دوسان شالدى جاۋمەشتەي تۇرايىن، — دەپ جاقيا اقساقال شىعىپ كەتتى.
«وسى شال، شىنىمەن-اق جەڭىپ كەتە مە، ءسوزىنىڭ توركىنى جامان ەكەن» دەپ ويلادى جاقىپبەك.
كىتاپحانا ءىشى بىرتىندەپ سەرىلىپ، الدەن ۋاقىتتان كەيىن جۇرت اياعى باسىلدى. وسىنى كۇتكەن جاقىپبەك نۇرجامالعا كەلگەن بۇيىمتايىن ايتتى.
— مەن كىتاپ الۋشىلاردى تىركەگەن داپتەرىڭىزدى قاراپ شىعايىن دەپ ەدىم.
— قاراڭىز، قاينىم.
جاقىپبەككە كەرەگى كىمنىڭ كىتاپ وقيتىنىن جانە قانداي كىتاپ وقيتىنىن ءبىلۋ ەدى. وسىعان قاراپ تا اۋىلدىڭ مادەني تىرشىلىگىنىڭ بەتالىسىن، تامىرىنىڭ سوعىسىن شامالايتىن. ءتىزىم جاقسىلىقتى اڭعارتادى. اۋىل ادامىنىڭ كوپشىلىگى كىتاپحانامەن جالعاسا باستاعان. ول مۇعالىمدەر مەن وقۋشىلارعا جەكەلەپ توقتاپ، كىم نە وقيتىنىن شولىپ كوردى. ونىڭ كوزىنە ءبىرىنشى بولىپ جارقىننىڭ فاميلياسى، ونىڭ تۇسىنا جازىلعان بىرنەشە كىتاپتىڭ اتى شالىندى. ءتىزىمنىڭ ەڭ سوڭىندا «جولداستارىن قاسىڭدا» كىتابى تۇردى... ەندى ول تىزىمنەن ساپاردى ىزدەدى.
— بايمۇراتوۆ كىتاپ الماعان با؟ — دەپ سۇرادى ول نۇرجامالدان، ساپار فاميلياسىن تىزىمنەن كەزىكتىرە الماي.
— وسىدان التى-جەتى كۇن بۇرىن ءبىر كىتاپ العان...
— نۇرجامال ايتقان كىتاپ «تەمىرقازىق» ەكەنىن جاقىپبەك سەزدى. ويتكەنى، بۇل دا ونىڭ ءوزى ۇسىنعان كىتاپ ەدى.
— وقىتۋشىلار ىشىنەن ەڭ الدىمەن ىزدەستىرگەن ادامىن جاقىپبەك تىزىمنەن تاپپادى. ونىسى باتىرباي بولاتىن. ول وقۋ جىلى باستالعاننان بەرى كىتاپحاناعا باس سۇقپاپتى.
«تاربيەلەۋ كەرەك» دەگەن كەرەي سوزىنەن كەيىن شىنىندا دا سولاقاي سىلتەپ جىبەردىم بە دەپ، ول ءشۇبالى ويعا قالىپ ءجۇرۋشى ەدى. مىناۋ ءىس «وزىڭدىكى وڭ» دەگەندى قايتا جاڭعىرتىپ، «قانشا سۇيەگەنمەن بۇل ادامنان ءمۇعالىم شىقپايدى، ونىڭ ورنى مەكتەپ ەمەس» دەگەن ويعا قالدىردى دا، باتىربايدان ءبىرجولاتا ءۇمىتىن ءۇزدىردى. «تاربيەلەۋ دەگەنگە مەن دە قول قويامىن. ءبىراق، جاۋىنبايەۆ باسىنداعى دەرت تاربيەمەن عانا ەمدەلمەيدى. ول قايتا تاربيەلەۋدى تىلەيدى. ال، ادام تاربيەلەۋشىنى قايتا تاربيەلەۋ دەگەنگە كەلىسىم جوق! وندايلار تاربيەلەنۋشىلەر ماڭىنان كەتىپ، باسقا ءبىر ورىندا ءومىر ءسۇرسىن! باسقا ورىندا قايتا تاربيەلەنسىن!.. شەشەك اتىپ جايقالىپ كەلە جاتقان جاس باۋدى وندايلاردىڭ جىلى ورنى ەتۋگە ءبىر كۇن دە توزۋگە بولمايدى!»
جاقىپبەك وسى ويعا ارقا تىرەپ، نىعايىپ العانداي بولدى. جاۋىنبايەۆتى شىعارىپ، اۋداندىق وقۋ بولىمىنەن ونىڭ ورنىنا جاڭادان ادام سۇراۋ ماسەلەسىن ول كۇدەرىنىڭ، الدىنا قايتا قويۋعا ءتۇيىلدى.
ويعا العان جۇمىسىن بىتىرگەن سوڭ جاقىپبەك نۇرجامالدان بىر-ەكى كىتاپ سۇراپ، ءوزى ىزدەستىرىپ كورىپ ەدى، كىتاپحانادا جوق بولىپ شىقتى:
كوردىڭىز بە، جەڭگەي، ىزدەگەن نارسەنىڭ، كوبىن ءالى دە تابا المايمىز. ءسىز بەن ءبىز كىتاپحانانى قالاعانىمىزدىڭ ءبارى تابىلاتىن ىرگەلى مادەنيەت ورنىنا اينالدىرۋعا كۇش جۇمساۋىمىز كەرەك.
نۇرجامال جەڭگەي اشەيىندە اۋىز جاپپايتىن ءسوزۋار بولسا دا، پالەن دەمەي، قۇپتاپ باس يزەي بەردى.
نۇرجامالدىڭ جاقىپبەكتەن يمەنىپ تۇراتىنىنىڭ ارىدەن باستالعان توركىنى بار ەدى. العاشقى بەتتە بۇل ادام وتان قالاۋىن تاۋىپ بولماس، تىك مىنەزدى، تىم ماتتاقام كورىندى. ءبىراق، كەيىن جۇمىس بابىندا سويلەسە، ارالاسا كەلە، بۇل ويىنان قايتىپ، ونىڭ سىرىنا كانىگى بولا باستادى. بۇل ادامنىڭ قاتتى ايتسا دا، اقىرىن ايتسا دا، ورتاق ىسكە پايدا كەلتىرۋدى كوزدەپ، دوستىق نيەتپەن ايتاتىنى، كومەكتەسكىسى كەلەتىنى ىسىمەن كورىندى. باسقانى بىلاي قويعاندا ونىڭ كىتاپحانانى تارتىپكە كەلتىرۋدەگى ەڭبەگىنىڭ ءوزى از بولدى ما؟.. ول بۇل ادامنان جۇمىس ىستەۋدى ۇيرەندى. جوق، بۇل عانا ەمەس، سەيتەنگە تاربيە بەرۋدە دە بۇل ادام وعان از كومەكتەسكەن جوق... سان رەت ۇيىنە كەلىپ اقىل بەرگەنى دە ۇمىتىلار ەمەس.
بۇكىل اتا-انا وسى ادامعا ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايتىنىن، ونىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاي كەتپەيتىنىن دە نۇرجامال ءوز كوزىمەن كۇندە كورىپ ءجۇر. وسىنىڭ ءبارىن تۇيىندەپ كەلگەندە جاقىپبەك اناۋ-مىناۋ ادام ەمەس، كيەلى ادام دەگەن ءسوزىم نۇرجامالدىڭ كوكەيىنە تەرەڭدەپ ءسىڭىپ العان-دى. سوزگە پارىقسىز، الدەنەلەردى ايتا سالاتىن نۇرجامال سونىڭ ءۇشىن دە جاقىپبەك دەسە قۇلدىق ۇرىپ، ىززەت ءبىلدىرىپ تۇراتىن بولعان. ونىڭ جاڭاعى بيازى مىنەز كورسەتىپ، بايەك بولىپ تۇرعانى دا، مىنە، وسىدان ەدى.
— كىتاپحاناعا ءبىر ءمۇعالىم كىرىپ كەلدى.
— مەن ءسىزدى ىزدەپ ءجۇرمىن، — دەدى ول جاقىپبەككە.
— جان ما؟
— اۋداننان مەكتەپتى تەكسەرۋگە كوميسسيا كەلدى. ءسىزدى شاقىرىپ جاتىر.
كلۋبقا بارىپ، جاقيا اقساقالمەن دويبى وينايىن دەپ ەدىم، ءساتى تۇسپەۋىن قاراشى، — دەدى جاقىپبەك شىنىمەن وكىنىپ.
16
ديرەكتوردىڭ كابينەتىندە ساقال-مۇرتىن مۇنتازداي قىرعان، اقشىل تارتقان جۇمساق سەلدىر شاشىن كەلىسىمدى ەتىپ جارىپ تاراعان، اشاڭ ءجۇزدى، الاسا بويلى، ەگدە تارتقان ءبىر كىسى وتىردى. ءوڭى تايماعان، ازداپ توتىققان قوڭىر رەڭى، نۇرى تايماعان كوز جانارى، جىپ-جيناقى سەرگەك وتىرىسى بۇل ادامنىڭ جاسى ۇلعايىپ قالعانىنا قاراماستان، ءالى كارىلىككە جەڭدىرمەگەنىن، كۇش-جىگەرى بويىندا ەكەنىن اڭعارتادى. ءتىپتى، ەتى قاشقان، سولا باستاعان بەتتىڭ بارىنە ءتان كوڭىل كۇيىنىڭ ءىزى — ءاجىم دە ونىڭ جۇزىنەن وتە از ۇشىراسادى. ءدال وسىنىسىنا قاراپ. قايعى-قۋانىشقا بىردەي پارىقسىز، ويسىز، تالاپسىز ادام با دەپ تە ول تۋرالى جورامال جاساۋعا بولار ەدى. ءبىراق، بۇل جورامالدىڭ كولەڭكەگە قاراپ پىشىلگەن تون ەكەنىن ونىمەن سويلەسە، تانىسا كەلە ونان اجىراتىپ الار ەدىڭىز.
بۇل ءوزىن رۋحاني مارقايتۋمەن بىرگە جاستىق جالىندى سوندىرمەۋگە، سول داۋرەندى باستان مەزگىلسىز تايدىرماي، قۋاتتى ويدان وربىگەن شابىتپەن قىزمەت ىستەۋگە كوپ كوڭىل بولەتىن، وسى جولدا ءوزىن قيىندىققا سالىپ، كونبىستىككە شىڭدايتىن، سول ارقىلى بويىنا، ويىنا كۇش قۇيىپ، تابيعات بەرگەن قۋات-جىگەردى ساباسىنان ورتا تۇسىرمەي، ۇنەمى ۇستەپ، جەتىلدىرىپ، شيىرشىق اتقىزۋعا، ونى كارىلىكتىڭ ەمەس، ءوزىنىڭ دەگەنىنە جەگۋگە، ورگە سىلتەۋگە ۇمتىلاتىن، قىسقاسى، مەزگىلسىز قارتايماۋدىڭ، جەمىستى ءومىر ءسۇرۋدىڭ «ءتىلىن» بىلگەن ادام ەدى: مۇنىسى اۋىرعا باسپاي، جەڭىلگە جۇگىرگەن ايانكەستىكتەن، اقساۋساقتىقتان قول جەتكەن قاسيەت ەمەس، قيىندىقتان اسىپ ءتۇسىپ، ىستىق-سۋىققا بىردەي تالماي شاپقان كوپ ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا كەلگەن شىن سىباعا ەدى...
ەگەر ءسىز، ءبىر رەتتە جولىڭىز ءتۇسىپ، اۋدان ورتالىعىندا بولا قالساڭىز، كوكشەتاۋدان كەلەتىن جولدىن، قالاعا كىرەبەرىسىندەگى ساعاسىندا ۇلكەن اعاش ۇيگە كوزىڭىز تۇسەر ەدى. باسقا ۇيلەردەن ەرەكشەلىگىنەن ەمەس، جول ەرنەۋىندە جەكە دارا تۇرعاندىقتان دا، بۇل ءۇي ءسىزدىڭ نازارىڭىزدى اۋدارادى. ايتايىق، بۇل ۇيگە جولىڭىز قىستىڭ كوزى قىراۋدا، ەرتەمەن ءتۇستى دەلىك. سول قىلشىلداعان ايازدا، اۋلا ىشىنە شىعىپ الىپ، ەتىن قارمەن ىسقىلاعان، ەرسىلى -قارسىلى ءجۇرىپ، دەنە شىنىقتىرعان وسى كىسىنى كورەر ەدىڭىز. بۇل اداممەن كارىلىكتىڭ ءاۋىل-ۇي قونا الماي جۇرگەنىنىڭ دە سەبەبىن سوندا وڭاي ۇعىنار ەدىڭىز.
تاستاي تۇيىلگەن جيناقىلىق، سەرگەكتىك، سونىمەن قاتار ۇقىپتىلىق بۇل ادامنىڭ كيىم كيىسىنەن دە اڭعارىلادى. كونە تارتقان بولسا دا، ەش جەرىنە قىلاۋ تۇسپەگەن، جاڭادا عانا كيگەندەي قىرى سىنباعان قوڭىر كوستيۋمى، كىر شالماعان اق جاڭا، وعان لايىقتالىپ تاعىلعان قارا گالستۋك، بارلىق، سىرت تۇلعاسى، ولپى-سولپىسىز، بويعا شاقتالعان كيىمدى سايلاپ كيۋدى كوڭىل بولگەندىگى — ونىڭ ۇقىپتىلىقتى جاراتاتىن ادام ەكەنىن تانىتىپ تۇر.
جالعىز كيىم كيىسىندە عانا ەمەس، سويلەگەن سوزىندە، ادامعا دەگەن قارىم-قاتىناسىندا، ءجۇرىس-تۇرىسىندا ۇلكەن مادەنيەتتىلىكتىڭ، ىزەتتىلىكتىڭ، اڭعارىمپازدىقتىڭ دا ءىزى جاتىر.
بۇل كىسى، بيىل مۇعالىمدىكتەن ينسپەكتورلىققا اۋىستىرىلعان ءمامىرالى ابدىبەكوۆ دەگەن قارت پەداگوگ ەدى. جاقىپبەككە حابارلاعان ءمۇعالىمنىڭ كوميسسيا كەلدى دەپ جۇرگەنى دە وسى كىسى بولاتىن.
ول اۋىل مەكتەپتەرىن ارالاپ، مۇعالىمدەردىڭ ساباقتارىندا بولىپ، ولاردىڭ كەمشىلىك -جەتىستىكتەرىنەن ءتۇيىن جاساپ، قول ۇشىن، اقىل كومەگىن بەرىپ وتىراتىن. ونىڭ جولى بۇگىن وسىندا تۇسكەن-دى. ءبىراق، بۇل جولى ول اۋداندىق وقۋ ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىمەن توتەنشە ءبىر تاپسىرمانى قوسا الا كەلدى. وسىندا جۇرەر الدىندا مەڭگەرۋشى وعان ءبىر قاعاز ۇسىنىپ: «مىناۋ ادىلبەكوۆتىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ارىز. وسىنى جاقسىلاپ تەكسەرە كەلىڭىز»، — دەپ تاپسىردى.
بۇل اۆتورى بەلگىسىز تۇيىق ارىز ەدى. وندا: جاقىپبەك مۇعالىمدەر اراسىندا جىك تۋدىرىپ، ديرەكتورعا ياعني كۇدەرىگە قارسى ارەكەت جۇرگىزىپ وتىر. مۇنىڭ تەرىس دەگەن جاۋىنبايەۆ سياقتى تاجىريبەلى وقىتۋشىنى جازىقسىزدان جازىقسىز سوگىپ قۋعىنعا سالدى. مەكتەپتى تورەشىلدىك جايلادى، ديرەكتورعا بوي بەرمەي، كەيبىر مۇعالىمدەردى سوڭىنان ەرتىپ الىپ ويىنا كەلگەن بەيباستاقتىقتار ىستەلىپ جاتىر. مەكتەپ تار شەڭبەرگە سىعىلىپ، وقۋ-تاربيە جۇمىسى تەرىس جولعا باعىتتالىپ بارادى دەگەن اۋىر كىنالار تاعىلعان. ءبىراق، بۇل تاعىلعان كىنالاردىڭ كوبى دالەلدەنبەي، قۇرعاق بەت تىرناۋ سياقتى بولىپ كەتكەندىكتەن، ارىز اۆتورى قانشا بايبالام سالسا دا، كىسىنى يلاندىرارلىق بۇلتارتپاس شىندىق كومەسكى، سولعىن ەدى. بۇل جايلار مەڭگەرۋشىگە دە، ينسپەكتورعا دا اۋەلدەن-اق اڭعارىلعان بولاتىن.
سولاي بولا تۇرسا دا مەكتەپ تىرشىلىگىنە اۋىر ايىپتار تاعىلىپ وتىرعان بۇل ارىزدى تومەننەن قاعىلعان دابىل رەتىندە مۇقيات تەكسەرۋ مىندەت ەدى...
ينسپەكتور ءوز جۇمىسىن وسى تەكسەرۋدەن باستادى: ەڭ الدىمەن مۇعالىمدەرمەن جەكەلەپ تانىسۋعا، ولاردىڭ ءبىلىمىن، پەداگوگتىك ونەرىن، مىنەز-قۇلقىن زەرتتەۋگە كىرىستى. ۇزاق، وڭاشا وتىرىپ جاقىپبەكپەن سويلەستى. مەكتەپتىڭ كەلەشەگى جونىندە ونىڭ ويىن تىڭدادى. سودان سوڭ مەكتەپتىڭ ىشكى جاعدايىنا كوشتى. مۇنى ءبىتىرىپ، جاقىپبەكتىڭ ءوز ونەرىن، شاما-شارقىن اڭعارتار جايلاردى قازبالاپ، اڭگىمەنىڭ اياعىن ءعىلىم-بىلىم، ادامگەرشىلىك ماسەلەلەرىنە اكەپ توعىستىردى. وسى سالانىڭ ءارقايسىسىنان جاقىپبەكتىڭ پىكىرىن تىڭداپ، كوپ ماسەلەگە ونىڭ كوزقاراسىن انىقتادى، ءبىلىمىم بارلادى. بۇل شولۋلار تاربيەشىنىڭ ىشكى دۇنيەسىن، ءبىلىم قورىن ولشەر تارازى سياقتانىپ الىستان وراپ، كوزدەگەن نەگىزگى ويعا سارقىلدى.
وسىنداي كەڭ ءورىستى قامتىعان اڭگىمە ۇستىندە ينسپەكتور كەيبىر ماسەلەگە توتەنشە ءشۇيىلىپ، ول جايىندا جاقىپبەكتىڭ پىكىرىن قايتالاپ سۇراپ وتىردى. جاقىپبەك اۋىل مەكتەبىنىڭ بەتالىسىن بايانداپ، پەدسوۆەتتىڭ قاۋلىسىن كورسەتتى. ءوز ويلاعاندارىن اشىق، باتىل ايتتى.
ينسپەكتور جاقىپبەك سوزدەرىن كۇلىمسىرەي تىڭداپ، ءۇنسىز وتىردى. وعان يا وڭ، يا تەرىس دەمەدى. ءوز تاراپىنان ءسوز دە قوسپادى. ەندى ول باسقا ءبىر جايلارعا ويىسىپ، ءسوز اراسىندا «باسشىلارىڭىز قالاي؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزدى قولداماي ما؟» — دەگەن ءبىر سۇراقتى كولدەنەڭ تارتتى، جاقىپبەك «كەلىسپەيتىن پىكىرلەرىمىز بولىپ تۇرادى» دەپ سولقىلداپ جاۋاپ قايىردى دا، ونىڭ ەسەسىنە جاۋىنبايەۆ جايىن باسا ايتتى. بۇل جونىندەگى تارتىستى دا قالدىرماي تۇگەل باياندادى.
ءمامىرالى بۇعان دا پالەن دەمەدى. وسى شاق كابينەتكە كۇدەرى كىرىپ، قوناقتىڭ دەمالاتىن ۋاقىتى بولعانىن، اس ءپىسىپ تۇرعانىن ەسكە سالدى. سونىمەن، ءبارى دە پاتەرلەرىنە دەمالۋعا كەتتى.
ۇزاققا سوزىلعان، ءار باپقا شاپقان اڭگىمە ءوز تاراپىنان كوپ پىكىرلەردى ساحناعا شىعارسا دا، ينسپەكتور تاراپىنان ولاي بولماعاندىعىن، ول قورىتىپ، كەسىپ پىكىر ايتۋدان تارتىنىپ، ءار نارسەنى سۇراعىشتاي بەرگەنىن جاقىپبەك ونشا ۇناتپادى. نەگە بۇلاي؟ ءوز ويىن ايتپاي ما؟ — دەگەندى جولشىباي ەسكە ءتۇسىردى ول. جاقىپبەك اسىققانىمەن، مۇنداي قورىتىندىعا كوپتى كورگەن، ءوز ءسوزىن سالماقتاپ، قادىرلەي بىلەتىن قارت ينسپەكتور اسىقپاعان ەدى...
ينسپەكتوردىڭ ءوز ويىن وسىنداي تۇيىقتاي بەرگەنى بولماسا، جالپى اڭگىمەنىڭ بارىسىندا جاقىپبەك وعان ءبىر جاعىنان ريزا بولىپ شىقتى. اندا-ساندا ايتقان بىرەر سوزىمەن دە، قويعان سان الۋان سۇراعىمەن دە، سابىرلى، سالماقتى ەمەۋرىن، ىلتيپاتىمەن دە بۇل كىسى كوپ نارسەنى بىلەتىندىگىن، اسىرەسە، ادام جۇرەگىنىڭ سىرىن اشۋعا ۇستالىعىن بايقاتىپ-اق تاستاعان ەدى.
مىنە، سوندىقتان دا، ينسپەكتوردىڭ شەشىلىپ پىكىر ايتپاۋىنا قاراماستان، جاقىپبەك ونىڭ جاڭاعىداي قاسيەتتەرىنە ءسۇيسىنىپ، پاتەرىنە بۇل ادام تۋرالى جاقسى نيەتپەن، ءقادىر تۇتقان سەزىممەن قايتتى. سىرى تەرەڭ، سوزگە ساراڭ ينسپەكتور كۇڭگىرت كوپ ماسەلەنىڭ بەتىن اشىپ بەرەتىندەي كورىندى.
...ءمامىرالى ءوز پىكىرىن ۇزاق تەكسەرىستەن كەيىن، مۇعالىمدەردى جيىپ الىپ، كەتەرىندە ايتتى. ول: مەكتەپ — كولحوز ومىرىمەن قابىسۋ كەرەك دەگەندى ءوزىنىڭ تولىق قولدايتىنىن، مۇنىڭ تيىمدىلىگىن مەكتەپتىڭ ءوز تاجىريبەسى دە كورسەتىپ وتىرعانىن ءبىلدىردى. جاقىپبەككە جاعىلعان كۇيەلەردىڭ شىندىقتان الىس ەكەنىن اڭعارتىپ ءوتتى. سودان كەيىن مەكتەپتەن ءوزى اڭعارعان كەيبىر كەمشىلىكتەردى ءسوز ەتتى.
— مەن ءوزىم بايقاعان كەمشىلىكتەردى پەدسوۆەتتە دە، جەكە جولداستاردىڭ وزىنە دە ايتقام. سونىڭ كەيبىرەۋىن قايتالاپ ايتايىن... مەكتەپ جۇمىسىنىڭ وزەگى — سانالى ءتارتىپ دەيمىز. سول سانالى ءتارتىپ دەگەنىمىز وزدىگىنەن كەلمەيتىنى، ۇلگىلى تاربيە ارقىلى كەلىپ، مىسقالداپ ورنايتىنى بارىمىزگە ايان. ادىلبەكوۆ جولداستىڭ مەكتەپتە سانالى ءتارتىپ ورناتۋدى كوزدەۋى، سوعان ارەكەتتەنۋى، بۇكىل كوللەكتيۆتەن، وسىعان جۇمىلۋى ورىندى. ال، ديرەكتوردىڭ وسى ماسەلەگە ءوزى ۇيتقى بولۋدىڭ ورنىنا ورالعى بولىپ، ۇساق سوزدەرگە سالىنىپ كەتكەنى بايقالدى. شىنىمدى ايتايىن، كادىروۆ جولداس، ءسىزدىڭ ماعان ايتقان اڭگىمەلەرىڭىز ۇنامادى. ومىردەن تىم كەنجەلەپ قالعانسىز... راس، مەكتەپكە جانىڭىز اشىعانسىپ، شۋ كوتەرگەن بولاسىز، ءبىراق ناقتى ىسىڭىزدە، باسشىلىق جۇمىسىڭىزدا مۇنىڭىز اڭعارىلمايدى. وسىنى قاتتى ويلانىڭىز.
كۇدەرى بۇل سوزدەر ايتىلعاندا ءونى ءبىر قۋارىپ، ءبىر قىزارىپ، بىرەسە مامىرالىگە، بىرەسە جاقىپبەككە قاراعىشتاپ، الدەنە ايتاتىن ادام سياقتانسا دا، جۇمعان اۋزىن اشپادى. ايتار ءسوز دە جوق سەكىلدى. «وسى مەن شىنىمەن-اق ۇساقتاپ، تومەن قۇلديلاپ بارام با» دەگەن كومەسكى وي ايتار ءسوزدىڭ ءبارىن كەيىنگە سىرىپ، اشىق قارسىلىققا دا ياكي اكتالار بۇلتارىسقا دا باستىرمادى. جاقىپبەكپەن قىرعي قاباقتىڭ دا، ينسپەكتور تاعىپ وتىرعان كىنا دا، كەرەيدىڭ ەسكەرتۋلەرى دە وعان «نەگە بۇلاي؟ وزىنە ءبىر تەرەڭ ءۇڭىلىپ كورشى» دەگەندى كوكەيىنە قوندىرا بەردى.
ينسپەكتور جاقىپبەكتىڭ ءوز باسىنا توقتالدى.
— وسىندا ادىلبەكوۆكە سالقىن قاندى ەمەس، كۇيىپ-پىسەدى دەگەن ءمىن تاعىلدى. مەنىڭشە، ادىلبەكوۆ جولداستاعى كەمشىلىك بۇل ەمەس. ءوز جۇمىسىنىڭ سۋىعىنا توڭىپ، ىستىعىنا كۇيمەگەن، ساتكە قۋانىپ، ساتسىزدىككە كۇيىنبەگەن ءمۇعالىم — ول جاقسى ءمۇعالىم ەمەس. ءمۇعالىم ەڭ الدىمەن — ادام، وندا سەزىم بار، وندا سانا بار، وندا كوڭىلدىڭ كۇيى بار، وندا ماقسات-ارمان بار. وسىلاردى الدەقايدا قالتارىستا ساقتاپ، ءوزىنىڭ سۇيسىنگەن، سۇيسىنبەگەن سەزىمىن بىلدىرمەگەن، شىن جانىن جايىپ سالماعان، سالقىن قاندى، پارىقسىز، جۇمباق ادام شىندىققا جاقىن كەلە المايدى، تاربيەلەنۋشىمەن جۇعىسا دا، دوستاسا دا المايدى. ونداي ادامنىڭ ابىرويى دا بولمايدى، ءقادىرى قاشادى. مۇنداي سەزىمسىز مۇعالىمگە بالا نانبايدى، سوزىنە شىنداپ قۇلاق تا قويمايدى. شاكىرت ءتارتىپ بۇزسا، ساباق بىلمەسە، ءمۇعالىم ەڭبەگى بوس كەتكەنى. وسىعان شىن جانىڭ اۋىرىپ قينالاتىنىڭدى وقۋشىدان جاسىرما! سەنىڭ دوس ەكەنىڭ، ءوز ەڭبەگىڭدى قادىرلەيتىنىڭ، ونىڭ جاقسى وقىپ ادام بولۋىن كوزدەيتىنىڭ بالاعا سوندا عانا جەتەدى. سوندا عانا سەنىڭ ءسوزىڭ وعان وي سالا الادى. سەزىمسىز، قۋانىش -كۇيىنىشسىز، تەك مۇعالىمدىك مىندەتتەن تۋعان ەرتەدەن قارا كەشكە كويىتكەن قوڭىر اۋەنىڭ، ايتقان اقىلىڭ، وقىعان ءمورالىڭ تاسقا سەپكەن دانمەن بىردەي، ەشقاشان كوكتەمەيدى...
مامىرالىگە ەكى كوزى شاقىرايىپ قاراپ وتىرعان باتىرباي:
— ادىلبەكوۆ ۇناعان ەكەن،- — دەپ مىڭگىر ەتتى.
— باتىربايەۆ جولداس، ءسىز بىردەڭە دەدىڭىز بە؟ — دەدى ءمامىرالى.
جاۋاپ بەرۋدىڭ ورنىنا مادەنيەتسىز باتىرباي باسىن شايقاپ،تاڭدايىن قاقتى. ءمامىرالى ءسوزىن جالعادى.
— ارينە، كۇيىپ-پىسۋدىڭ شەگىن ءبىلۋ دەگەن تالاپ قويساق، ول دۇرىس بولادى. كۇيىنۋ بار دا، كۇيرەۋ بار. ەكەۋى ەكى ءتۇرلى قۇبىلىس. كۇيرەۋىك سەزىمنىڭ اناسى — السىزدىك، ءوز كۇشىنە سەنبەۋشىلىك. ونى بويعا جۇقتىرۋ دا قازا. كۇيىنۋدىڭ اناسى ۇلكەن سەزىم، سانالى وي. بۇل بولماعان جان كۇيى — تولقىنسىز، ىرعاقسىز، ىشىنە نە قۇيسا دا تالعامايتىن قۋىس ىدىس. ىستىق-سۋىقتى ايىرمايتىن، ەلەمەيتىن مۇنداي قۋىس كەۋدەلىلىك مۇعالىمگە ءۇيىر بولماۋىن ادىلبەكوۆ جولداس كوبىمىزدەن جاقسى ويلاي ما دەپ شامالايمىن...
ينسپەكتور بولماشى نارسەلەرگە دە ءمان بەرىپ، اقىلداسۋ، كەڭەسۋ رەتىندە مۇعالىمدەرمەن كوپ پىكىرلەستى. ولاردىڭ ساباق بەرۋدەگى كەيبىر ولاقتىقتارىنا دەيىن قامتي سويلەدى. مۇنىڭ دا باستى گەرويى بولىپ الدىمەن اۋىزعا باتىرباي ءىلىندى. ءبىراق ونى مەكتەپتەن بوساتۋ كەرەك دەگەن پىكىردى ينسپەكتور ۇسىنبادى، ءوز پىكىرىن تۇيىق قالدىردى. جاقىپبەك بۇل ماسەلەنى اشىپ العىسى كەلىپ، ءوز ويىن ورتاعا سالدى.
— جاۋىنبايەۆ جولداسقا باسقا، قولىڭنان كەلەتىن كاسىپتى اينالدىر دەگەندى اشىق ايتۋ قاجەت دەپ بىلەمىن. بۇعان ءسىز قالاي قارايسىز؟
ينسپەكتور كەلگەننەن بەرى سوزگە كوپ ارالاسپاي، ءوزى جازعان ارىزدىڭ اڭدىسىن باعىپ، موماقانسي قالعان باتىرباي ءدال وسى ارادا شارت سىندى. ويتكەنى، ماسەلە مۇنىڭ مەكتەپتە بولۋ-بولماۋىنا تىرەلىپ قالعانىن سەزدى. ءقازىر بۇلارعا قارسى شىقسام، تۇبىندە «سىناعانىم ءۇشىن مەنى قۋعىنعا سالدى» تىلگە تاياق بولار دەگەن وي ساپ ەتە ءتۇستى دە، ينسپەكتور ويىن ايتپاي تۇرىپ كيە جونەلۋ كەرەك بولدى. مىنە، سول ءۇشىن دە ول قالاي دا مامىرالىمەن ءجۇز شايىسىپ قالۋدى ماقسات ەتتى.
— ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، وسى جىگىت مەنىڭ سوڭىمنان نەگە قالمايدى؟ نەگە ءبىزدى ىرىتە بەرەدى؟ وسى كەلگەلى مەكتەپ ءىشى جىك-جىك، داي-داي بولىپ ءبىتتى. وسىنى ءسىز كورمەگەنسىپ، بىلمەگەنسىپ، جاۋىردى جابا توقىپ كەتە بارعالى وتىرسىز. سوندا مۇنىڭىز قالاي بولماق؟ اۋدانعا ءبارى دە قاز قالپىندا، تىپ-تىنىش ەكەن، تەك جاۋىنبايەۆ دەگەن بىرەۋ بار ەكەن، سونى قۇرتۋ كەرەك دەپ باراسىز با؟
— ءسىز كۇنى بۇرىن تاۋسىلماڭىز. مەن نە كوردىم، سونى ايتىپ بارامىن.
— ءسىز ەشتەڭە كورگەن جوقسىز. ادىلبەكوۆ نە ايتتى، سونى يمانشارتتاي جاتتاپ الىپ، باسقامىزدىڭ ءسوزىمىزدى دالادا قالدىردىڭىز... مىنە، مىنە، وللاھي، ءسويتتىڭىز.
باتىربايدىڭ مىنا تۇرپايىلىعى وزگەدەن دە بۇرىن ەليزاۆەتا سەرگەيەۆناعا جامان اسەر ەتتى. ونىڭ ەكى بەتى ەرتتەي قىزارىپ، تۇتىگىپ كەتتى:
— جاۋىنبايەۆ جولداس، ءسىز قانداي جاۋاپسىز ءسوز ايتاسىز؟ قايتىپ ءسىز بۇعان ۇيالمايسىز؟ كانى كىمنىڭ ءسوزى دالادا قالدى؟ دالەلدەڭىزشى... ايتپاڭىز، ۇيات ءسوزدى، ايتپاڭىز...
— جاۋىنبايەۆ جولداس سوزىنە جاۋاپ بەرەتىن بولار، — دەدى ءمامىرالى. باتىرباي وعان تاعى دا شاپ ەتتى.
— ءسىز مەنى قورقىتپاڭىز جانە سىنعا ءويتىپ قىسىم جاساماڭىز. ادىلبەكوۆپەن بىرىگىپ الىپ، ماعان ور قازباق شىعارسىز. ونى دا سەزگەنمىن... شىن جابىرلەيدى ەكەنسىزدەر، مەن ەندى ايانبايمىن. سىزدەر تىڭداماعانمەن باسقا تىڭدايتىن ادام تابىلار.
— مەن ەمەس، ءسىز قورقىتا باستادىڭىز، — دەدى مامىر ءالى ەزۋ تارتىپ.
— سەن قوي، — دەدى جاۋىنبايەۆقا كۇدەرى.
— كىمدى كىم مۇقاتقانىن كورەرمىز، — دەپ باتىرباي اشۋدان وتىرا الماي بۋلىعىپ تۇرا جونەلدى.
...ينسپەكتور اتتانار الدىندا جاقىپبەككە ءبىر ويدىڭ شەتىن اڭعارتتى.
— ديرەكتورمەن ەكەۋىڭىزدىڭ اراڭىزدا ءتۇرلى كەلىسپەۋشىلىك بولىپ كەلگەنى بايقالادى. بۇدان بىلايعى جەردە بىرلەسىپ جۇمىس ىستەي الاسىزدار ما، جوق پا؟ وسىنى ءسىزدىڭ ءوز اۋزىڭىزدان ەستىگىم كەلەدى.
— مەن بۇعان كۇماندانبايمىن.
— ءسىز ويلانىڭىز، تولعانىڭىز. قابىرعاڭىزبەن كەڭەسىڭىز.
بۇرىنعىشا قىرعي قاباق بولا بەرسەڭىزدەر، اياعى جاقسىلىققا سوقپايتىنىنا كوزىڭىزدى ابدەن جەتكىزىپ ايتىڭىز.
— مەم مۇنى ويلاپ ايتىپ تۇرمىن.
— نەمەنەگە سۇيەنىپ بۇلاي دەيسىز؟
— ۇعىسىپ جۇمىس ىستەۋ جايىندا كوللەكتيۆ بىزگە از كومەكتەسكەن جوق. ءارقايسىمىز ءوز ىسىمىزدەن ءتيىستى ساباق العانداي بولدىق... ەڭ باستى شاتاق وسى جاۋىنبايەۆتا بولىپ تۇر. وسىنى شەشۋگە كومەكتەسسەڭىز بولعانى.
— جاقسى، ول جايىن ويلاسايىق...
17
جاقىپبەك ينسپەكتورمەن قوشتاسىپ پاتەرىنە كەلسە، ستولىنىڭ ۇستىندە حات جاتىر ەكەن. ءاسيمادان ەكەنىن كورىپ قۋانىپ كەتتى. الايدا، بۇل قۋانىش ۇزاققا بارمادى. حاتتا جازىلعان سوزدەر اۋىر مۇڭعا شومدىردى.
حات تاريحى قىسقا ەدى.
گەرويىمىز ءاسيماعا جازعان ءوز حاتىندا ەش نارسەنى بۇكپەدى. «اكە-شەشەڭمەن كەلىسە المادىم» دەپ كەلىپ پەدسوۆەتتەگى ەگەستى دە، باتىرباي جايىنداعى ءجۇز شايىسۋدى دا قالدىرماي جازىپ، جۇرەگىن تىرناعان بارلىق سەزىمدى، نارازىلىقتى دوسقا جەتكىزۋگە اسىعىپ، اقتارا بەردى. بۇل ارادا ءبىر نارسەنى ەسكەرمەگەن ەدى. حات جازىپ وتىرعانى تەك مۇنىن دوسى عانا ەمەس، سول ءسوز ەتكەن ادامنىڭ قىزى ەكەنى، دەمەك وندا دوسقا دەگەن سەزىممەن قابات اتا-اناعا دەگەن سەزىم دە بىرگە وياناتىنى ءتىپتى ونىڭ ەسىنە دە كەلمەپ ەدى.
وسى ەكى سەزىم قاتتاسىپ، ءاسيما اۋىر ويعا باتتى. ءبىر ءسات اكەنى جازعىرسا، ءبىر ءسات جاقىپبەكتى جازعىردى. «قارتتاردى سىيلاي سالسا نەسى كەتۋشى ەدى. مەن ءسۇيتىپ، اكە -شەشەڭدى رەنجىتىپ ۇيىڭنەن دە كەتتىم، دەپ ماقتانعان ادامشا حات جازعانى نە قىلعانى دەگەن ءبىر ۇشقارى وي دا باسقا كەلىپ شىقتى. سونسوڭ-اق، كەمپىر-شال قانشا كىنالى بولسا دا، مەنى، مەنىڭ ءۇيىمدى سىيلاعان ادام ءدال بۇلاي ەتپەسە كەرەك ەدى، دەگەن سەزىم وسى ويعا جالعاسا كەتتى...
ءاسيما تابيعاتىندا سابىرلى، پايىمدى جاس بولسا دا، اكە-شەشەنىڭ كوپ ىسىنە، مىنەزىنە سىن كوزىمەن قاراي دا، اڭعارا دا بەرمەيتىن، ولاردىڭ الدىندا ءوزىن ءالى بالا كورەتىن. كەيدە مۇنىسىن ءوزى دە اڭعارىپ، وسىنىم تىم رەتسىز-اۋ دەپ، بولار ءىس بولىپ كەتكەننەن كەيىن وكىنەتىن دە كەزى بولاتىن. ايتكەنمەن قالىپتاسقان ۇعىم قايتا ورالىپ سوعا بەرەتىن... تۇپتەپ كەلگەندە، ول ورىندى، ورىنسىز جەرىندە دە اكە-شەشە الدىندا بايەك ەدى. قىزدىڭ وسى كەمشىلىگى جاقىپبەكتىڭ جۇرەكپەن جازعان حاتىن شىن جۇرەكپەن ۇعۋىنا ەداۋىر بوگەت بولدى.
وسىنداي كۇيزەلىس ۇستىندە وتىرعاندا تويتىقتىڭ اتىنان ءبىر جەكسۇرىن حات كەلە قالدى. بۇل حاتقا تويتىقتان دا گورى كوبىرەك ەڭبەك سىڭىرگەن باتىرباي ەلى. وندا: «جاقىپبەك وڭباعان ادام بولىپ شىقتى. ديرەكتور بولۋعا ءجان-تانىن سالىپ، اكەڭنىڭ سوڭىنا شام الىپ ءتۇستى. سەنى دە ۇمىتتى. بانۋعا ۇيلەنىپ اقىقتىڭ قولىنا كۇشىك كۇيەۋ بولىپ شىعىپ الدى» دەگەن سياقتى ۇلكەن-ۇلكەن جايسىز حابارلار بار-دى.
تاعدىرى اۋىر، نامىسقا تيەر، دوستىق سەزىمگە قاياۋ سالار بۇل كوڭىلسىز حاتقا ءاسيما ۇزاق ءۇڭىلىپ، تۇسىنبەگەن ادامشا قايتالاپ وقي بەردى. ءبىراق، قانشا وقىسا دا: «...اكەڭنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ ءجۇر... ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەتتى. اقىقتىڭ قولىنا كۇشىك كۇيەۋ بولىپ كىردى» دەگەن سوزدەر ءبىر وزگەرمەي، كوزىنە شوق بوپ باسىلدى دا تۇردى. بۇل سوزگە نانارىن دا، نانباسىن دا بىلمەي، ول ەداۋىر ۋاقىت ىشتەي تىندى. ءبىراق، نانباسقا شاراسى جوق. باسقا ايتسا ءبىر ءسىرى، ەشكىمگە جاماندىق ويلامايدى دەيتىن تۋعان شەشەسى جازىپ وتىر. وسى اراسى قىزدى قاتتى ويلاندىردى، ويلاعان سايىن-اق شاشىمەن ايتقان انا ءسوزى ءشۇبانىڭ ءبارىن كەيىنگە سىرىپ، «شىندىق مەنىڭ سوزىمدە» دەگەندى ونىڭ جۇرەگىنە مىسقالداپ ءسىڭىرىپ، بىرتە-بىرتە وزىنە قاراتىپ الىپ بارادى. شەشەسىنىڭ باسقا كەمشىلىكتەرى كوپ بولسا دا، ءدال مۇنداي مۇسكىندىككە بارىپ، قىزىنا وسەك تاسۋى مۇمكىن ەمەس، دەگەن ويعا تىرەلىپ جانە وسى ويعا پەندە بولىپ، ءاسيما وڭگە ويلارىن وسى جولعا سارپ ەتتى.
ول ەكىجۇزدىلىك، وزدىك دەگەندەردى ەسكى زامان جازۋشىلارىنىڭ ەسكى روماندارىنان دانا كورىپ، ءوزىنىڭ جاس ومىرىندە مۇنداي كەسەلدى كەزدەستىرگەن جان ەمەس-تى. نە شارا، سونداي جان وشكەن دوستىق، جالعان ادامگەرشىلىكتى امالسىز ەسكە ءتۇسىرىپ، قاتتى قالىپ وتىر. ءبىر ءسات جاقىپبەك جايىندا ەستە قالعاندارىن كوز الدىنا اكەلىپ، كوڭىلىمەن سول جىگىتتىڭ جۇمباق جۇرەگىنە ءۇڭىلدى. ونىڭ: «باسقا جەرگە شىقتىم، قارتتاردىڭ قالاۋىن تابا المادىم. نە دەسەڭىز دە، ەندىگىسىن ءوزىڭىز ءبىلىڭىز» دەگەن ءسوزى دە ءدال ءقازىر قىزدى اشۋدىڭ ويلاتپاس كۇبىرىنە جىعىپ بەرۋگە كومەكتەستى.
ول كوپ تولعانىپ، كوپ وتىردى. ول قانشاما وراعىتىپ، جاماندىقتى ۇستى-ۇستىنە ۇيگەنىمەن جاقسىلىقتان جازبادى. مۇرات-ماقساتى ايقىن، كوپ ارمان ارقالانعان، بۇكپە، بىقسىق نيەتتى بىلمەيتىن، كوڭىلگە العانىن تۋرا ايتاتىن، تۋراشىل، اقجارقىن اسىل ادام كوز الدىنان ءبىر كەتپەي، قاسقايىپ تۇرىپ الدى.
«وسىنداي جاقسى ادامدار دا ازادى ەكەن، ءا» دەدى قىز حاتتى قولىنا قايتا الىپ. جاپ-جاڭا عانا جىلۋ الىپ، ءجىبي باستاعان جۇرەككە حات قاڭتاردىڭ ايازىنداي ءتيىپ، قايتادان ونى مۇز عىپ قاتىردى. دەمدە سىرىلىپ شىققان ىستىق سەزىمنىڭ بولماشى ءوشۋى-اق مۇڭ ەكەن، ونىڭ ورنىنا ىزا مەن نامىستان كەلىپ ورناعان سەزىمسىز بۇلىك وي ويران سالىپ، الدەقايدا بۇقپانتايلاپ قالعان تاكاپپارلىقتى تۇپتەن تارتىپ الىپ شىقتى. اشىنعان تاكاپپارلىق: «انايى ارزان جانعا شىنايى سەزىمىڭدى ايتىپ، قور قىلما! شەرتپە جۇرەگىڭنىڭ سىرىن! مۇزداي جۇرەككە ۋداي ءسوز تاۋىپ ايت!» دەگەندەي قىزدى ءبۇرىپ اكەتتى. وسىدان كەيىن باسقا وي سارقىلىپ، بارلىق اششى ءسوزدى جىگىت ۇستىنە ۇيە سالماق بولىپ، ءاسيما قولىنا قالام الدى. العانىمەن نە پايدا، «مەنى ايت، مەنى ايت» دەپ انتالاپ تۇرعان سوزدەر ەندى باستارى قۇرالماي بىتىراپ، ءبىرى ورايلاسسا، ەكىنشىسى ورايلاسپاي، توزعىنداي جونەلدى. سولاردى ءبىر جەرگە جيا الماي، ءوز ويىن ايقىن، اشىق، شەبەر جەتكىزۋگە بۋلىققان اشۋ ۇستىمدە دارمەنى جەتپەي، قىز ۇزاق ابىگەرلەندى. قايتا-قايتا جانىم، قايتا-قايتا ءوشىردى، جازعاندارىنىڭ ءبارى وزىنە ۇنامايدى. اقىرى، ۇزاق وتىرىستان كەيىن تاپقانى مىناۋ بولدى:
«باستا تانىسقان دا، بىلىسكەن دە بولدىق. دوستىقتىڭ، ماحابباتتىڭ دا باسىن اۋىرتتىق الايدا، مۇنىڭ ءبارى اشەيىن اۋرە ەكەن. اقىرىندا سىيلاسۋ دا قولىمىزدان كەلمەدى... ايىپتى ءوزىڭىز. اكە-شەشەمدى قادىرلەمەي اياق استى ەتكەنىڭىز مەنى دە قورلاعانىڭىز. قوش بولىڭىز. ءاسيما».
جازارىن جازسا دا، قىزعا بۇل دا ۇنامادى. تىم ەگىلىپ كەتكەن سياقتى. مۇنى دا جىرتىپ تاستاپ قايتا جازدى.
«...تانىستىق. بىلىستىك... ءبىراق، دوستاسۋ بىلاي تۇرسىن، سىيلاسا دا بىلمەدىك. ءوزى قادىرلەمەگەن جانعا باسقا ءسوز ايتۋ دا ارتىق... حات جازىپ اۋرە بولماڭىز ماعان... ءاسيما».
قىز جازعانىن قايتا وقىپ شىعىپ، ءسال ويلانىپ قالدى دا، «ءاسيما» دەگەندى ءوشىرىپ، ونى «كۇدەرينا» دەپ تۇزەدى.
جاقىپبەككە كەلگەن حات، مىنە، وسى ەدى. قانداي جاعدايدا، قانداي كوڭىلمەن جازىلعانىنان حابارسىز ول دا وزىنەن-وزى شالا ءبۇلىنىپ وتىر. قىز وعان قانداي كىنا ارتسا، بۇل دا وعان سونداي كىنا ارتادى: «جوق، بۇل شىن سۇيگەن جاننىڭ ءىسى ەمەس، ەگەر شىن سۇيگەن ادام بولسا، اكەسىمەن قىرعي قاباقتىعىن دا توسقاۋىل بولا الماس ەدى... ناز ەتىپ جازىپ، ەڭ ءارى كەتكەندە، جاراستىرۋعا نيەت قويار ەدى... ال، مىناسى قۇلاننىڭ قاسىنۋىنا، مىلتىقتىڭ باسۋىن ادەيى كۇتىپ جۇرگەندىك قوي» دەدى ول ويلاپ-ويلاپ.
ول ءبىر ورىندا تاعات تاۋىپ وتىرا الماي، بولمە ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادى. قوبالجىعان كوڭىلى ەش نارسەگە توقىراماي، كوپ سەندەلدى. كەنەت، ولەڭ وقىعىسى كەلىپ كەتتى. ونىڭ قولىنا لەرمونتوۆ ءتۇستى. اشقان بەتىندە:
راسستاليس مى، پو تۆوي پورترەت
يا نا گرۋدي موەي حرانيۋ،
كاك بلەدنىي پريزراك لۋچشيح لەت
ون دۋشۋ رادۋەت مويۋ...
دەگەن شۋماق كوزىنە شالىندى. وسىنىن العاشقى ەكى جولىن داۋسىن شىعارا قايتالاپ وقىپ شىقتى.
سىلتاۋ بولسا-اق بۇل بولمەگە كىرۋگە قۇشتار بانۋ ونىڭ جاپادان-جالعىز وتىرىپ الىپ، جىندى ادامشا سارناپ الدەنەنى وقي جونەلگەنىن ەستىپ ەسىكتى اشىپ قالدى.
— كەل، بانۋ.
بانۋعا «سەن» دەگەن ءسوز وتە جىلى ەستىلىپ، قانى سولماعان، سەنبەگەن، شيەدەي ۇلبىرەگەن جۇپ-جۇقا ەرنى ءبىر سۇيكىمدى كۇلكىنى بەينەلەدى. ال، جاقىپبەك بولسا، ادەيى ايتتى ما، ايتپەسە، اڭعارماي ايتتى ما، ول جونىندە سىر بەرمەدى.
— ءسىز ءقازىر وتە كوڭىلسىزسىز، — دەدى بانۋ جاقىپبەكتىڭ جايشىلىقتاعى جايدارىلىعىن كورە الماي.
— ول راس!
— نەگە ولاي؟
— رەنجىپ وتىرمىن.
— كىمگە؟
— قىزدارعا؟
بۇرىن ارالارىندا مۇنداي ازىلدەر بولا بەرمەيتىندىكتەن، جاقىپبەكتەن شىققان مىنا ءسوز بانۋعا توسىن ەستىلىپ، ءوزىنىڭ قانداي ماعىنادا ايتىلعانىن اڭعارتپادى. ول قايتالاپ سۇرادى.
— نەگە رەنجيسىز؟
ءوزىنىڭ مانادان بەرى جۇرەگىن كەرنەگەن سوزدەرىن دوس كوڭىلدى ادامعا ايتىپ، مۇڭ تارقاتۋدى جاقىپبەك اڭساپ وتىر ەدى، بانۋدى ەڭ جاقىن دوسىنداي ساناپ، سىرىن ورتاعا سالدى.
— ادامنىڭ شامادان تىس شەشىلە سويلەگىسى، جۇرەك سىرىن قالدىرماي اقتارعىسى كەلەتىن ءبىر كەزدەرى بولادى. وسىندايدا الىستا جۇرگەن دوسقا زارىعاسىڭ. جۇرەگىڭدى كەرنەپ، مازالاپ تۇرعان سوزدەرىڭدى سوعان شەرتەر مە ەدى دەيسىڭ! بۇلار كوبىنەسە نە اسقان قۋانىشتا، نە ۇلكەن قايعى ۇستىندە بولاتىن قۇبىلىستار ەكەنىن اڭعاراتىن بولارسىڭ. مەن سونداي ءبىر جۇدەۋ كوڭىل ۇستىندەمىن. بۇل سىردى سەنەن بۇككىم كەلمەيدى. قۇربى قىز سىرىن تالاي تىڭداعان شىعارسىن، اعا سىرىن دا تىڭداپ كور... اڭگىمە مىناداي، — دەدى دە وعان ءاسيمانىڭ حاتىن ۇسىندى.
قىز ءۇنسىز تەسىلە قاراپ، ويعا كەتكەندەي قارا كىرپىكتەرىن دامىلسىز قاقتىرىپ، «تۇسىنبەيمىن» دەي بەردى.
— قىز دەگەن وسى ەكەن عوي، بانۋ!
— نەگە ولاي دەيسىز. مۇنىڭىز تىم اسىرا ايتىلعان اۋىر ءسوز.
— جالپى قىزدار جونىندە اسىپ ءتۇسىپ جاتقانىن ءوزىم دە بىلەم، ال، جەكە قىزدار جونىندە ءدال ءقازىر اۋزىما وسىدان باسقا ءسوز تۇسپەي وتىر.
— اجەم تاماق ءىشسىن دەپ جاتىر، — دەدى بەكتاي ەسىكتەن باسىن قىلتيتىپ.
ءىنىسىنىڭ ءدال وسىندايدا دايىن تۇراتىنىنا ىزالانعان بانۋدىڭ داۋسى دا قاتتىراق شىعىپ كەتتى:
— ءقازىر بارامىز!..
Yءشىنشى ءبولىم
I
ساباقتىڭ سوڭىندا بانۋ بالالارعا ءبىر جاقسىلىق ايتتى.
— ەرتەڭ بۋرابايعا ساياحات جاسايمىز. كىمنىڭ بارعىسى كەلەدى؟ قولدارىڭدى كوتەر، — دەدى ول.
بالالاردىڭ ءبارى دە قولدارىن كوتەردى.
— جاقسى، تاڭەرتەڭگى سەگىزدە مەكتەپكە جينالىڭدار. ازداپ تاماق الىڭدار، قايتاردا قارىندارىن اشادى.
— شاڭعى الۋعا بولا ما؟
— قالاۋلارىڭ ءبىلسىن...
«بۋرابايعا بارامىز» دەگەن جاقسى حابار وترياد جيىنىنان بەرى وزىنە-وزى كەلە الماي، كوڭىلى جۇدەپ جۇرگەن جارقىندى دا قۋانتتى. تاۋعا شىعۋعا دەگەنگە جانى قۇمار ونىڭ كوزىنە كوكشەتاۋدىڭ بۇيرا باستى شوقىلارى ەلەستەدى. بۋراباي كولىنەن شاڭعىمەن كوكتەي ءوتىپ بارىپ، شىنداردا اسىر سالۋ قانداي تاماشا! «ساياحاتقا عوي ساپار دا بارادى»... ول وسىنى تىلەگەندەي وزىنەن-وزى كۇلىمسىرەدى. شىنىن ايتقاندا، بۇل كۇندەردە بۇرىنعىسىنداي ەمەس، ساپارعا ونىڭ كوزقاراسى دا وزگەرىپ قالعان ەدى. جيىندا بارلىق شىندىقتى بۇكپەي ايتىپ، بار كىنانى ءوز موينىنا الىپ، قانداي جازاعا بولسا دا ءتوزدىم دەگەندەي كوپ الدىندا قاسقيىپ قاراپ تۇرعانى بۇعان ناعىز ەرلىك بولىپ كورىنگەن. ءدال سول ارادا ءوز بويىنان الدەنەندەي وسالدىقتى اڭعارىپ، جالعان تاكاپپار سەزىم جۋاسىپ، شىنشىل، تۋراشىل ساپارعا قىزىعا قاراعان. وسى قىزىعا قاراس، پيونەر جولداستارىنىڭ سىنىن، ءمۇعالىمنىڭ اۋەلدەگى ءسوزىن راستاپ، العا دامىتىپ، سونىڭ بۇتاعىنداي تاراپ، جاڭا عانا پايدا بوپ كەلە جاتقان ءور مىنەزىن بەتتەن قاعىپ تويتارىپ، ونسىز دا مولايىپ كەتكەن جۇگىن بۇرىنعىسىنان دا اۋىرلاتقان. «جالعىز ساپاردا عانا ەمەس، وزىمدە دە بار» دەگەنگە ول ىشتەي ابدەن مويىن ۇسىنىپ قايتقان. «نەگە ءبۇيتتىم» دەگەن وكىنىش تە ۇيىنە سول كەش ونىمەن ەرە كەلگەن. سونىمەن اكە ءسوزى جالعاسىپ، مەن-مەنشىل بالا مىنەز ابدەن جۋاسىعان ەدى. وسىلارىن مويىنداپ، ارتىنان ساپاردان كەشىرىم سۇراسا دا، ودان ءارى جۇعىسىپ كەتە الماي، توماعا -تۇيىق كۇيدە قالا بەرگەن. ءبىراق، ول مۇنىمەن تىنعىسى كەلمەي ونىمەن قالاي دا سويلەسۋدى، ارادا بولعان قاتەلىكتەردى ۇعىنىسۋدى، دوستاسۋدى كوڭىلىنە تۇيگەن ەدى. سول ويىن قالاي جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءجونىن تابا الماي، دال بولىپ جۇرگەن-دى.
سونىڭ ءساتى ەرتەڭ تۇسەتىندەي وعان ءبىر شاتتىق سەزىم پايدا بولدى. كەنەت، الدەنە ويىنا ءتۇسىپ، ول توقتاي قالدى دا، بەكتايدىڭ ۇيىنە بۇرىلدى.
— مەنىڭ سەندە شارۋام بار، — دەدى ول بەكتايعا.
— بەكتاي كوزىن جىپىلىقتاتىپ «نە» دەگەندەي وعان قادالا قاراپ قالدى.
— ساپاردا شاڭعى جوق ەكەنىن بىلەسىڭ عوي... كومەكتەسپەسەك بولمايدى...
بۇرىن ساپار جايىن ءبۇيتىپ ويلاماق تۇگىل، ونى اۋزىنا دا المايتىن جارقىننىڭ مىنا ءسوزىن ەستىپ بەكتاي تاڭ قالعانداي ەندى وعان انتەك بۇرىلدى.
— مەندە باسى ارتىق شاڭعى جوق.
— بىلەسىڭ بە، شاڭعى مەندە ەكەۋ عوي. بىرەۋىن بەرەر ەدىم.
— بەر!
— بەرگەندە، — دەپ كۇمىلجىدى جارقىن، — ءبىر قيسىنسىز جەرى بولىپ تۇر. ول مەنەن الماۋى مۇمكىن. تۇسىنەسىڭ عوي ءوزىڭ...
— نەسى بار. ولاي بولسا، ماعان بەر. مەن-اق تابىس ەتەيىن، — دەپ بەكتاي قۇلشىنىپ ءتۇستى.
— سۇيتسەڭ قانداي جاقسى بولار ەدى.
— ءقازىر بارايىن با؟
— ءقازىر ءجۇر...
...جارقىن مەكتەپكە بارعاندا وقۋشىلار تۇگەل جينالىپ بولىپ، ساپقا تۇرىپ جاتىر ەدى. ونىڭ كوزى الدىمەن شەتتە تۇرعان ساپارعا ءتۇستى. ول ساپتىڭ ورتا شەنىنە، سەيتەن مەن بەكتايعا قاراپ قاپتى، ارتىنا بۇرىلمايدى. جارقىن ونىڭ قاسىنا كەلدى. مۇنى اڭعارمادى ما، الدە ادەيى كورشى بولعىسى كەلمەدى مە، ساپار سەيتەن مەن بەكتايعا بارىپ قوسىلدى.
— مەن دە بارسام قايتەدى، — دەدى ايتەن انالارعا، — مۇندا تۇرىپ تونايىن دەدىم.
— ورتادا وت جانىپ تۇر ما؟ — دەپ بالالار مۇنىڭ سوزىنە دۋ كۇلدى.
— ساپتىڭ شەتىنەن ورتاسى جىلى بولادى.
— وي، توڭعاق! — دەدى ءبىر بالا ايتەندى اجۋالاپ.
— وتىرىك ايتام، توڭعام جوق!
— توڭباعانىڭ عوي، مۇرنىڭ قىزارىپ كەتىپتى.
— مۇرنىم توڭعانىمەن مەن ءوزىم توڭبايمىن، لالەلا-اۋ! لالە-لاۋ. اياز دەگەن تاماشا -اۋ!..
— ولەڭىڭە بولايىن!..
كۇن جەل جوق، تىمىرسىق اياز ەدى. سۋىق ىزعار بەتتى قارىپ، شىمىرلاتادى. ءبىراق، وڭتۇستىكتىڭ سۋىعىنداي ءان بويدى مۇزداتىپ، دەنەنى قۇرىستىرىپ، ەڭسەنى باسپايدى، قايتا، شيراقتىق ءبىتىرىپ، توتەنشە ءبىر كۇش بەرىپ، جىگەر قۇيىپ تۇرعانداي سەرگىتەدى. جاسىنان تۇستىكتە وسكەن جاقىپبەككە دە بۇل اياز جايسىز ءتيىپ تۇرعان جوق. اياز سۇيگەن بەتىن ۋقالاپ جىبەرسە بولدى، دەمدە دۋ-دۋ قىزىپ، شىمىرلاعانى جوق بوپ كەتەدى...
ارى-بەرىدەن سوڭ سۋىققا بەت تە ۇيرەنىپ كەتتى. ەرتەمەن تۇرىپ قالعاندا ءسال توڭازي باستاعان دەنە دە، ءبىراز جۇرگەن سوڭ قىزىپ، اياز سىنىپ، كۇن جايما-شۋاق قالىپقا كەلگەندەي بوپ ءون بويعا جىلۋ قۇيىلدى. بوكتەر قۋىپ، ششۋچەگە بەتتەپ بارىپ، تەرىستىككە ورالاتىن جولعا تۇسپەي، جورىقشىلار ادەيى توتەلەپ، پوسەلكەنىڭ باتىس جاعىنداعى كوك توبەنىڭ ۇشار باسىنا قاراي تىكە تارتتى. ونداعى وي — بۋراباي كولىنىڭ وكپە تۇسىنان ءبىر-اق شىعۋ ەدى.
كوكتوبە جاقىپبەككە بارلىق سۇلۋلىقتى جاسىرىپ تۇرعان شىمىلدىق تارىزدەندى. ودان اسقان سوڭ تابيعات كوركىنە ەسىك اشىلىپ، بۋراباي القابى الاقاننىڭ اياسىندا تۇرعانداي، قىستىڭ كۇنى بولسا دا، كوگەرە ءبورتىپ جايناپ سالا بەردى. الدا تەرىستىك پەن تۇستىككە قاراي دوعاشا ءيىلىپ بارىپ، 20 كيلومەتر شاماسىنا سوزىلعان، اتاقتى كوكشەتاۋدىڭ بۋراباي كولى تۇسىنداعى شاتقالدارى اق قاعازعا قوڭىر-كوك بوياۋمەن سالىنعان سۋرەتتەي بوپ-بولەك بوپ كورىنەدى. تاۋدىڭ بەرگى باۋرايىن تۇگەل العان ورماننىڭ سولتۇستىگىندە، جاڭاعى شاتقالداردىڭ قويناۋىندا بەتىن قار باسقان بۋراباي كولى بوزارادى. وداققا اتى جايىلعان بۇل سۇلۋ كولدى سولتۇستىگىنەن باستاپ، باتىسىن وراعىتا كەلىپ، وڭتۇستىگىن الا اينالسوقتاي ءيىلىپ تاۋ قورشاپ تۇر دا، شىعىسى كوپ تەاتردىڭ جۇرت وتىراتىن زالى سياقتانىپ اشىق جاتىر. وڭتۇستىكتە ششۋچە قالاسىنان باستالاتىن قايىڭ، قاراعاي، تەرەگى ارالاس قالىڭ ورمان دا، ونىڭ وسى شىعىس جاعالاۋىنا جەتە بەرە سەلدىرەپ بىتە قالعان. مۇنىڭ ءبارى كوكشەگە، ونىڭ ەتەگىندەگى وقجەتپەس شىڭىنا يەك ارتقان سۇلۋ كولدىڭ بار اسەمدىگىن تاسالاماي ايقىن كورسەتىپ، كوز مەيىرىن قاندىرۋ ءۇشىن ادەيى قولدان جاسالعان عاجايىپ تاماشا ءىس سياقتى.
ساياحاتشىلار تاقالعان سايىن ونىڭ سۇلۋلىعى ايقىندالىپ، كوزگە ەركىن شالىنا ءتۇستى. اينالاداعى قالىڭ اعاشتى قاراقوڭىر شاتقالدار، دوپ-دوڭگەلەك كول ورنى — اقشىل ويپاتتى، ۇشى-قيىرسىز قار باسقان ءبىر ءتۇستى ايدىن دالادان ءبولىپ تاستاپ، توتەنشە ءبىر ءساندى قۇبىلىسپەن كوزدى باسقا جاققا بۇرعىزباي وزىنە توقتاتادى. سول اسەم دۇنيەنىڭ كۇزەتىندە تۇرعانداي باتىس جاعالاۋدا، قولدان ورناتقان دىڭگەكتەي، تىپ-تىك، ءسۇپ-سۇيىر بوپ، كوككە شانشىلا وقجەتپەس شىنى مەنى كوردىڭ بە دەگەندەي ءوز سۇلۋلىعىن كەسە-كولدەنەڭ تارتادى. كۇزەتتە تۇرعان اسقاق كوڭىلدى، ءور سولداتتىڭ الدىرماس قامالىنداي بوپ وقجەتپەس تۋ سىرتىنان قورشاپ، قىر ارقاسىنا بۇلت شوككەن، ەڭسەسى جوعارى كوكشە كوكشىل تۇمانمەن مۇنارتادى.
بۇرابايدى بۇرىن كورمەگەن جاقىپبەك كىشكەنتاي عانا تۇكپىرگە جينالعان نەتكەن وسىنشاما عاجايىپ سۇلۋلىق دەپ تاڭدانعانداي بىرەسە كولگە، بىرەسە ونىڭ جاعاسىنداعى عاجايىپ ءبىتىسى بار سيىرتاس پەن شوشقاتاسقا، بىرەسە وڭتۇستىك باتىستاعى جالبىر باستى شوقىلارعا، بىرەسە وقجەتپەس پەن كوكشەگە، بىرەسە ەتەگىندەگى كۋرورت ۇيلەرى سامساعان كولدىڭ تەرىسكەي تۇسىنداعى بولەكتاۋعا تەلمىرە قارايدى، جالعىز ول عانا ەمەس، سان كورىپ، سان ارالاعان بانۋ مەن بايسال دا، وقۋشى بالالار دا سۇيىكتى مەكەننىڭ ۇيرەنشىكتى سۇلۋ تۇلعاسىنا توسىن ادامشا تويماي قاراپ، تاماشالايدى.
ءاردايىم وقىعان سايىن جاڭا وي-پىكىرگە جولىقتىراتىن دانا اقىننىڭ ولەڭدەرى سياقتى، بۋراباي ولكەسى دە ءار كورگەن سايىن بۇرىن اڭعارماعان، ياكي ۇعىلماعان جاڭا سۇلۋلىقتار بايقالىپ، سارقىلماس اسەمدىككە بولەنىپ قۇلپىرادى دا تۇرادى. ول كۇندە جاس، كۇندە جاڭا. ادامنىڭ ءوي-ورىسى ءوسىپ، ەسەيگەن سايىن ول وسىلاي جاڭارا، گۇلدەنە بەرەدى. ونى العاشقى كورگەندە قانداي تاماشالاساڭىز، ەكىنشى، ءۇشىنشى كورگەندە دە سونداي تاماشالاپ، قۇمارتا قارايسىز! ول سىزگە تابيعات سۇلۋلىعىن ۇعۋدى، سوسياليستىك مەكەندى ءسۇيۋدى ۇيرەتەدى. ونىڭ جۇپار ءپىستى اۋاسى كوكىرەك سارايىڭىزدى اشىپ، وتاننىڭ بايتاق دالاسىنداي كەڭ تىنىس بىتىرەدى. بال قىمىزىن ءىشىپ، ەركىن جايلاعان كۋرورتشى دوستار ونىڭ بۇل قاسيەتىن جاقسى بىلەدى.
سول اسەم كولدىڭ شىعىس جاعالاۋىنا كەلىپ جەتكەن ءبىزدىڭ ساياحاتشىلارىمىز ەكىگە ءبولىندى. مۇعالىمدەر باستاعان نەگىزگى توپ كولدىڭ تەرىستىك جاعالاۋىمەن، كۋرورتتى باسىپ، وقجەتپەسكە اسپاق بولدى دا، شاڭعىلى بەس-التى بالا بۋراباي كولىن كوكتەي ءوتىپ، ولارعا وقجەتپەس باۋىرىندا تابىسۋعا كەلىستى.
تاۋلى جەردە ەسىپ، شاڭعى تەۋىپ ۇيرەنگەن بالالار قار باسقان كول بەتىندە جەلدەي ەسىپ، وقتاي اعىپ، وقجەتپەسكە قاراپ زىمىراي تارتتى. كوپتەن قولىنا شاڭعى تيمەي قۇمارتقان ساپار توپتان ءشۇۋ دەگەننەن وزا شىعىپ، الدىنا جان سالماي، قۇيىنشا بۇلدىرايدى. ول العاشقىدا ءبىراز جەر ىلەسىپ، وكشەلەگەن سەيتەن مەن بەكتايدان دا قاراسىن ءۇزىپ، الىستاپ كەتتى. انا ەكەۋى ەرە الماسىن بىلگەن سوڭ كەيدە كۇش جۇمساپ اعىنداپ، كەيدە ەكپىنىمەن جاي قالقىپ، بۇلاڭ قۇيرىققا سالدى. ءبىر كەزدە ول ەكەۋىنە جارقىن كەلىپ جەتتى.
— ءبارىبىر، ساپار ماڭايلاتپايدى! — دەيدى سەيتەن وعان ايقايلاپ.
جارقىن قايىرىلىپ جاۋاپ قاتپاستان، بار پارمەنىمەن العا ۇمتىلىپ، سىرعاناعان بويى اعىپ ءوتتى. ونىڭ بارلىق ەسى-دەرتى ساپارعا قالاي دا جەتۋ بولدى.
ساپار شوشقاتاستىڭ تۇسىنان ءوتىپ، بۋرابايدىڭ ورتا شەنىندەگى سيىرتاستىڭ وكپە تۇسىنا جۋىقتادى. دەگەنمەن، جارقىن الدا ءالى دە 2-3 كيلومەتردەي جەر جاتقانىنان ۇمىتتەنىپ قارقىنىن ۇستى-ۇستىنە كۇشەيتتى. ماناعىداي ەمەس، ارالارى دا جاقىنداپ كەلەدى. ونىڭ وكشەلەپ قالعانىن اڭعارعان ساپار دا بارىن سالىپ، بۇرىنعىسىنان بەتەر زىمىرادى.
قىم-قيعاش جارىس سالعان بۇلاردى جاعالاۋمەن ورلەگەن بالالاردىڭ دا كوزى شالىپ كەلەدى. ءبىراق، بانۋ مەن بايسال كەزەكتەسىپ ايتقان بۋراباي جايىنداعى نەشە ءتۇرلى حيكايالاردان مويىندى باسقا جاققا بۇرا الماي، اڭگىمە اراگىدىك سايابىرلاعان كەزدە عانا كوزدەرىن كولگە قاراي ءبىر-بىر جالت ەتكىزەدى.
مىنە، ولار كۋرورتتان دا، اسكەري ساناتورييدەن دە ءوتىپ، وبلىستىق كوميتەتتىڭ دەمالىس ۇيىمەن اراداعى اسۋعا ىلىكتى. كۋرورت ايماعىنا كىرىسىمەن كوزدەن جاسىرىنعان وقجەتپەس تە وسى ارادا ءوسىپ شىعا كەلدى. كولدىڭ شىعىسىندا كورىنگەندە كوزگە كوگىلدىر تارتىپ، مۇنارتىپ شالىنسا، ەندى ول اپ-ايقىن بوپ، كەۋدە جاعىنىن، قار باسپاعان، قيىپ ورناتقانداي ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى تەكشەلەنىپ قالانا بىتكەن تەپ-تەگىس بوزعىلت تاستارى دا، جالتىر شىڭىنىڭ قياسىنا جابىسا وسكەن جالعىز-جالعىز قاراعاي دا، ۇشار باسىنا قولدان شانشىلعان اعاش تا انىق كورىندى. اتى دارداي بولسا دا، الىستان كورىپ بولمايتىن، ءبىراق، كيەلى سانالاتىن، ادامنىڭ كەۋدەدەن جوعارعى جاعىنا ۇقسايتىن، كىشكەنتاي جارتاس — «قىز جۇمباعى» دا ءدال وسى ارادان كورىنىپ، ءوزىنىڭ دۇنيەدە بار ەكەنىن ءبىلدىرىپ، شاعىن تۇلعاسىن ول دا العا تارتتى:
— وقجەتپەس، وقجەتپەس، — دەپ بالالار شۋ ەتتى.
— وي، ءتايىر-اي، وق جەتپەيدى دەگەنگە مەن ءبىر سۇمدىق بيىك ەكەن دەسەم، تۇك ەمەس قوي، — دەدى ءبىر بالا قومسىنىپ.
— وسى، مەن تۇسىنبەيمىن، — دەدى كۇمىس دەگەن ەكىنشى ءبىر وقۋشى، — نەلىكتەن بۇل جەر بۋراباي اتانعان؟ اجەمنەن سۇراسام، ميعا قونبايتىن قاپ-قايداعى ءبىر ەرتەگىنى ايتادى.
— وسى ۋاقىتقا دەيىن سونى دا بىلمەيسىڭ بە؟ — دەپ ايتەن كىنالاي سويلەپ كۇمىستىڭ قاسىنا كەلدى.
— بىلمەيمىن...
— بىلمەسەڭ ول بىلاي...
— جارايدى، سەنەن سۇراپ تۇرعانىم جوق. مەن اپايدان ەستىگىم كەلەدى.
— بۇل جونىندە كولعا ۇستاتىپ ايتار، تاريحي ءدال مالىمەت جوق، — دەدى بانۋ، — ايتكەنمەن، جورامال بار. ول جورامالعا قاراعاندا ورىستىڭ «بور» دەگەن سوزىنەن شىققان دەسەدى...
— مىنە، بۇل سولاي، — دەپ ايتەن دە كۇمىسكە ءبىر قاراپ قويدى.
— مايبالىق كولى قاي تۇستا؟
— ول مىنا جەلكە جاعىمىزدا، بولەك تاۋ قالتارىسىندا قالدى.
— سەندەر بۇل كولدىڭ قاسيەتىن بىلەسىڭدەر مە، بالالار؟ — دەدى بايسال.
— بىلەمىز...
— بولمادىڭ عوي، ايتەن، ال ايتا عوي.
— بۇل كولدىڭ سۋى سول تۇرعان كۇيىندە ءدارى... اسقازان اۋرۋىن جويىپ جىبەرەدى...
— ايتەن دۇرىس ايتادى، — دەدى بايسال، — بۇل سۋ ەسسەنتۋكي ون جەتىمەن پارا-پار تۇسەدى. تاپتىرمايتىن مول بايلىق.
— ءبىز نەگە سوعا جۇرمەيمىز، — دەدى بالالار.
— ەندىگى ءبىر ساياحاتىمىزدا ادەيىلەپ بارامىز، — دەدى بايسال.
— اپىراي، بۇگىن كورگەن دە جاقسى ەدى.
— ءبىر كۇندە بۋرابايدىڭ قىزىعىن تاۋىسۋعا بولمايدى. بۇگىن ءبىز وقجەتپەستى كورىپ قايتساق تا جەتىپ جاتىر.
...ساياحاتشىلار ىلديعا ءتۇستى.
— ءبىزدىڭ شاڭعىشىلارىمىز قايدا كەتكەن؟ — دەدى ءبىر وقۋشى كول بەتىنە كوز جىبەرىپ. ولاردى ۇمىتىپ، اڭگىمە قىزىعىنا تۇسكەن بالالار كولگە ەندى بارىپ كوز سالدى. بۇل كەزدە كول بەتى ەشبىر قىبىرسىز، تىپ-تىنىش ەدى.
— بۇلار وقجەتپەسكە جەتكەن بولدى عوي.
— نەگە كورىنبەيدى؟
— ونىڭ بويىن ورلەگىسى كەلگەندەر ارعى قويناۋىندا، ىقتاسىندا بولادى. بەر جاعى تۇيە -تايلى تىك، ورلەۋگە مۇمكىن ەمەس.
— ايقايلاڭدار!
— ءاي، ساپار! جارقىن! سەيتەن!..
تاۋ جاڭعىرىعىپ، سا-اپار، جار-رقىن، سەي-ەي-تەن، — دەپ ازان-قازان بولعانىمەن بالالاردان جاۋاپ قايتپادى.
— بۇلار قايدا ءجۇر، جانىم-اۋ؟..
بەت وقجەتپەسكە بۇرىلدى. اڭگىمە دە تولاستاپ، بالالار شوعىرىن جازىپ، ۇلكەندەردى كەيىنگە قالدىرا، جۇگىرە باسىپ العا كەتتى. جاقىپبەك بايسال مەن بانۋدان «قىز جۇمباعىنا» سوعا ءجۇرۋدى ءوتىندى. بالالار «قىز جۇمباعىنا» بۇلاردان بۇرىن جەتىپ، باسىنا ءبىر شىعىپ، ءبىر ءتۇسىپ، پالەندەي قىزىق كورە الماعان سوڭ، وقجەتپەستىڭ وزىنە بەت قويدى. ولاردىڭ سوڭىن الا "قىز جۇمباعىنا» — مىنا ۇشەۋى دە كەلىپ جەتتى... باسىنا شىقتى.
— قىزىق كورەمىن دەسەڭىزدەر، مۇندا كەلىڭىزدەر، — دەدى بايسال جوعارىدا تۇرعان بانۋ مەن جاقىپبەككە.
— نە قىزىق؟ — دەپ ەكەۋى بايسالدىڭ قاسىنا كەلدى.
— مىنانى كوردىڭىزدەر مە؟
ۇشار باسى تەمەن تونە، يىلە بىتكەن جاقپار تاستىڭ استى قۋىس ەدى. وسى قۋىسقا ۇشەۋى دە ءۇڭىلدى، تاس بەتى نەشە ءتۇرلى بوياۋمەن جازىلعان جازۋلارعا سىيمايدى. نەشە ءتۇرلى اتتار، نەشە ءتۇرلى سيفرلار ۇشىراسادى. سونيا، بوريس، ناۋم، بەيسەمداي، دۇيسەن، تاشمەت، تامارا، كاراپيان، پەترو... 1923، 1931، 1938، 1948...
كەڭ بايتاق وتانىمىزدىڭ بارلىق تۇكپىرىنەن، بارلىق، جىلداردا الۋان ازامات كەلىپ دەمالعانى وسى جازۋلاردان-اق ايقىن اڭعارىلىپ تۇر.
— مىناۋ ءبىر تاماشا تاريح ەكەن، — دەدى جاقىپبەك كۇلىمسىرەپ.
— تالاي جۇرەكتىڭ سىرىن تىڭداعان بۇل ءبىر شەجىرە تاس قوي، — دەدى بايسال.
— ونىڭ دا راس-اۋ. وسى ءبىز تۇرعان جەردە مىناۋ كولگە كوز جىبەرە وتىرىپ، تالاي جاس جۇرەكتەر عوي سىر شەرتتى...
— وعان داۋ بار دەيسىز بە؟
— سىزدەر تىم تەرەڭدەپ باراسىزدار عوي، — دەدى بانۋ كۇلىپ.
— سولاي ما؟ — دەدى جاقىپبەك ونىڭ بەتىنە كۇلىمسىرەي قاراپ. اياز سۇيگەن قىز بەتى ءقىزارا-بورتىپ، كۇندەگىدەن وزگەشە، وتە ءبىر كەلىستى سيپاپ تاپقان. باسقا كيگەن اپپاق قويان تىماعى سول سۇيكىمدى بەتكە ۋىلجىعان بەينە ءسابي جۇزىندەي ادەمى شىراي بەرىپ، كوزگە قوياننىڭ كوجەگىندەي كىپ-كىشكەنتاي ەتىپ مونتيتىپ كورسەتەدى.
— نەگە تەسىلە قاراپ قالدىڭىز؟ — دەدى ول جاۋتاڭداعان قارا كوزىن جاقىپبەككە مولدىرەتىپ. قىزدىڭ جايشىلىقتا جاقىپبەككە ۇنامايتىن، داۋسىن قۇبىلتىپ سىزىلا سويلەيتىن جاساندى شولجاڭ ادەتى دە وسى ءسات بايقالماي قالدى.
— ادەمى بوپ كەتىپسىڭ، بانۋ!
— ارزان سوزگە ءۇيىر بولماڭىز، ءمۇعالىم!
— شىن ايتام...
ءسوز جەلىسىنە بايسال باسقا ارقاۋ سالدى.
— وي، عاجاپ، وقجەتپەستىڭ باسىندا ادام تۇر! — دەدى ول. جاقىپبەك پەن بانۋ ارتتارىنا جالت بۋرىلدى.
— بۇل كىم ەكەن؟ ءبىزدىڭ وقۋشىلاردىڭ ءبىرى بولماعاي، — دەدى بانۋ شىڭ باسىندا سەلتيگەن قارانى كورىپ.
— بولسا قايتەدى، تاۋعا دا شىعىپ ۇيرەنسىن، — دەدى جاقىپبەك.
— قايتىپ ءتۇسۋ قيىن، مۇمكىن ەمەس!..
ۇشەۋى دە سولاي قاراي اياقتارىن اسىعا باستى...
2
ساپارعا جارقىن «قىز جۇمباعىنىڭ» قاسىنا كەلگەندە اقىرى جەتىپ، جاعاعا ەكەۋى قاتار شىققان ەدى.
— ءبارىبىر وزا العان جوقسىڭ، — دەدى ساپار وعان.
— وزباسام دا جەتتىم، سول جاراماي ما؟
ساپار قايتىپ جاۋاپ قاتپاستان، كەلگەن ىزىنشە كەيىن قايتتى.
— توقتا، ساپار!
زىرعي جونەلگەن ساپار، «نەمەنە» دەگەندەي ارتىنا بۇرىلىپ يەگىن قاقتى.
— ايتاتىن ءسوزىم بار.
— ءقازىر ۋاقىت جوق، كەيىن...
جارقىن جاعادا تۇرىپ قالدى. اناۋ قۇيعىتقان بويى سەيتەن مەن بەكتايدىڭ الدىنان شىعىپ، ەكەۋىنىڭ ورتاسىنا تۇرا قالىپ، قولدارىن ۇستادى دا، ىزىنشە جالت بۇرىلىپ، بايگەگە قوسىلعان اتتىڭ كوتەرمەشىسى سياقتانىپ، ءاي-شايعا قاراتپاي، ولاردى ىلگەرى دەدەكتەتتى.
— وي، قۇلايمىن، اقىرىن»، — دەپ بەكتاي بەزەك قاعادى.
— سەيتەن جۇرەكسىنسە دە، سىر بەرمەي ۇندەمەيدى.
بۇل ۇشەۋىنىڭ توننىڭ ىشكى باۋىنداي ۇيلەسىپ، ءوزارا ماز-مەيرام بولىپ كەلە جاتقانىنا جارقىن ءبىر جاعىنان قىزىعا قاراسا، ەكىنشىدەن بۇلارعا جۇعىسپايمىن دەپ ءجۇرىپ ءوزىنىڭ وقشاۋ قالعانىنا ءىشى كۇيەدى. جاقسى جولداس ىزدەپ، دوستىق ىنتىماقتى ساعىنىپ، الدىندا اسىر سالىپ كەلە جاتقان قۇربىلارىنا ىستىق قۇشاعىن جايىپ، اعىنان جارىلايىن دەسە دە، ولارمەن جۇعىسىپ كەتە الماي، كىنالى جانداي الىستان تەلمىرەدى.
— جارادىڭ جارقىن، — دەدى جاعاعا شىققان سەيتەن وعان، — نەدە بولسا، ساپاردى باسىپ وزدىڭ عوي.
— جوق، مەن باسىپ وزا العانىم جوق!
— سەيتەن دۇرىس ايتادى، سەن وزدىڭ، — دەدى جارقىن سوزىنە ريزا بولىپ كەتكەن.ساپار وعان جالت قاراپ.
— مازاق ەتپە!
— نە مازاعى بار. مەن شىنىن ايتام، ەندى بولماعاندا سەن، ءسوز جوق، باسىپ وزاتىن ەدىڭ.
— سوڭعىلار دا كەلىپ جەتتى.
— كەتتىك، ءبىزدى وقجەتپەستە كۇتىڭدەر — دەگەن.
— اندا، ءجۇر!
وقجەتپەستىڭ تۇستىگىن الا بوكتەرلەپ، باتىس جاق قويناۋىنا كىرىپ، بالالار بيىگىنە ورلەدى. ولار ورگە كوتەرىلگەن سايىن كوككە شانشىلعان شىڭ اۋماعى تارىلىپ، تىكشىلدەنىپ، ءارى نايزاشا سۇيىرلەنىپ، ءجۇرۋ دە قيىنداي بەردى. جاداعاي قىرات، بىرتەگىس قۇلاما، تابان تىرەر قويتاستار دا ازايىپ، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى ورناعان، قارسىز، تىپ-تىك، تۇپ-تۇتاس ۇيدەي شىڭ تاستارعا اينالدى. الگىدەن بەرى وڭاي كوتەرىلگەن بالالار ەندى ەركىن جىلجي الماي، ۇيلىعىپ تۇرىپ قالدى.
— بۇدان ءارى بارۋعا بولمايدى، وسى ارادان كۇتەيىك، — دەدى بەكتاي.
— نەگە بارۋعا بولمايدى؟ — دەدى ساپار وعان.
— نەگە بولمايتىنىن كورىپ تۇرسىڭ عوي!
— تۇك ەمەس، شىعامىز!
— مەن ءوزىم بۇدان ءارى بارا المايمىن، — دەدى دە بەكتاي ءبىر قويتاستىڭ ىعىندا تۇرىپ قالدى. قالعاندارى اياقتارىن ەپتەپ باسىپ، ءبىرىن-بىرى دەمەپ تاعى دا جوعارى كوتەرىلدى. ەندى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى ورناعان ۇيدەي ەكى تاس قانا قالدى. ءبىراق، وعان شىعۋ وتە ءقاۋىپتى ەدى. ەگەر تابان تايىپ كەتسە، تىرەك بولار ەشقانداي بۇدىر جوق. وسى اراعا كەلگەندە سەيتەننىڭ دە جۇرەگى شايىلدى.
— قايتالىق، — دەدى ول.
— جارقىن دا، باسقالار دا سونى قوستادى.
— شىرىق بۇزعان تاعى دا ساپار بولدى.
— سەن شىقپاي-اق قوي، مەنىڭ اياعىما باسپالداق بولشى، — دەدى ول سەيتەنگە.
— قۇلايسىڭ.
— قۇلامايمىن. قولىڭدى سال مىنا اراعا.
سەيتەن ۇشار باستان ويعا قاراي قۇلديلاعان جىلعادا قاراي تاسا تىرەي الاقانىن جوعارى جايدى. ساپار ونىڭ الاقانىنا شىعىپ، توبەدە كۇجىرەيىپ تۇرعان بۇدىر تاستىڭ تۇمسىعىنا جارماسىپ، تالتىرەكتەپ قالدى دا، امان-ەسەن جوعارى كوتەرىلىپ كەتتى. سول كەتكەننەن ورمەلەي-ورمەلەي ءبىرىنشى شىڭ تاستان ءوتىپ، ەكىنشى شىڭ تاسقا، ەڭ قيىن شاتقالعا جەتىپ توقتادى.
— مۇندا قيىن ەكەن، — دەدى ول قاراپ-قاراپ.
— كەيىن قايت!
— توبەسىنە جاپ-جاقىن كەلىپ تۇرىپ، كەيىن قايتام با!
— ار جاعىنا ەشكىم شىققان ەمەس، ءبىلدىڭ بە!
— كىم ايتادى ساعان ونى؟ شىقپاسا باسىندا تۇرعان مىناۋ اعاش نە؟
— ول اعاشتى اتاقتى ءبىر تۋريست قاداعان، — دەيدى عوي.
— وتىرىك. تالاي ادام شىققان!
— شىققان جوق! — دەدى سەيتەن ورشەلەنىپ!
— ال، شىقپاسا، مەن شىعامىن، وندا قايتەسىڭ، — دەدى ساپار شالقايىپ.
— باسىنا وق جەتپەگەن شىڭعا سەن جەتەم دەپ تۇرمىسىڭ...
— وق جەتپەسە، مەن جەتەم! كەلىڭدەر بىرەۋىڭ! اياعىما تىرەك بولىڭدار!
— ەشكىم قوزعالمادى.
— وي، قورقاقتار!
جارقىن ءتىل قاتپاستان العا شىقتى دا، ساپار ورمەلەگەن تارعىل تاسقا قول سوزدى. سەيتەن دەرەۋ ونىڭ اياعىنا تىرەك بولىپ تۇرا قالدى. اناۋ ساپاردان كورى دە يكەمدىلىك، ەپتىلىك كورسەتىپ، جەڭىل كوتەرىلىپ، لەزدە تاس باسىنا ىتقىپ شىقتى.
— كوردىڭ بە، مىنا جەردەن كوتەرىلسەم، ار جاعى بۇيىم ەمەس، — دەدى ساپار.
الايدا، جارقىننىڭ دەمەۋىمەن ءوزى ايتقان قيىننان وتكەنىمەن دە، ارعى جاعىندا قولعا ىلىگەر ەشتەڭە بولماي، ساپار بارعان جەرىندە تاعى دا بوگەلدى.
— شىركىن، ەندى ءبىر دەمەسەڭ! — دەدى ول.
بەلبەۋىڭدى شەش تە، ءبىر شەتىن ماعان جىبەر، — دەدى جارقىن.
ساپار ونىڭ ايتقانىن ىستەدى.
— ەڭكەي!.. سوزا ءتۇس قولىڭدى... تاعى دا... ال مىقتال!
— قورىقپا، جىبەرمەيمىن!
— جارقىن بەلبەۋدەن ۇستاپ دەمدە كوتەرىلدى.
انا تاسقا ءبىر، مىنا تاسقا ءبىر كوز ءسۇزىپ، شىعۋدىڭ جولىن ىزدەگەن ساپار ءبىر كەزدە ءساتى ءتۇسىپ الدەنەندەي مۇيىسكە جابىسىپ، جارقىننىڭ الاقانىنان اياعىن ۇزاتىپ اكەتتى. سودان سوڭ -اق قادامى وڭعا باسىپ، نىسانا ەتكەن ۇشار بيىككە وڭاي كوتەرىلدى.
— ۋرا! — دەدى ول دوستارىنا ايقايلاپ.
— ءاي، ءبىزدىڭ اۋىل كورىنبەي مە، قاراشى، — دەدى ايتەن. ونىڭ كەلىپ تۇرعان بەتى وسى ەدى.
— كورىنىپ تۇر. سەنىڭ ءۇيىڭنىڭ مۇرجاسىنان ءتۇتىن شىعادى ساعان ەت اسىپ جاتسا كەرەك، — دەپ ساپار ساق-ساق كۇلدى.
— راس ايتاسىڭ با، ەي؟
— راس ايتام.
— وتىرىك قوي.
— نانباساڭ ءوزىڭ شىعىپ قاراي عوي.
— ال، شىق تا، قارا، — دەپ بالالار ايتەندى ازىلدەپ ورتاعا الدى.
— ءوي، قۇرىسىن، قۇلاپ ولەم عوي...
— ساپار جان-جاعىنا قاراپ، ەڭكەيىپ، الدەنەلەردى قولىنا الدى.
— ادام شىقپادى دەيسىڭدەر. تالاي ادام فاميلياسىن جازىپتى. ەسەنوۆ، سيدوروۆ، اقپايەۆ... ساناپ تاۋىسار ەمەسسىڭ... مەن دە اتىمدى جازىپ قالدىرام. مىنا ءبىر تاياق تا جاتىر...: انا قىزىقتى قاراڭدار، اياق استىندا «قىز جۇمباعىنىڭ» باسىندا ۇشەۋ تۇر. ايقايلايىن با؟
— بايقا، مۇعالىمدەر بولىپ جۇرمەسىن؟
— ال، قويدىم!..
— ساپار قۋانىشى ۇزاققا سوزىلمادى. ءتۇسۋدى ويلاپ قايتا ەڭكەيىپ كوردى دە، توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ، باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتقانداي بولىپ، بۋىندارى دىرىلدەپ قويا بەردى.
— مەن قايتىپ تۇسەمىن! — دەدى ول داۋسى دىرىلدەپ.
— ايتپادىم با، مەن ساعان، — دەدى سەيتەن، — قوزعالماي وتىر. مۇعالىمدەر كەلسىن!
مۇعالىمدەردى كۇتۋ ۇلكەن قازاداي كورىندى ساپارعا. لاجىن تاپسا، ءقازىر ءتۇسىپ كەتكىسى-اق كەلەدى. امالى جوق، تومەن ەڭكەيسە، ول نيەتتەن ايرىلىپ، جۇرەگى سۋىلدايدى.
— مەنىڭ ءتۇسۋىم كەرەك: مۇمكىن، سەن ماعان كومەكتەسەرسىڭ، جارقىن؟
— ونىڭ داۋسىنان قورقىپ، ساسقاندىق ايقىن سەزىلدى.
— قوزعالما، جارقىن، قۇلاپ ولەسىڭ، — دەپ تومەندە بەزەكتەپ جولداستارى تۇر. ساپار بار دەمەسىندى جارقىننان كۇتىپ، كوزى ۇياسىنان شىعىپ بارادى. «جوق، وعان كومەكتەسۋىم كەرەك» دەگەنگە جارقىن دا بەلىن بەكەم بۋىنىپ، تاۋەكەلگە باستى.
— ال، مەن كەتتىم ساعان، — دەدى ول ساپارعا قاراپ.
— بۇل جولى ەكى بەلبەۋ جالعاندى.
تولعان شۇبەرەكتەن قۇپ-قۋ بولىپ كەتكەن ساپاردىڭ بەتىنە قان جۇگىردى. «اسىقپا، اياعىمدى اۋەلى ءبىر جەرگە مىقتاپ توقتاتىپ الايىن، سىرعىپ كەتىپ جۇرمەسىن، — دەپ ول تومەن ءتوندى. — ەندى كوتەرىلە بەر».
جارقىن جايلاپ جوعارى تىرمىستى. قولى دەمەۋ العاندىقتان، اياعى باسقان جەرىنە شەگەندەي قادالىپ، كادىمگىدەي ىلگەرىلەپ كەلەدى. ول جاقىنداعان سايىن ساپار «بايقا، اسىقپا»، دەگەن سياقتى سوزدەردى ۇستى-ۇستىنە دامىلسىز ايتىپ، دەگبىرسىزدەنەدى.
جارقىن شىڭ باسىنا كىسى بويىنداي جەر قالعاندا ساپارعا قارادى.
— ءتۇس تومەن، سال اياعىڭدى الاقانىما!
تابانىڭدى مىقتاپ تىرە، سىرعىپ كەتىپ جۇرمەيىك، — دەدى ساپار ساقتىق ايتىپ.
— سىرعىمايسىڭ!
ساپاردى ءوزى تۇرعان جەرگە ءتۇسىرىپ الۋ ونشا قيىنعا سوقپادى. «اقىرەت» ەندى باستالدى. ەكەۋى دە كوزدەرىن تومەن سالىپ كورىپ ەدى، زارەلەرى ۇشتى. ويدا تابان تىرەر ەشتەڭە كورىنبەيدى.
— ەندى قايتتىك؟
— اكەل بەلبەۋىڭدى، — دەدى جارقىن. ءوزىنىڭ دە، ساپاردىڭ دا بەلبەۋىن الىپ تاعى دا جالعاپ جىبەردى دە، ءبىر باسىن وزىندە قالدىرىپ، ەكىنشى باسىن ساپارعا ۇستاتتى.
— كورىپ ال، انە ءبىر مۇيىسكە تىرەلسىن اياعىن!
ساپار كوز قيىعىن اياعىنىڭ استىنا ءبىر سالىپ ءوتتى دە، ءۇنسىز تومەن كەتىپ، ويلاعان تاسقا دىك ەتە ءتۋستى. ەندى جارقىننىڭ جەتۋى ەكى تالايعا اينالدى. بەلبەۋدى بايلاپ كەتىپ ءبىر شەتىنەن ۇستاپ تۇسىرەرلىك بۇتا، بۇدىر جوق، تۇلدىر تاقىر. ناعىز قورقىنىش تا توبەگە ەندى ءتوندى. بار لاجى ءبىتىپ، قيا تاستىڭ اياق ارەڭ ىلىگەر ءبىر بۇدىرىندا نە ىستەرىن بىلمەي اڭىرىپ تۇرىپ قالدى ول.
— مەن تۇسە المايمىن، — دەدى مۇڭايىپ.
ساپار دا قينالىپ اۋىر كۇرسىندى.
— اياعىڭ مەنىڭ ءدال توبەمە كەلىپ تىرەلسە...
— بىلمەيمىن، باتىلىم بارمايدى.
بىرىنە-بىرى جالتاق-جالتاق قاراپ، ءۇنسىز تەلمىرىپ، اۋىر ءحالدى ىشتەي ۇعىسىپ، مۇڭايىپ تۇرعان وسى ءبىر اۋىر شاقتا جاقىپبەك داۋسى قۇلاققا شالىندى.
ەكى بالا ابەستىك ىستەرى ءۇشىن مۇعالىمنەن قانشا ۇيالىپ، سەسكەنسە دە، ونىڭ ءبارىن ءدال سول ءقاۋىپ مينۋتىندا ۇمىتىپ كەتتى. جاڭا عانا جان قويماستاي سۇستى كورىنگەن وقجەتپەس تە ەندى ول ەكەۋىنە بۇيىم بولماي، ارقالارىن ودان الدەقايدا بيىك اسقار تاۋعا تىرەگەندەي كوزدەرى شىراداي جاندى.
جاقىپبەك كەلگەن بەتىندە ءبىر كەسپەلتەك ۇزىن قايىندى جوعارى كوتەرىپ جارقىنعا ۇستاتتى دا، بەلبەۋدى سول اعاشتىڭ باسىنا بايلاتىپ، سودان ۇستاتىپ ءتۇسىرىپ الدى.
— وسىنداي دا وجارلىق بولا ما ەكەن؟ بۇل نە قىلعاندارىن، — دەدى ول كەيىگەن پىشىنمەن قاباعىن ءتۇيىپ.
جارقىن مەن ساپار تەمەن قارادى. سۇيىكتى ءمۇعالىمىنىڭ ورىندى كەيۋى جۇزگە شىركەۋ بولسا دا، كوڭىلدە شىڭ باسىنان الىپ قايتقان بالاپانداي ءبىر جاقسى سەزىمدەر ويناپ، جۇرەكتەرىن سازى مول كوڭىلدى كۇيگە بولەدى. بۇل تابىسقان، ۇعىسقان، دوستىق سەزىمنىڭ باسى ەدى.
3
سولتۇستىكتىڭ قىسىنىڭ باستالىسى قىزىق قوي. كەيدە بىرنەشە كۇن بويىنا تولاس الماي قار جاۋادى. مۇندايدا، اسىرەسە، اۋىلدىق جەرلەردە عاجايىپ ءبىر كورىنىستەر پايدا بوپ، بۇرىنعى اعاش، بۇتا، تەبە، تومپەشىك جىم-جىلاس جوعالادى، ونىڭ ورنىن ۇشى-قيىرسىز اپپاق مۇنار، اق تەڭىز باسىپ دالا اپ-ساتتە وزگەرىپ شىعا كەلەدى.
كوكشەتاۋ ماڭىنا قىس بيىل دا ءدال وسىلاي ءتۇستى. تاڭ اتا جاۋعان قار كۇنى ۇزاققا ءبىر توقتاماي، كۇن باتا ءبىر-اق قويدى. كەشكى وقۋعا اسىققان كولحوزشىلار تىزەدەن كەلەتىن كوبىك قارعا مالتىعىپ مەكتەپكە قاراي تۇس-تۇستان شۇبادى. وسى كوپتىڭ ءبىرى بوپ باتىربايدىڭ ايەلى ساعيلا كەتىپ بارا جاتتى. الايدا، مۇنىن وزگەلەردەن ءجۇرىسى مۇلدە وزگە ەدى. ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتكەن. تەك بىرەۋدىڭ زورلاۋىمەن امالسىز كەلە جاتقانداي، جۇرۋىنەن تۇرۋى كوپ بولىپ ەكى اياعىن ومبى قاردان ارەڭ الادى. تابيعاتىندا اقجارقىن، جايدارى ساعيلانىڭ وزىنە ءتان ەمەس مىنا ءتۇرىن كورگەن ادام تاڭدانار ەدى دە: «بۇعان نە بولعان؟» دەگەن سۇراق وزىنەن-وزى تۋار ەدى.
ادەتتە، ساعيلا باتىربايعا بارلىق مىنەز-قۇلقى جاعىنان قاراما-قارسى جان بولاتىن. باتىرباي سياقتى تومىرىقتىق، سولەكەتتىك، شىتىمىرلىق وندا اتىمەن جوق-تى. قاباق شىتۋ دەگەندى وتە سيرەك كەزدەستىرەر ەدىڭىز. اينالاداعى كورشىلەرمەن، ابىسىن اجىنمەن دە قانداي ۇيلەسىمدى ول، كىممەن بولسا دا، تەز شۇيىركەلەسىپ، ارالاسىپ كەتەدى. ونىڭ ۇستىنە اسى ءدامدى، قولى ءارى بەرەكە، ءارى بەرەگەن قاسيەتى تاعى بار.
جالعىز وت باسىندا عانا ەمەس، ەڭبەك مايدانىندا دا ساعيلانىڭ قولى تيگەن ىسكە «جان بىتەدى». قانداي جۇمىس بولسا دا، تاپ-تۇيناقتاي بولىپ، ءبىتىپ جاتادى. ەڭبەك رۋحاني ازىعىنا، جان راحاتىنا اينالعان ول ەرتەمەن تۇرىپ، بالالارىن تاماقتاندىرىپ تا، بارلىق ءۇي شارۋاسىن تىندىرىپ تا، مەزگىلىندە جۇمىسقا شىعىپ تا ۇلگىرەدى.
وسىنداي جاقسى قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا ساعيلا اۋىل ادامدارى اراسىندا قۇرمەتكە بولەنگەن. ونى ۇلكەن-كىشى تۇگەل قادىرلەيدى. ادەتتە، ەرلى-زايىپتى جاۋىنبايەۆتار ءسوز بولا قالسا، كۇيەۋىنەن ونىڭ اتى اۋىزعا بۇرىن تۇسەدى. اڭگىمەنىڭ ءتۇر-سيپاتى: «ساعيلا ايتتى»، «ساعيلامەن سويلەستىك» بولىپ كەلەدى دە، باتىرباي ەلەنبەي كولەڭكەدە قالادى. شىندىعىندا، ءۇي ىشىندەگى قوجا دا سول ساعيلانىڭ ءوزى. مۇنىسى اقىلدىعىمەن العان قوجالىق. ول ءۇي بەرەكەسىنە، وت باسىنىڭ راحاتىنا كوپ كوڭىل بولەدى؛ ءدۇرداراز، ۇعىسپاۋشىلىق سياقتى كوڭىلسىزدىككە جول بەرمەيدى؛ كۇيەۋىنىڭ كەيبىر وقىس، ءدوڭ مىنەزدەرىن كەشىرىپ، رەتسىز كەتىپ بارا جاتسا، تەجەپ تاستاپ وتىرادى. باتىرباي قانشاما تومىرىق بولسا دا، ساعيلا الدىندا ءالسىز. ايەلى شاپىلداپ بەتتەن الماسا دا، ودان يمەنىپ تۇرادى. ءتىپتى، ساعيلانىڭ ءبىر نارسەنى ۇناتپاعانىن ول قاباعىنان تانىپ تا جىم بولادى.
ەرلى زايىپتى جاۋىنبايەۆتار اراسىنداعى كوپتەن كەلە جاتقان وسى داعدى بۇگىن بۇزىلىپ، ەكەۋى قاتتى جانجالداستى... جانجالعا سەبەپشى دە، ءورشىتۋشى دە باتىرباي ەدى. ول سوڭعى كۇندەردە باسقا جۇمىستىڭ ءبارىن جيىپ قويىپ، جاقىپبەكتىڭ ءىزىن باعۋعا شىقتى. جاقىپبەك نە ىستەيدى، كىمنىڭ ۇيىنە بارادى، كىمدەرمەن سويلەسەدى. سونىڭ ءبارىن سۇراعىشتاپ، تەرەدى دە جۇرەدى. اسىرەسە، بانۋمەن ارانى بىلۋگە كوپ قۇمارتادى. كەشكە مەكتەپتەن شىققاندا بىلدىرتپەي ارتتارىنا ءتۇسىپ اڭديدى، ۇيلەرىنىڭ تەرەزەسىنەن سىعالاپ، ۇزاق ۋاقىت تىڭ تىڭدايدى. ءبىراق قىز بەن جىگىتتەن بۇل تىلەگەن قارىم-قاتىناس سەزىلمەيدى...
ەرىنىڭ جار-قۇلاعى جاستىققا تيمەي، الدەنەندەي ءبىر كۇڭگىرت ىسپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەنىن ساعيلا دا سەزدى. باتىرباي مەكتەپشىل دە بوپ كەتتى. كەش تۇسسە تايىپ تۇرادى. ءومىرى كىتاپ وقىپ، قاعاز جازبايتىن ادەتىن قويىپ، ءتۇنى بويى ۇزاق وتىرىپ بىردەڭەلەردى جازاتىندى دا شىعاردى. بۇل دا ساعيلاعا وي سالدى. ول بۇرىن وزىندە جوق ءبىر ادەتكە باسىپ، كۇيەۋىنىڭ جازعاندارىنىڭ ءبارىن ودان قويماي وتىرىپ الىپ، وقىپ، ءىستىڭ ءمان-جايىنا ءسويتىپ بارىپ ءتۇسىندى. بۇل حاتتار جاقىپبەكتىڭ ۇستىنەن بەرىلگەن شاعىمدار ەدى. بۇل شاعىمداردىڭ بىرەۋى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە، ەكىنشىسى اۋداندىق وقۋ بولىمىنە، ەندى بىرنەشەۋى وبلىستاعى بىرنەشە ۇيىمدارعا ارنالعان. قازاق سسر وقۋ مينيسترلىگىنىڭ ءبىر وزىنە ءار ءتۇرلى مازمۇنمەن، تۇرلىشە جازىلعان بەس ارىز ازىرلەنگەن. سول ارىزدىڭ بارىندە: «ادىلبەكوۆ مەكتەپتى ءبۇلدىرىپ وتىر. مورالدىق جاعىنان بۇزىلعان ادام. ىزدەيتىنى جىك» دەگەن سياقتى بوپ باستالىپ، اۋىز بارماس نەشە ءتۇرلى لاستىقتار تىزىلەدى.
— نە بەتىڭمەن وسىلاردى جازىپ ءجۇرسىڭ؟ — دەدى ساعيلا اشۋلانىپ.
— ە، قىزىقسىڭ عوي ءوزىڭ، بىرەۋ ءبۇلدىرىپ جاتسا، ۇندەمەي وتىرۋىم كەرەك پە؟ — دەپ دۇڭك ەتتى باتىرباي. مۇنىسى ايەلىن بەتتەن قاعۋ ەمەس، ءوزىن اقتاۋدىڭ ءتاسىلى ەدى.
— مەكتەپكە شىن جانىن، اشىسا، ادىلبەكوۆتىڭ قىلمىستى ەكەنىن انىق بىلسەڭ، نەگە اشىق ايتپايسىڭ؟
— ياپىراۋ، حاتپەن ءتيىستى ورىنعا جەتكىزسەم، سول ايتقانىم ەمەس پە؟
— ولاي بولسا، نەگە قولىڭدى قويمايسىڭ؟.. بەتىن شىداماي ما؟ قورقاسىڭ با؟ — دەپ ساعيلا كۇيەۋىنىڭ كوزىنە ءوز كوزىن قاداي، تونە، ونىڭ تىنىسىن تارىلتا ءتۇستى.
— تۇسىنبەيسىڭ... سودان كەيىن مەنى تاعى دا قۋعىنعا سالسىن دەيسىڭ عوي.
— ايتقانىن راس بولسا، ەشكىم دە سەنى قۋعىنعا سالا المايدى.
— پا، شىكىن-اي!..
— ءوشىر ءۇنىڭدى، جىرت جازعان قوقىستارىڭدى! جاقپا بىرەۋگە كۇيەنى!..
— مەن كىمگە كۇيە جاعىپپىن؟
— بەتسىز! ۇياتسىز! جاس ادامداردىڭ اتىن نەگە كۇيەلەيسىڭ؟ — دەپ ساعيلا ەجەلگى ادەتىنشە ءوز ءومىرىن بەتتەگى ىزبارمەن بايسالدى تۇردە جەتكىزبەي، كۇيەۋىنە بۇل جولى ايقاي-شۋ كوتەرە، اشىنىپ ايتتى. بۇلاي ەتپەسىنە بولماي دا قالدى. باتىربايدىڭ مىنا لاس ءىسى ونىڭ دەنەسىن تۇرشىكتىرىپ، قانىن مۇلدەم قايناتىپ جىبەردى.
باتىرباي دا بۇل جولى بىردەن ىقپاي، ءسوز تالاستىرىپ، ءوزىن اقتاپ، جاقىپبەكتى جامانداپ بولمادى. ابدەن ىزالانعان ساعيلا ورنىنان اتىپ تۇردى.
— ەگەر جازعاندارىڭنىڭ كوزىن قۇرتپاساڭ، ءقازىر مەكتەپكە بارامىن. ءبىرىن قالدىرماي ايتامىن. بەتىڭدى ايداي قىلامىن.
ايەلىنىڭ مىنا ءتۇرى باتىربايدى شوشىتايىن دەدى. ول دا ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، ساعيلانىڭ قولىنان ۇستاي الدى.
— ەي، جىندانعانبىسىڭ؟ مەنى ءبىرجولا قۇرتايىن دەپ پە ەدىڭ؟
— جىرت، جىرت!..
وسىدان باسقا ءسوز ايتپاي، سازارىپ قاتىپ ساعيلا قالدى. باتىرباي ءبىراز قيپاقتاپ تۇردى دا، ايەلىنە ەندى بىردەڭە ايتۋعا باتا الماي، بارلىق جازعاندارىن پەشكە اپارىپ تىعىپ جىبەردى.
— ال، قۇمارىڭنان شىقساڭ...
ساعيلانىڭ ۇنجىرعاسىن تۇسىرگەن مىنە وسى وقيعا ەدى. كۇيەۋىنىڭ كوپ ەزدىكتەرىن ول بۇرىن دا بىلەتىن، كەيبىرىن كەشىرىپ تە وتىراتىن. ال، ءبىراق. تاپ مىنانداي سۇمدىعىن سەزگەن ەمەس-تى.
...كەنەت شىققان داۋىستان ساعيلا بويىن جيىپ الدى. الدىندا جاقىپبەك تۇردى.
— نەگە كىدىردىڭىز؟ ءجۇرىڭىز. مەن دە مەكتەپكە بارامىن، — دەدى ول.
ساعيلا بوگەلىپ قالعانىن ەندى سەزىپ، ىلگەرى اتتادى.
— ساعاتىڭىز قانشا؟ ساباققا كەشىككەنىم جوق پا؟ — دەدى ول وز-وزىنەن ىڭعايسىزدانىپ.
— كەشىككەن جوقسىز.
ساعيلا جاقىپبەكتىڭ كولحوزدا وقۋشىلارعا ۇلگى ەتەتىن ادامدارىنىڭ ءبىرى ەدى. بۇل ادامنىڭ قاراپايىم ساۋىنشىلىق كاسىبىنىڭ ءوزى جاس بۋىنعا ونەگە مەكتەبى بولعانداي، سوڭعى كەزدە سالماعى سەزىلە باستاعان-دى. فەرماداعى جۇمىس ءتارتىبى، ساۋىنشىلاردىڭ ۇيىمشىل ەڭبەگى ءار وقۋشىعا بارعان سايىن ءبىر وي سالماي قالعان ەمەس. سيىردى قولدا باعۋ، ساۋۋ، بۇزاۋ كۇتۋ، جەمدەۋ سياقتى ەجەلدەن وزگەرمەي كەلە جاتقان قارا جۇمىستاردىڭ ءبارى ەندى ەلەكترگە قول ارتىپ، جاڭاشا مازمۇن تاۋىپ، بەلگىلى ءبىر عىلىم بوپ العانداي ەدى. مىنە، سوندىقتان دا، اۋىل بالاسى فيزيكانى، بيولوگيانىڭ قۇبىلىستارىن وسى فەرمادان دا ۇعىپ، وعان كەلۋگە ءاردايىم اسىعىپ تۇراتىن بولعان. بۇلاردى قۇپتاي قارسى الىپ، ءوزىنىڭ ەڭبەك تاجىريبەسىن قىزىعا بولىسەتىن ادامداردىڭ ءبىرى دە وسى ساعيلا بولاتىن.
ساعيلامەن اسىرەسە العاشقى تانىسقانى، سونداعى العان اسەرى جاقىپبەكتىڭ ەسىنەن كەتپەيدى. بۇل وقۋ جىلىنىڭ باس كەزى ەدى. جوعارعى كلاسس وقۋشىلارىنا ارنالىپ، سيىر فەرماسىنا ەكسكۋرسيا ۇيىمداستىرىلدى. كولحوز شارۋاشىلىعىمەن تانىسا بەرۋ نيەتىمەن جانە وقۋشىلار قانداي اسەر الار ەكەن دەگەن ويمەن بۇل ەكسكۋرسيانى باستاۋشىلاردىڭ ءبىرى جاقىپبەكتىڭ ءوزى بولدى.
بۇلار كەلگەندە ءبىر توپ ساۋىنشى سيىر قورانىڭ كىرە بەرىسىندە ءوزارا داۋرىعا سويلەسىپ، الدە كىمگە جابىلا ءشۇيىلىپ جاتتى. قاقپادان ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلگەن وقۋشىلاردى كورىپ ولار اڭگىمەلەرىن تىيا قويدى.
— مىنا كىسى باس ساۋىنشى — ساعيلا جاۋىنبايەۆا، — دەدى بانۋ ونى جاقىپبەككە تانىستىرىپ.
— سىزدەردىڭ اڭگىمەلەرىڭىزدى ءبولىپ جىبەردىك پە؟ — دەدى جاقىپبەك ساعيلاعا.
— جوق، ءبىز كەيىن دە سويلەسە الامىز، — دەدى ساعيلا ءسال ەزۋ تارتىپ.
ونىڭ ەرىننەن جوعارعى بەت بەينەسى قۇبىلىسسىز قالدى. مۇنداي كۇلىمسىرەگەندە ەڭ الدىمەن كوزى ويناپ قويا بەرەتىن، ءارى ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس بۇل ايەلدەن بايقالمادى. جاقىپبەك وسى بولماشى كورىنىستەن ساعيلانىڭ دوپ-دوڭگەلەك كوزدەرىنىڭ ادامعا قاراعاندا ىشكى اياسى، سونىڭ ىشىندە قاراشىعى عانا نۇرلاناتىنىن، ال كوزدىڭ اينالاسى، ەكى قاسىنىن اراسى تەپ-تەگىس، جىپ-جىلتىر بوپ ەشبىر وزگەرىسسىز قالعانىن اڭعاردى. جانارى كۇلىمدەمەيتىندىكتەن دە، ونىڭ كوز قيىقتارىنا ءاجىم دەگەن جولاماعان. ادام شىرايىنداعى بۇل قۇبىلىس جاقىپبەككە بۇرىن كەزىكتىرمەگەن ءبىر ءتۇرلى توسىن قىزىق بولىپ كورىندى.
گەرويىمىز وسى توسىن قۇبىلىستاردى بارلاي تۇرىپ، ءسوزىن جالعادى.
— مەنىڭ بايقاۋىمشا، — دەدى ول، — سىزدەردىڭ اڭگىمەلەرىڭىز جۇمىس جايىندا سياقتانىپ ەدى. ەگەر ءدال سولاي بولسا، كەيىنگە قالدىرماي-اق ءقازىر اياقتاۋلارىڭىزعا دا بولادى. ءبىز كۇتە تۇرايىق.
— ءسىز قام جەمەڭىز. اشەيىن ىشكى جۇمىسىمىز جايلى ءبىر نارسەلەر. سىزدەر كەتكەن سوڭ-اق سويلەسەمىز.
— جۇمىس جايى بولسا، ءتىپتى ءبىز ءۋشىن دە جاقسى. وقۋشىلار دا ەستىسىن. ءتالىم الاتىن ماسەلە بوپ شىعار.
— ونداي جاعدايدا ءوزىمىز دە قۋانعان بولار ەدىك. اڭگىمە سونىڭ كەرىسىنشە بولىپ تۇرعانى بار ەمەس پە... — ول ەكى بەتى قىپ-قىزىل، كيىمى القام-سالقام، تاپەلتەك، جۇپ-جۋان سىعىر كوز كەلىنشەكتى نۇسقادى. — مىنا ءبىر ساۋىنشىمىز ەڭبەك ءتارتىبىن بۇزىپ، سونى جازعىرىپ جاتىر ەدىك...
— جارايدى، قويسايشى ەندى، — دەپ جۋان كەلىنشەك كۇڭك ەتتى. — ەندىگارى كەشىكپەيىن، بولدى ما؟..
— كەشىگىپ قالا قويساڭ بولدى دەر ەدىك. اڭگىمەنىڭ ۇلكەنى دە وزىڭە تاپسىرىلعان جۇمىستى جاۋاپسىز اتقارعانىڭدا ەكەنىن سەن ۇققىڭ كەلمەيدى عوي دەيمىن. سيىردى دۇرىس ساۋمادىڭ. جەلىنىڭدە ءسۇت قالدىردىڭ، ءبىر دە! تازالىق ساقتامادىڭ، ەكى دە! قاراشى، انا الجاپقىشىڭا. قايتىپ ۇيالماي سيىردىڭ جەلىنىنە جاقىندايسىڭ...
سەمىز كەلىنشەك ۇندەي الماي، تەرىس اينالدى. ساعيلا جاقىپبەكتەرگە قاراپ سويلەدى.
— ءار كاسىپتىڭ، ءوز تالابى، ءوز مادەنيەتى بولادى ەمەس پە. ساۋىنشىلىق تازالىقتى، ۇقىپتىلىقتى، مالعا جۇعىمدىلىقتى كەرەك ەتەتىنىن بىلەتىن بولارسىزدار. ءبىز ءوزىمىزدىڭ جولداسىمىزدان سونى تالاپ ەتىپ جاتىر ەدىك، ۇستىنە كەلىپ قالدىڭىزدار، ايىپقا بۇيىرماڭىزدار.
بىرەۋدىڭ ءبىر جاقسى قاسيەتىن ياكي ونەرىن اڭعارسا، ءسۇيسىنىپ كەتەتىن جانە ونىسىن باعالاپ قالۋعا اسىعىپ تۇراتىن ادەت جاقىپبەككە كوپتەن ءۇيىر ەدى. ساۋىنشىلاردىڭ مىنا ءىسى دە ونىڭ سەزىمتال جۇرەگىن ءدىر ەتكىزدى.
— جاقسى ءتارتىپ، جالعىز ساۋىنشىلاردى عانا ەمەس، بارلىق ءىس ادامىن ەڭبەك مادەنيەتىنە ۇيرەتەدى. سىزدەر وسى كىشكەنتاي وقيعامەن-اق وزدەرىڭىزدىڭ ىزگى داستۇرلەرىڭىزدى اڭعارتىپ، ءبىزدىڭ بولاشاق ازاماتتارىمىزعا كوپ نارسەنى پايىمداتىپ تاستادىڭىزدار، — دەدى ول.
ساعيلا جاقىپبەككە قاراپ ءۇنسىز جىميدى دا، بانۋعا مويىن بۇردى:
— ءيا، قىز، مەن نە ايتامىن؟
— ءوز جۇمىستارىڭىزدى اڭگىمەلەڭىز. بالالار مال ءوسىرۋدىڭ جايىمەن تانىسسىڭ.
— ءبىز دەگەن سويلەپ ۇيرەنبەگەن، كوپ وقىماعان، جۇمىس ادامىمىز، نە ايتا الامىز. ونان دا كەرەك دەگەندەرىڭدى وزدەرىڭ سۇراڭدار.
— ا، قۇداي-اي، شارۋا جايىن تۋرا باسىنان ءتۇسىپ ايتا بەرمەيسىڭ بە، — دەپ كۇڭك ەتتى ءبىر ساۋىنشى.
ءيا، ءتىپتى، سويتۋىڭىزگە دە بولادى، — دەدى بانۋ ونى قوستاپ. سۇراقتى ءبىز جول-جونەكەي بەرەيىك.
بالالار، ءبىز سيىر باعامىز. وسىلاي باستاسام دۇرىس پا؟ — دەپ ساعيلا بانۋعا قاراپ كۇلىمسىرەدى.
— دۇرىس، دۇرىس. بوگەلمەڭىز، — دەپ بانۋ دا كوزىن ويناتا ءبىر كۇلىپ قويدى.
— سيىر باعاتىن سەبەبىمىز — ءبىز جاستاي مالعا ۇيرەنگەن جاندارمىز. مال باقپاي وتىرۋ دەگەنگە ءبىزدىڭ ۇيرەنۋىمىز قيىن. مىنە، سول ءۇشىن دە، مال ءوسىرۋ وسى تۇرعان ءبارىمىزدىڭ سۇيگەن ءىسىمىز، — دەپ ول ساۋىنشىلاردى كوزىمەن شولىپ ءوتتى. «دۇرىس ايتادى» دەگەندەي ولار دا ءارقايسىسى ءوز ورنىندا ءۇنسىز تۇرىپ، باس يزەدى. — ال، شىنىندا، جالعىز بىزگە عانا ەمەس، بۇكىل ەلىمىزدە بۇل وتە ءقادىرلى جۇمىس. ويتكەنى، مالسىز تىرشىلىك جوق. اسىل تاماق، اسىل كيىمدى دە مال بەرەدى. ونى ءبارىڭ دە بىلەسىڭدەر. ال، مالدىڭ دا مالى بار. بىرنەشە سيىرعا توتەۋ بولاتىن دا مال بار، نەمەسە نە ەتى، نە ءسۇتى جوق، ءونىمسىز جانۋارلاردى دا از كورىپ جۇرگەنىمىز جوق. ءبىز، مالشى كولحوزشىلار، سول ءۇشىن دە مال وسىرگەندە ونىڭ اتى ەمەس، زاتى ءۇشىن تىربانامىز. ويباي-اۋ، ماعان قوي دەمەيسىڭدەر مە، بوسقا ۋاقىتتارىڭدى الىپ بارامىن عوي، — دەپ ساعيلا ميىعىنان كۇلە كىلت توقتادى.
— جوق، جوق، بوگەلمەڭىز. تاماشا! — دەدى جاقىپبەك ءسۇيسىنىپ.
— ءسىز ادەيى اسىرا باعالاۋدى جاقسى كورەدى ەكەنسىز، قاينىم.
— ءتىپتى دە ولاي ەمەس، جەڭەشە، يلانىڭىز! تيتتەي دە الاڭداي كورمەڭىز، ايتا بەرىڭىز، ايتا بەرىڭىز.
ساعيلا ەرنىنىڭ ۇشىنا عانا كۇلكى جيىپ، باسىن شايقادى.
— مالدى دۇرىس كۇتە ءبىلۋ دەگەننەن شىعادى-اۋ... مەنىڭ جەتكىزە الماي تۇرعانىمدى... بەرى جۇرىڭدەر. انا تۇرعان شەتكى قاسقا سيىرعا كوز سالىڭدارشى.
بالالار جاپىرلاي ءتونىپ، قاسقا سيىرعا كوز تىكتى.
— وسى سيىردىڭ تىرىلەي سالماعى قانشا بولادى دەپ ويلايسىڭدار؟
— بالالار بىرىنە-بىرى قاراپ اڭىرىپ قالدى.
— نەمەنەگە ۇركىپ تۋرسىڭدار؟ جاقىنداڭدار. كوزبەن شامالاي الماساڭدار، ولشەڭدەر.
— نەمەنەمەن ولشەيمىز، اپاي؟
— قايدا، قالاي ولشەيمىز؟ گير جوق قوي.
— گيردىڭ قاجەتى نە؟ بىلاي دا ولشەۋگە بولادى عوي... الدە بىلمەيسىڭدەر مە؟ وندا بەرى كەلىڭدەر.
ءۇش-تورت بالا سيىردىڭ قاسىنا باردى. قالعاندارى دا دەرەۋ جاقىنداپ يىق تىرەسە جاپىرلاسا قالىستى.
— بىلاي، شۇيدە تۇسىنان قۇيىمشاققا دەيىن ولشەڭدەر. جاسقانباڭدار، جاسقانباڭدار... مىنە، بىلاي... دۇرىس. ەندى كەۋدەسىن وراي ءبىر ولشەپ شىعىڭدارشى. ەكەۋىن كوبەيتىڭدەر... ودان شىققان ساندى ەكى ەسەلەڭدەر دە، جۇزگە بولىندەر. بولدىڭدەر مە؟ قانشا بولدى؟
— ءتورت ءجۇز الپىس! — دەپ شۋ ەتتى بالالار.
— ءتورت ءجۇز الپىس نە ول؟
— كيلوگرامم شىعار...
— البەتتە، كيلوگرامم. مىنەكەي، كوردىڭدەر مە، قاسقا سيىردىڭ سالماعىن تاپتىڭدار. ال وسى سيىر ءبىر جىلدا قانشا ءونىم بەردى دەپ بىلەسىڭدەر؟ ايتايىق قانشا ماي بەرە الادى؟ قانشا؟..
— وتىز، قىرىق...
— ءما، ساعان!.. قىرىعىڭ نە؟ بۇل تۋرا جاڭاعى ءوز سالماعىنداي، جوق، ءتىپتى ودان دا كوبىرەك ماي بەردى. ءدالىن ايتسام، ءۇش ءجۇز الپىس التى كيلوگرامم. نەگە باستارىڭدى شايقايسىڭدار؟ نانباي تۇرسىڭدار ما؟.. ارينە، مۇندا تانداناتىن ەشتەڭە جوق. بۇل جاڭا تۇقىم. ونىڭ ۇستىنە جاستايىنان ەرەكشە كۇتىمدە بولعان، ايرىقشا ەڭبەگىمىز سىڭگەن جانۋار.
— اپاي، سوندا قالاي كۇتتىڭىزدەر؟ — دەگەن سۇراقتى سول ءسات بالالار جاۋدىرىپ جىبەردى.
— كۇتۋ، باعۋ، ءبىزدىڭ ءومىر بويعى جۇمىسىمىز. ونى ايتىپ شىعۋ مۇمكىن دە ەمەس جانە سەندەرگە قىزىعى دا شامالى. تەك كەيبىر جايلاردى قىسقا عانا ەسكە ءتۇسىرۋ دەسەڭدەر، ءسوز باسقا.
— قاسقا سيىر جايىن...
— ءوزىم دە سونى ايتامىن. ايتتىم عوي، بۇل سيىر بىزدە بۇزاۋىنان باستاپ وزگەشە جاعدايدا ەستى. ال بۇزاۋدىڭ سىرى ءمالىم. ول دەگەنىڭ جاس شاعىندا وتە كىناراتشىل، نازىك كەلەدى عوي. ءتىپتى ەكى اپتاعا دەيىن دەنەسىنىڭ قىزۋى دا تۇراقتى بولمايتىنى، تۇرعان قوراسىنىڭ ىستىق-سۋىقتىعىنا قاراي قۇبىلا بەرەتىنى ەستەرىندە بولار. بۇلاي بولعان سوڭ، ارينە، ءسال سۋىق بولسا، دەرەۋ سالقىن تيەدى، اۋىرادى... مۇنىڭ اياعى بەلگىلى... بىزگە زووتەحنيك تاجىريبە رەتىندە بۇزاۋدى جاستايىنان سۋىققا شىنىقتىرۋعا كەڭەس بەردى دە، وسى جانۋاردىڭ باسىن قورقا-قورقا تاۋەكەلگە بايلادىق... ارتىنان بىلدىك-اۋ، مۇنداي ءادىس كوپ فيرمالاردا قولدانىلىپ ءجۇر ەكەن عوي... سولاي عوي، بانۋ.
— ءيا، دۇرىس ايتاسىز.
ءبىز بۇل بۇزاۋدى تۋعان كۇننەن تاماعىن تويعىزا، اۋاسى تازا، جارىق، قۇرعاق، سۋىق قورادا باقتىق. سەندەرگە وتىرىك، ماعان شىن، دەنەسىنىڭ قىزۋى ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن 36،4 — 36،7 بولىپ تۇراقتانىپ شىعا كەلمەسى بار ما. ال، دەنە ءوز قىزۋىن ءاردايىم ساقتاي السا بولعانى، مال قانداي جاعدايعا كەزىكسە دە، مويىمايدى عوي. ونداي توزىمدىلىككە ۇيرەنگەن مالدىڭ، ارينە، ءوسۋى دە، ءونىمى دە بولەك بولادى ەكەن...
اپاي-اۋ، ەندەشە مالدىڭ ءبارىن جاسىنان سولاي نەگە كۇتپەيمىز؟
— ءاي، بالالار-اي، كىمنىڭ كۇتكىسى كەلمەيدى دەيسىڭ... سيىر دەگەن جارىقتىقتىڭ تاماعىن تويعىزۋ وڭاي بولىپ پا. تاۋلىگىنە ءجۇز، ءجۇز دەيمىن-اۋ، جەگىش جانۋارلارعا 140 كيلوگراممعا دەيىن ساپالى ازىق كەرەك ەكەندىگىن ەسكە الىپ كورىڭدەرشى... ونداي ازىق قايدان كەلەدى... ءار سيىرعا مۇنداي تاماق دايىنداۋعا ونە بويى كۇش جەتىپ، جاعداي بولا بەرە مە. ءبىرى بولسا، ەكىنشىسى جوق، تاپشىلىق بىزدە ءقازىر از با. جەم جەتپەي، شەپ جەتپەي، كەي قىستا سيىرلار ءتىلىن تىستەگەندەي بولىپ شىعاتىن دا كەزدەن قۇتىلا الماي كەلە جاتقامىز جوق پا...
مالدى بۇل مۇگەدەك جاعدايدان قۇتقارۋ قانشا تىربانسا دا، جالعىز مال وسىرۋشىلەردىڭ قولىنان كەلمەيتىنىن، بۇل ماسەلەگە تەرەڭىرەك ۇڭىلە، ءتۇبىرى ساباقتالىپ ارىدە جاتقانىن، اۋىلدا ۇلكەن بەت بۇرىستى، مال باعۋدى بۇتىندەي جاڭا ارناعا سالۋدى تىلەيتىنىن جاقىپبەك قىنجىلا تۇرىپ ەسكە الدى. شىركىن-اي، بارلىق تەحنيكانى اۋىلعا توگەر مە ەدى! ءبىلىمدى مامانداردى قيساپسىز كوبەيتەر مە ەدى!.. بارلىق كوز، بارلىق نازار مالشىلارعا تىگىلەر مە ەدى!..
اڭگىمە جاس ءتولدى ازىقتاندىرۋ جايىنا ويىستى. بۇزاۋدى ەرتە وتىقتىرۋدىڭ پايداسىن ساعيلا بۇل ارادا ادەيىلەپ توقتاپ ايتتى.
— بىزدە، — دەدى ول، — زووتەحنيكتەردىڭ ايتۋىنشا بۇزاۋدىڭ اسقازانىن جاستايىنان جەتىلدىرۋگە قاتتى كوڭىل بولىنەدى. اسقازان تەز وسسە، تەز جەتىلسە، ونىڭ اس قورىتۋى جاقسارماق، مال تەز شيراپ، تەز ەسىپ، جاقسى وڭالماق. ال، وسى اسقازاننىڭ جەتىلۋىنە جەم-شوپتىڭ ەتەر اسەرى كۇشتى كورىنەدى...
— سەن سونىڭ ءبارىن تەرگىشتەگەنشە، ءوزىمىزدىڭ ءسۇتتى كوپ الۋداعى ءىسىمىزدى نەگە ايتپايسىڭ؟ — دەپ سىعىر كوز كەلىنشەك ساعيلانى ءتۇرتىپ قالدى.
— ول ەمەس-اۋ، ەڭ باستى ماسەلەنى — مالدىڭ قورا-جايىن ۇمىتىپ باراسىڭ، — دەپ ەكىنشى ءبىر ساۋىنشى دا ساعيلا كىنا ارتقان قالىپ ءبىلدىرىپ اۋزىنا ءسوز سالدى.
— قىزىقسىڭدار، قايسى ءبىرىن قامتيمىن. اۋىزدارىڭ بار، ايتىڭدار وزدەرىڭ.
— مىنە، بۇل قاتىن بىردەڭە دەسەڭ، وزىڭە باس سالادى، — دەپ سىعىر كوز ساۋىنشى تەز كەيىن شەگىنىپ كەتتى.
— ءسوزىڭ-اي سەنىڭ. سىپايى سويلەۋدى قاشان ۇيرەنەر ەكەنسىڭ. تىم قۇرىسا بالالاردان ۇيالسايشى، — دەپ ساعيلا ءبىر جاعىنان ىڭعايسىزدانىپ، ەكىنشى جاعىنان ارىپتەس جولداسىنا جايلاپ قانا كەيىستىك ءبىلدىردى.
— ءيا، ءيا، بىردەڭە دەپ جىبەر، — دەپ ەكىنشى ءبىر كەلىنشەك تە وزگەلەرگە كوز قىسا، سىعىر كوز ساۋىنشىنى ادەيى جەمە-جەمگە الا باستادى.
— قوي ءارى، مەن نە ايتۋشى ەدىم.
— نەمەنەگە قىسىلاتىنى بار. ءبارى ءوزىمىز... ايتا بەر، — دەدى بانۋ دا ىقىلاس كورسەتىپ.
— بەتىم-اۋ، وسىلاردىكى راس پا؟ — دەدى سىعىر كوز كەلىنشەك سۇق قولىمەن بەتىن وسقىلاپ.
— ءسۇتتى كوپ الۋدىڭ شاراسى تۋرالى ءسوز ساۋىنشى سوقاتايەۆاعا بەرىلەدى، — دەپ ساعيلا ادەيى رەسمي قالىپقا كوشىپ، اسىعا جاريالادى.
بالالار قول سوقتى. نە ءۇشىن سوقتى؟ قانداي سەزىممەن سوقتى؟ مۇنى ولاردىڭ وزدەرى دە العاشقىدا اڭعارمادى. وسىنى كەيىن ۇقتى ما قالاي، دۋ ەتكەن شاپالاق، ارتىنشا سۋ سەپكەندەي باسىلا قالدى.
سوقاتايەۆا نە ىستەرگە بىلمەي، اركىمنىڭ بەتىنە ءبىر جالتاقتاپ، ال كەتىپ قالۋدىڭ لاجىن تاپپاي، قاتتى قىسىلدى. امال جوق، بىردەڭە ايتۋعا تۋرا كەلدى.
— ءاي، قاتىن، ءسۇت الۋدىڭ نەسىن ايتامىن؟ — دەپ ول ساعيلاعا بۇرىلدى.
— ەڭ بولماسا جەلىندى سىلاۋ جايىن ايتپايمىسىڭ.
— ويپىر-اي، مىناۋ قيىن بولدى-اۋ. توپ الدىندا سويلەگەن پەندە ەمەس ەدىم... وسىنىڭ ءبارىن شىعارىپ جۇرگەن سەن قاتىن، — دەپ ول تاعى دا ساعيلانى جازعىرىپ، كوزىن سىعىرايتا ەكى ەزۋىن قۇلاعىنا قاراي ءبىر اپارىپ قايتتى.
— بول، بول! جۇرتتى قاشانعى اۋزىڭا قاراتىپ تۇرا بەرمەكسىڭ؟
— مەن ءوزىم بىلاي ەتەم، بالالار، — دەپ ول داۋسىن سوزا باستاپ ەدى، تاماعىنا الدەنە تۇرىپ قالعانداي ءسوزى شورت-شورت ءۇزىلىپ، ءۇنى ءبىتتى. سودان سوڭ قايتا-قايتا تاماعىن كەنەپ، ءسال كىدىردى دە، ءسوزىن جالعادى. — مىنا جاڭا بۇزاۋلايتىن سيىرلار بار ەمەس پە، سولاردى بۋاز كۇيىندە جاقسىلاپ كۇتىمگە الامىن دا، جەلىنىن جاقسىلاپ سىلاي بەرەمىن، سىلاي بەرەمىن...
— ونداعى ماقسات نە؟ سونى ايتپايمىسىڭ؟
— ە، قىزىقسىڭ، ءسۇتتى كوپ الۋ ءۇشىن سويتەمىز دە...
ساۋىنشىنىڭ تاجىريبەدەن ۇزاپ ءارى بارماسىن كورگەن سوڭ، سوزگە بانۋ ارالاستى دا، بۇل جۇمىستىڭ ءتۇيىنىن بالالارعا ءوزى تۇسىندىرە باستادى.
— سوقاتايەۆا جولداس دۇرىس ايتادى. ءسۇتتى كوپ الۋدا جەلىمدى سىلاۋدىڭ ۇلكەن ءمانى بار. مالدىڭ جۇيكە سيستەماسىنا اسەر ەتۋدىڭ، سول ارقىلى ءتيىستى ورگانداردى ءوزىمىز قالاعان مۇددەگە يكەمدەۋدىڭ، سوعان قىزمەت ەتكىزۋدىڭ بۇل ءبىر ءتۇرى بولىپ ەسەپتەلەدى. ماسەلەن، جەلىندى سىلاۋ ارقىلى ءسۇت ءبولۋ جۇمىسىنا قاتىساتىن ورگانداردىڭ قىزمەتىن كۇشەيتەمىز، سولاي ەمەس پە؟ — دەدى ساۋىنشىلارعا.
— سولاي بولۋ كەرەك، مۇعاليما جولداس، — دەپ ساعيلا بولماشى ەزۋ تارتتى.
بۇدان كەيىن اڭگىمە مالدىڭ قوراسىنا اۋىستى. مالدى ءتۇرلى اۋرۋعا شالدىرماي، كۇيلى ەتىپ ءوسىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن جىلى، جارىق، قۇرعاق، تازا، كەڭ قورا قاجەتتىگى، مۇنسىز ءتۇرلى ميكروبتار كوبەيەتىنى، مالدىڭ ورگانيزمى السىرەيتىنى، وسىعان بايلانىستى كۇن ساۋلەسى، ازىقتاندىرۋ، جەلدەتكىش، كاناليزاسيا جۇمىستارىنىڭ ءمانى ايتىلدى. وسىمدىك دۇنيەسى سياقتى، مالدىڭ دا وزىندىك تىرشىلىگى بارى، وسىمدىكتى ءوزىڭ باۋلىپ، ءوز قالاۋىڭمەن وسىرگەنىڭ تارىزدەس، مالدى دا ءتيىستى ايلا-تاسىلمەن باعىپ-كۇتۋ قاجەتتىگى، ەڭ اياعى ءار ءشوپتىڭ، ءار جەمنىڭ مال ورگانيزمىنە ەتەر وزىندىك اسەرى بارى ۇعىلدى. سايىپ كەلگەندە سيىر باعۋ، قورا تازالاۋ دەگەنىمىزدىڭ ءوزى دە اشەيىن عانا قارا جۇمىس ەمەس، عىلىممەن تىكەلەي ۇشتاسىپ جاتقاندىعى بالالاردىڭ ساناسىنا تەرەڭدەي ءسىڭىپ، جەتە ءتۇستى.
ەكسكۋرسيانىڭ سوڭىندا جاقىپبەك ساۋىنشىلارعا بۇكىل مەكتەپ اتىنان راقمەت ايتىپ، وتە ريزا بولعاندىقتارىن جانە بۇدان بىلاي كەلىپ تۇراتىندىقتارىن ءبىلدىردى: ساۋىنشىلار دا بۇعان وراي جاساپ، جاقسى نيەت كورسەتتى.
— سىزدەر بىزگە كوپ نارسە ۇيرەتتىڭىزدەر، — دەدى دە جاقىپبەك ساعيلاعا بۇرىلدى. — اسىرەسە، جەڭەشە، سىزگە دەگەن العىسىمىزدا شەك جوق.
— جوق، سىزدەر ءبىزدىڭ توبەمىزدى كوككە جەتكىزدىڭىزدەر...
توبە كوككە جەتپەسە دە بۇل كۇنى وي ەداۋىر بيىككە كەتىپ ەدى. وقۋشىلار كولحوز ءومىرىڭ ءوندىرىسىن وزدەرىنە ساباق دەپ ۇعىنا باستاپ، ۇيرەنۋ ءۇشىن كەلەتىن بولعاندىقتان، بىلايشا سان رەت كورىپ جۇرگەن فەرمادان وسى جولى بۇرىن بىلمەگەن، سەزبەگەن كوپ سىرلار اڭعاردى. ەڭ الدىمەن قاراپايىم ادامداردان قاراپايىم ەڭبەكتىڭ مادەنيەتىن، تالابىن كورىپ، كوڭىلدەرىنە ءتۇيدى. ەرتەڭ وسى كاسىپكە وزدەرى ارالاسار بولسا: «مىنانى ەسكەرۋ قاجەت ەكەن-اۋ» دەگەن ويلاردى جۇرەكتەرىندە ساقتاي كەتتى. بۇل سەزىم ءوز اۋىلىنىڭ تىرشىلىگىنە ارالاسقان سايىن ءار جەتكىنشەكتىڭ جۇرەگىندە ۇلعايا تۇسكەن ەدى.
وزىنە دە، شاكىرتتەرىنە دە وي سالا العان اۋىل ادامدارىنىڭ ءبىرى — ساعيلانى جاقىپبەك قادىرلەي بەرگەن، قادىرلەي بەرگەن.
ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى، سول ءبىر اياۋلى، جايدارى جاننىڭ قاتىڭقى قاباعىن كورىپ، ول بىلۋگە اسىقتى.
— ءسىز مۇلدەم جابىرقاۋسىز عوي.
ساعيلا دا جاقىپبەكتى سىيلاۋشى ەدى. جاس تا بولسا، ءبىلىمى، ۇعىمى جاعىنان اعاداي سەزىلەتىن. وسىنداي ادامنىڭ دوستىق نيەتتەگى جاناشىر سۇراعىنا ءاتۇستى جاۋاپ بەرە سالۋدى وعاش كورىپ، العاشقىدا ءمۇدىرىپ قالدى. سول شاق باسىنا ءبىر باتىل ويلار كەلىپ، كوكىرەكتى سىزداتقان بىتەۋ جارانى جارا جازداپ بارىپ، ارتىنان ءوزىن-وزى ارەڭ توقتاتتى دا، تىلگە لىقسىپ كەلىپ قالعان سىردى قايتادان تەرەڭگە سىرىپ تاستادى.
— ازداپ سىرقاتتانىپ، — دەدى ساعيلا ءسوزىنىڭ ار جاعىن ايتپاي.
— اۋىرساڭىز، ساباققا نەسىنە كەلە جاتىرسىز؟ بەكەر ەتكەنسىز.
— ساباقتان قالماعانىم دۇرىس قوي.
— دەن ساۋ بولسىن. ساباق قايدا قاشادى دەيسىز؟
ساعيلا جاۋاپ قاتپادى. ونىڭ اۋىرماعانىن، قاتتى رەنجۋىنەن تۋعان جابىرقاۋ ەكەنىن جاقىپبەك سەزگەندەي دە ەدى. ءبىراق، بۇدان ءارى قازبالاۋدى رەتسىز كوردى دە، ساباق جايىن اڭگىمەلەپ كەتتى.
...بۇل كەشتە ساعيلا جارىتىپ ساباق تا وقىمادى. الگەبرانىڭ ەسەپتەرىن شىعارماي بارىپ، مۇعالىمنەن ءبىرىنشى رەت ءسوز دە ەستىدى. بارلىق ساباقتا دا ونگەنىڭ ءبارى ۇمىتىلىپ ونىڭ باسىندا: «قايتسەم ەكەن؟» دەگەن ءبىر سۇراق قانا وتىردى دا قويدى.
ساباق سوڭىندا ۇيگە قايتپاق بولىپ تىسقا بەتتەپ ەدى، كەنەت، وزىنەن-وزى ديرەكتوردىڭ كابينەتىنە بۇرىلىپ كەتتى.
ىشتە كۇدەرىنىڭ داۋسى قاتتى شىعىپ جاتتى.
— ايتىڭىزشى، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، قايتىپ مەن جاۋىنبايەۆ سياقتى پالەن جىل ساباق بەرگەن تاجىريبەلى ءمۇعالىمدى ادىلبەكوۆكە جاقپادى دەپ مەكتەپتەن قۋامىن؟! بولمايدى عوي ول!
— ەگەر ساباق بەرە المايتىن بولسا، ءبىلىمىن كوتەرمەسە، باسقا نە شارا بار؟..
— ءوزىڭىز ويلانىڭىزشى، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، جيىرما جىل ساباق بەرىپ كەلىپ، بيىل جاراماي قالدى دەۋگە بولا ما؟ باياعىدان بەرى نە بىتىرگەنبىز؟
— وسىنى ەڭ الدىمەن سىزدەن سۇراۋعا رۇقسات ەتىڭىز.
— ءسىز ءتۇسىنىڭىز، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، مۇنىڭ ءبارى ادىلبەكوۆتىڭ تاپقان «جاڭالىقتارى». مەن ايتسام تاعى دا قورعادى دەيدى، ءسىز ءبىر جولعا ۇعىندىرىڭىز سوعان. وتىنەمىن...
— عاپۋ ەتىڭىز، مەن بۇل مىندەتتى موينىما الا المايمىن. ويتكەنى، ادىلبەكوۆتىڭ تالاپتارى دۇرىس دەپ بىلەمىن.
— ءسىز دە مەنى قادىرلەۋدى قويعان بولدىڭىز عوي. تىم قۇرىسا، دوستىعىمىزعا قۇرمەتتەۋىڭىز كەرەك ەدى... ءيا، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، ءسىزدى دە تۇسىنە باستادىم... ءبارىڭىزدىڭ قاراقتاعاندارىڭىز جاۋىنبايەۆ ەكەۋمىز بولدىق قوي...
ەسىك الدىنا كەلىپ توقتاعان ساعيلا، كەنەت، سەلت ەتە ءتۇسىپ باسىن جوعارى كوتەرىپ الدى. «مەن مۇندا وسى نەگە كەلدىم؟ ول سالدەن سوڭ قالعىپ كەتىپ ۇيقىسىن اشىپ العان ادامداي جالت بۇرىلدى دا، ۇيىنە تارتتى.
4
ءىشىن تارتا، سۇراپىل قاتتى بوران سوعىپ تۇر. كەيبىر ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن، كەي ءۇيدىڭ ماڭدايشاسىنان جىلتىراعان ەلەكتر شامى بولماسا، كولحوز قالاسى اق قار جامىلىپ، ءتۇن قۇشاعىنا ەنىپ مۇلگىپ قاپتى. تۇتەگەن بوراننان قىبىرلاعان جان، قارايعان بۇتا كورىنبەيدى. جالعىز-اق ىسقىرىنعان جەلدەن ۇركىپ جاياۋ بوراسىن ۇيدەن ءۇي، تومپەشىكتەن تومپەشىك قۋىپ، جىلانداي سۋماڭ قاعىپ، دامىلسىز كەزىپ ءجۇر. كەيدە ول قاقپاعا ۇيىرىلە سوعىپ، ءسال تولاستاپ كىدىرەدى، كەيدە قۇتىرىنىپ، اق شانىن كوككە بۋداقتاتىپ ەكىنشى تۇستان بۇرق ەتەدى دە، كۇشەيگەن جەلدەن بەل الىپ، قايتادان ۇيتقىپ ءار ءۇيدىڭ اينەگىن تىرس-تىرس قاعادى.
بوراننىڭ مۇنىسىن ەلەن قىل جاتقان ەشبىر جاندى كورمەيسىز. ول قانشا قۇتىرىنسا دا، قۇرىعىنا ەشتەڭە ىلە الماي، قوقانلوققىسىمەن ەشكىمدى قورقىتا الماي ۇليدى. ءبىر كەزدە قازاق دالاسىنىڭ ءامىرشىسى بولعان ايباتىنان ايرىلىپ، بۇل كۇندە ول ادام ءومىرىنىڭ جۇرتىندا بۇرالقى كۇشىكتەي ەلەۋسىز بولىپ قاڭعىپ قالعانىنا ءىشى كۇيگەندەي اۋىلدان دالاعا تەنتىرەپ، ەگىن جايداعى كولحوزشىلار تۇرعىزعان قالقاسىنعا تىرەلىپ، جولى قىرقىلىپ قۋلاپ جاتىر...
وسىنداي كوڭىلسىز دەگەن ءتۇننىڭ وزىندە، سىرتتاي مۇلگىگەن اۋىلدىڭ ىشكى ءومىرى قازانشا قاينايدى. ول بورانشا بىردە سايابىرلاپ، بىردە ۇدەپ، مىڭ قۇبىلمايدى، بىركەلكى كۇشتى شىمىرمەن تىنىمسىز، ءۇرتىس قاينايدى. ءسىز تەرەزەسىنەن جارىق جىلتىراعان ءار ۇيدەن الۋان كاسىپپەن شۇعىلدانعان ءارقيلى ادامدى كورەسىز.
بىرەۋ قاعاز جازىپ، بىرەۋ ءىس تىگىپ وتىرسا، بىرەۋ تەمىر سوعىپ، بىرەۋ ماشينا جۇرگىزىپ تۇر.
سولاردىڭ بارىنە باتىس جاق شەتتەگى ەلەكتر ستانسياسى قۋات جەتكىزىپ، دەنەدەگى بارلىق مۇشەلەرىنە بىردەي مۇلتىكسىز قان قۇيعان كىناراتسىز كۇشتى جۇرەكتەي موتورى تىنىمسىز سوعادى. سول قۋاتتىڭ كۇشىمەن كولحوز ديىرمەنى اق ۇندى شۇمەكتەپ قۇيىپ، تولاسسىز زىرىلدايدى. سول قۋاتتىڭ كۇشىمەن بالقىعان بولات تەمىرلەر كولحوز ۇستاسىنىن بالعاسى استىندا قامىرداي يلەنىپ، جانشىلادى.
اۋىل سەرگەك، اۋىل بابىندا.
ەسەنبەك ءوز كابينەتىندە بريگاديرلەرمەن ەرتەڭگى جۇمىستىڭ جايىن ءسوز ەتسە، اۋىز بولمەدە كۇللى كومەكشىلەرىن ىسكە جەگىپ، باس بۋحگالتەر كولحوزدىڭ جىلدىق ەسەبىن شىعارۋمەن شۇعىلدانىپ، شىلىمىن دامىلسىز سورىپ، شوتىن دامىلسىز قاعادى.
اۋىل قارتى جاقيا سكلاد الدىندا ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ، قوڭىر داۋىسپەن «قاراكەسەك» ءانىن باپپەن ىڭىلدايدى...
مەكتەپتەن دە وسىنداي ءبىر سەرگەكتىكتى سەزەسىز. ساباققا ازىرلەنىپ وتىرعان وقۋشىلار ءار بولمەدەن كەزدەسەدى. ءبىر بولمەدە جارقىن، ساپار، سەيتەن، بەكتاي، ايتەن وتىر.
— قانە، ساپار، سەن ەسىمدىك دۇنيەسىنىڭ نەگىزگى توپتارىن ايتىپ شىقشى، — دەدى جارقىن.
ساپاردا بۇرىنعى قارىسۋدىڭ ءبىرى جوق. جارقىننىڭ سۇراعىن قۇپ الىپ، ويلانا جاۋاپ بەرۋگە كىرىسە باستاپ ەدى، ايتەن كيىپ كەتتى.
— ونداي وڭاي سۇراققا ۋاقىت جىبەرۋدىڭ نە كەرەگى بار...
— دەگەنمەن پىسىقتاي كەتەيىك دەگەنىم عوي...
— جارقىن، دۇرىس، پىسىقتايمىز، — دەدى ساپار.
— ەندەشە جاڭاعى سۇراققا جاۋاپ بەر.
— وسىمدىك الەمىندە نەگىزىنەن ءۇش توپ بار.
— قانداي-قانداي توپ؟
— تومەنگى ساتىلى تۇكتى ەسىمدىكتەر...
— بۇعان قانداي ەسىمدىكتەر جاتادى؟
— ساڭىراۋقۇلاق....
— تاعى قانداي؟
— تاعى، تاعى... الگى...
ايتەن شىداي الماي، ساپاردىڭ اۋزىنا ءسوز سالدى:
— باكتەريالار، بالدىر دەمەيسىڭ بە؟
— سەن ويلانۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىنىن نە؟ — دەپ جارقىن وعان كەيىدى.
— ەكىنشى توپ قالاي دەپ اتالادى؟ ءوزى ايتسىن، سەن ۇندەمە، ايتەن...
— ەكىنشى توپ پا، ەكىنشى توپ... تۇقىمدى ەسىمدىكتەر.
— بۇل ءۇشىنشى توپ.
— ءيا، ءيا، ەندى ەسىمە ءتۇستى... جوعارى ساتىلى تۇكتى ەسىمدىكتەر.
— سەن ۇمىتپا!
«جاقسى، مەن ۇمىتپايىن» دەگەندەي ساپار ءۇنسىز باس يزەپ، تومەن قارادى. مۇنىسىندا ءبىر جاعىنان ىڭعايسىزدانۋ دا بار ءتارىزدى. جارقىن الدىندا بۇلاي جۋاسۋ وعان وقجەتپەستەگى وقيعادان كەيىن پايدا بولعان ەدى. ول جارقىندى جاقسى ۇعىپ، ونىڭ جولداس ءۇشىن ءقاۋىپتىڭ بەتىنە دە قايمىقپاي قاراي الاتىندىعىنا كوزى جەتىپ، ءسۇيسىنىپ، ونىمەن قالتقىسىز تابىسقان. جارقىن دا ءوزىن بۇرىنعىداي جوعارى ساناماي، ساپارمەن جاقسى ۇيلەسىپ، بۇدان بىلاي ساباققا بىرىگىپ دايىندالۋدى بۇل جولى ونى ۇسىنعان. سونىمەن، بۇلار ءوزارا ءتۇسىنىسىپ، بۇرىنعى كيكىلجىڭدى ۇمىتىپ، جۇرە كەلە ەكەۋى دوستاسىپ كەتكەن.
— سەن بۇل ءۇش توپقا قانداي-قانداي وسىمدىك جاتاتىنىن ابدەن ءبىلىپ ال، — دەدى جارقىن تومەن قاراپ قالعان ساپارعا.
— بۇل تۇرگە ءبولۋ دەگەنگە ونشا قۇلقىم جوق. ماعان ءوزىمىز ارالاسقان، كولحوزدا وسەتىن داقىلدار جايىنان كەلشى. ونداپ تۇرىپ ايتىپ بەرەيىن.
— وعان دا كەلەمىز. اۋەلى مىنالاردى دا ءبىر رەت پىسىقتاي كەتەيىك دەگەنىم عوي.
— ءا، بوپتى.
— ساپار، العاشقى پىكىرىڭدە تۇر. راس، ەڭ قىزىعى — مادەني وسىمدىكتەرگە اۋىسقان، — دەدى كامال.
— مەيلىلەرىڭ، — دەدى جارقىن.
— وعان دا توقتاپ جاتۋدىڭ، مەنىمشە، قاجەتى جوق، بەلگىلى عوي، — دەپ بەكتاي شىقتى.
— اناۋ دا كەرەگى جوق، مىناۋ دا كەرەگى جوق، قىزىق ەكەنسىڭدەر!
— ءبارىن دە ەسكە تۇسىرەمىز.
— توقتاڭدار، ولاي بولسا، سەندەرگە سۇراقتى مىنا دودەڭ بەرەدى، — دەپ ايتەن قورازداندى.
— ال، قويا عوي سۇراعىڭدى، — دەدى جارقىن.
— اڭگىمە الما اعاشى جايىندا.
— سونداي دا سۇراق بولا ما ەكەن.
— سۇراق بولا ما، جوق پا، ءقازىر كورەسىڭ... ول سۇراعىن سەيتەنگە ارنادى.
— الما اعاشىن جاقسى ءوسىرۋ ءۇشىن قانداي تىڭايتقىش قولدانىلادى؟ قانە، ايت!
— ازوت تىڭايتقىشىن قولدانامىز، — دەدى سەيتەن كۇمىلجىپ. بەكتاي ورنىنان ۇشىپ تۇردى:
— دۇرىس ەمەس. ول بۇتاقتاردىڭ گۇل سالۋىن ورشىتكەنى بولماسا، المانى وندىرمەي قويادى...
— سەنىڭشە نە كەرەك؟
— فوسفور تۇزى كەرەك، — دەدى بەكتاي وتىرا بەرىپ.
— وتە جاقسى، وتىر، بەكتاي!
— سەنىڭ الدىڭدا تۇرەگەلىپ تۇرعان كىم بار؟..
— ءا، وتىرعان ەكەنسىڭ عوي... ال، ەندى سەندەر ماعان مىنانى ايتىڭدار! بارلىق وسىمدىككە، ونىڭ ىشىندە الما اعاشىنىڭ وسۋىنە جالپى قانداي جاعداي كەرەك؟
بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە ساپار قۇلشىنىپ ءتۇستى.
— سۋ، اۋا، جىلىلىق كەرەك.
— ەڭ نەگىزگى جاعدايدىڭ ءبىرىن ايتپاي تۇرسىن...
بۇل «نەگىزگىنىڭ» نە ەكەنىن ساپار جاقسى بىلەتىن ەدى. ويتكەنى مۇنى بىلمەيمىن دەپ كۇزدىك بيدايدى ياروۆيزاسيادان وتكىزۋدە بارماعىن تىستەگەنىن ۇمىتار ەمەس. سودان بەرى «نەگىزگى» كوكىرەگىندە جاتتالىپ قالعان. جاڭا، جاۋاپ بەرگەندە، كوكىرەكتە سايراپ تۇرعان مۇنى كەيىنگە ىركىپ، اۋەلى ۇمىتىلىپ، اۋىزعا تۇسپەي قالا ما دەگەن جايلاردى ادەيى اسىعا باياندالعان. ءبىراق مۇنى بىلمەگەندىكتىڭ بەلگىسى دەپ ۇعىپ، بەكتاي توتەدەن ىلە قوسىلىپ، الدىن وراپ كەتتى.
— جارىق كەرەك، — دەدى بەكتاي.
— وتە جاقسى، وتىر، بەكتاي.
— تۇرەگەپ تۇرعان مەن جوق، اعاي...
— ءاي، سەن وتىر ەكەنسىڭ عوي، تاعى دا ۇمىتىپ كەتىپپىن. بالالار دۋ كۇلدى...
— نەگە كۇلەسىڭدەر؟ تۇندە ساباقتان كەيىن ولەڭ جازامىن دەپ ۇيقىم قانباي، ازداپ بوجىراپ وتىرمىن... سونىمەن جارىق جونىندە تۇسىندىڭدەر عوي. تۇرا بىلاي دەڭدەر: جارىق نەعۇرلىم كوپ تۇسسە، وسىمدىك سولعۇرلىم جاقسى وسەدى. وسىلاي دەسەڭدەر، اپايدان بەس الىپ جاتىرسىڭدار.
— ول نە قىلعان وڭاي بەس؟..
— باسقا سۇراققا جاۋاپ بەرگەننەن كەيىن دەيمىن عوي... — بۇدان كەيىن ايتەن قۋتىڭداي كۇلىپ، ولەڭدەتە باستادى.
بوتانيكا، دوستارىم،
بىزگە ۇلكەن بوپ تۇر سىن.
بۇدان ەتسەك سۇرىنبەي
قوشتاسامىز كوڭىلدى جارتى جىلمەن...
— سوڭعى جولىڭنىڭ بۋىنى اسىپ كەتتى عوي، — دەپ كۇلدى بەكتاي.
— ولەڭ كەلىپ قالعاندا بۋىنعا قاراپ جاتاتىن ۋاقىت قايدا...
— بوتقا! — دەدى ساپار مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەرىپ.
— ءاي، اقىن، ولەڭىڭدى قوي، ساباق وقيىق، — دەدى جارقىن...
— قانە، سونىمەن نەمەنەگە توقتادىق؟
— تۇقىم ماسەلەسىن ءتۇسىنىسىپ الايىقشى، — دەدى سەيتەن.
— جاقسى. تۇقىمدى قىستا قالاي ساقتاۋ كەرەك؟ ال ءوزىڭ ايتا قويشى، — دەدى ايتەن.
— سونداي دا سۇراق كورسەمشى. ارينە، قۇرعاقتا ساقتالادى.
— ەگەر ويتپەسە شە؟
— ويتپەسە مە، ويتپەسە... ءونىم ناشار بولادى. نەگە دەيسىڭ بە؟ ەندى، ول، اگى، تۇسىنىكتى ەمەس پە...
— «اگى»، «تۇسىنىكتى ەمەس پە» دەپ مىڭگىرلەي بەرمەي، بىلسەڭ جوندەپ ايتپايسىڭ با؟ — دەپ ساپار سەيتەنگە قادالا قالدى.
— بۇل بىلمەي وتىر. ساپار، ءوزىڭ ايتىپ جىبەرشى.
— بەكتاي ايتسىن، — دەدى ساپار.
مانادان بەرى توك-توكپەن ارەڭ شىداپ وتىرعان بەكتاي:
ايتايىن، ايتايىن، — دەپ قۋانىپ كەتتى. — تۇقىم نەعۇرلىم دىمقىل بولسا، اۋادان كيسلورودتى ول سولعۇرلىم كوپ جۇتادى. سونسوڭ تەز قىشقىلدانادى دا، بۇزىلادى...
— تۇقىمنىڭ بۇزىلعان، بۇزىلماعانىن قالاي ايىرامىز؟ بىلگىش بولساڭ، سونى ايتشى، — دەپ ەنتەلەي كامال كيلىكتى.:.
— ونى، ءتىپتى، وپ-وڭاي بىلە سالۋعا بولادى. ماسەلەن، ءار-تۇقىمنىڭ وزىنە ءتان ءيسى بار. دەمەك، يىسكەپ كەپ جىبەرسەك بولعانى. ەگەر تۇقىمنان وزگە ءيىس شىقسا، بۇزىلا باستادى، ساپاسى وزگەردى دەگەن ءسوز. ماسەلەن، كوگەرگەن ءيىس مۇرىن جارىپ تۇرۋى مۇمكىن...
— ريزامىن، بەكتاي وتىر.
— ءوزىمىز دە وتىرمىز.
ايتەن تاعى دا ىرجيىپ ءبىر كۇلىپ قويدى.
— تۇقىمنىڭ، ونگىشتىگىن الدىن الا قالاي ءبىلۋ كەرەك؟ وعان توقتالامىز با، بالالار؟
— جوق، — دەدى ساپار، — توقتالمايىق. بۇعان ءبارىمىز دە تاجىريبە جاسادىق قوي. كەرەگى نە ۋاقىت كەتىرىپ.
— ەندىگى ماسەلە ولاي بولسا، بالالار، كارتوپ جايىندا، — دەدى ايتەن داۋسىن سوزىپ.
— ءيا، ايتپاعىن نە؟
— ايتپاعىم مىناۋ ءارقايسىڭنان تۇرعىزىپ قويىپ سۇرايمىن.
— سەن ءمۇعالىم بولساڭ، قىرارسىڭ.
— مەن بە، مەن ساباق بىلمەگەندەردى شەتىنەن تۇرعىزىپ قويىپ...
ول كىلت توقتالدى.
— ءيا، ايتا بەر، نە ىستەر ەدىڭ؟
— مەن بە، مەن... ءاي، ساپار، نەگە-نەگە كوزىڭمەن جەيسىڭ؟! مەن سەنى ايتىپ وتىرعانىم جوق، قوي...
ول تاعى كىدىردى.
— ايتسايشى ەندى!
— مەن بە، مەن وندايلاردى قاتار تۇرعىزىپ قويىپ ءۇش اۋىزدان ولەڭ ايتقىزار ەدىم.
— اۋىر ەكەن جازاڭ — دەپ بالالار جامىراي كۇلدى.
— ارينە، اۋىر. مىنا بەكتايلار كوزى جىپىلىقتاپ، ءان ايتپاق تۇگىل، ءاۋ دەپ ءۇن شىعارا الماس ەدى.
— ءاي، قىزىقسىڭ عوي، مەن قاشان جامان وقىدىم؟
— جامان وقىدىڭ دەدىم بە، اشەيىن مىسال ءۇشىن ايتامىن دا.
— كەرەگى نە سونداي مىسالدىڭ!
— مىنە، بۇل سوعان دا قىزاراقتاپ قالدى. كامال، تۇر ورنىڭنان!
— تۇردىق، ءمۇعالىم اعاي، — دەپ كامال ءبىر جاق ەزۋىنەن جىلت ەتكىزىپ ءتىلىن شىعاردى.
— مول ءونىم ءۇشىن، ەستىپ وتىرسىڭ با، مول ءونىم الۋ ءۇشىن دەيمىن، كارتوپتىڭ تۇقىمىن قايدا، قالاي ساقتاۋ كەرەك دەيمىن مەن ساعان؟ سۇراق تۇسىنىكتى مە؟
— تۇسىنىكتى،اعاي.
— تۇسىنىكتى بولسا، جاۋاپ بەر، بالا، دەپ ايتەن مۇعالىمدەردىڭ ءبىرىنىڭ ماقامىنا سالا، ماڭعازدانىپ، تاماعىن كەنەپ-كەنەپ قويدى.
— جەر استىندا، سالقىن جەردە ساقتايمىز.
— ءدال ايت، بالا. سالقىندا ما؟ سۋىقتا ما؟ قانداي تەمپەراتۋرادا؟ عىلىم، بالا، دالدىكتى تىلەيدى.
— ءبىر گرادۋس جىلىلىقتان نول گرادۋس سۋىقتىقتا ساقتالعانى جاقسى. دۇرىس پا، اعاي؟
— دۇرىس... ەكىنشى سۇراق. كامال، نەگە مۇنداي سالقىندا ساقتالادى؟ عىلىمي دالەلدە.
— شيروكا سترانا مويا رودنايا، — دەپ كامال اندەتە جونەلدى.
— ءوي، ءتارتىپسىز، توقتات! مەن سەنەن ساباق سۇراپ وتىرمىن عوي.
— نەگە ءتارتىپسىز دەيسىڭ. مەن ساباقتى بىلمەگەندىكتەن جازامدى وتەپ تۇرمىن عوي.
— نەمەنە جازا؟
— ساباق بىلمەسەڭدەر ءۇش اۋىزدان ەلەڭ ايتقىزامىن دەمەدىڭ بە ءوزىڭ...
— حە، حە... ول مەنىڭ ەسىمدە جوق. بايمۇراتوۆ، سەن تۇر.
— وتىرسام، سۇرامايسىڭ با؟
— ول تارتىپسىزدىك بولادى.
— ال تۇرمادىم.
— قوي، قوي ءتارتىپ بۇزبا. مىنا مەنىڭ، ياعني ءمۇعالىمىنىڭ بەدەلىن تۇسىرەسىڭ.
— ويباي، جازدىم-جاڭىلدىم، مۇعالىمەكە، بەدەلىڭ تۇسە كورمەسىن، — دەپ ساپار جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ، كوزدى ءبىر قىسىپ قويىپ ورنىنان تۇردى. — وزىڭدە، جالپى، بەدەل دەگەن بار ما ەدى؟
— بىزدە مە، بىزدە بەدەل جەتەدى عوي... ول جاعىندا شارۋاڭ بولماسىن. كامالعا بەرىلگەن سۇراققا جاۋاپ بەر.
— ءمۇعالىم اعاي، سۇراعىڭدى ەسكە سالساڭ.
— كارتوپتىڭ تۇقىمىن نەگە سالقىندا ساقتايمىز دەيمىن؟ بىلمەيسىڭ بە؟
بىلەمىن، ءبىراق، ءان ايتىپ، جازالانعىم كەلىپ تۇر.
— بايقايمىن، مەنىڭ ويلاپ تاپقان جازام جانعا باتپاي ما دەيمىن. جەتتى، بولدى، — دەدى ول قاباعىن تۇيگەنسىپ قولىن سىلتەپ، — قالجاق توقتاتىلسىن! ساباققا كوشەيىك. سولاي عوي، بايمۇراتوۆ.
سولاي... كارتوپ دەگەن ىلعي اۋامەن تىنىستايدى. ەگەر جىلى جەرلە ساقتالسا، اۋانى جۇتا بەرەدى، جۇتا بەرەدى.
— ال جۇتا بەرسىن.
— جۇتا بەرسە مە، جۇتا بەرسە، بويىنداعى كراحمالىن جوعالتادى. نەگە دەسەڭ ول سول دەمالۋعا كەتەدى. ال كراحمالى ازايۋى كارتوپتىڭ ونگىشتىگىن جويادى.
— جارايسىڭ، بايمۇراتوۆ، مەن ساعان وتىرۋعا رۇقسات ەتەمىن.
— قاراڭدارشى، قاراڭدارشى، — دەدى كامال، — قۇددى جاۋىنبايەۆ اعاي بولدى دا قالدى. — ايتەن دەيمىن، قايتا سالشى.
«ونەرى» بىرەۋگە ۇناسا بالدەنۋ دەگەن ايتەندە بولمايتىن. ول ەكى يىعىن جوعارى كوتەرىپ، موينىن تومەن ءيىپ، قولىنداعى داپتەردى ۋماشتاي ۇستاپ:
— جارايسىڭ بالا، سەن اعاڭدى دۇرىس اڭعاردىڭ — دەي تۇرىپ جاۋىنبايەۆتى ەكىنشى رەت سالدى. بالالار بۇعان ماز-مەيرام بولىن دۋ كۇلدى. جالعىز-اق بەكتاي:
— مۇعالىمگە كۇلۋگە بولمايدى، — دەپ وزىنشە سالماقتىلىق كورسەتتى.
— كۇلگەن بە ەكەن.
— كۇلگەن ەمەي نەمەنە. بەت ءپىشىنىڭدى، داۋسىڭدى وزگەرتىپ، سول بولىپ سويلەيسىڭ.
— مەن جالعىز سول ما، مانادان بەرى بارلىق ءمۇعالىم بولىپ سويلەدىم. وندا نەگە ۇندەمەدىڭ؟
— وندا مازاقتامادىڭ.
— مۇندا دا مازاق جوق. ءوزى ومىردە قالاي بولسا، مەن دە سونى ىستەدىم.
— ءاي، جارايدى، — دەدى ساپار قول سىلتەپ، — اشىق كۇندە موينىنا سۋ كەتىپ جۇرەتىنىن جاسىرامىز با.
— ول ءوز ءىسى. ءمۇعالىم ساعان ءبىلىم بەرسە، باسقاسىندا نە جۇمىسىن بار. سولاي ەمەس پە، جارقىن!
جالتاقتاعان بەكتاي جارقىننان قۇپتاۋ الا المادى دا، ءسوزىن ودان ءارى سوزباي قويا قويدى.
— سول جاۋىنبايەۆتان بار عوي، — دەدى سەيتەن، — شىنىمدى ايتايىن، مەن ەشتەڭە ۇعىپ جۇرگەنىم جوق. ايتقانىنا تۇسىنبەيمىن.
— قىزىق ەكەنسىڭ، ول كىسى ايتپايدى عوي، — دەپ قاعىتتى كامال.
— ەندى قايتەدى؟
— ايتپايدى، وقيدى.
كلاستى باسىنا كوتەرە كۇلگەن بالالار كوريدوردان ءبىر دابىر ەستىپ جىم بولدى.
كىشكەنتاي دوستارمەن كورشىلەس كلاستا ەرەسەكتەردىڭ وقۋى ءجۇرىپ جاتىر. بايسال ولارعا ەسەپتەن ساباق بەرىپ تۇر. بايمۇرات تاقتاعا جازىلعان ءبىر سيفردى ەركىن ايىرا الماي، كوزىك جىپىلىقتاتىپ، كوزىلدىرىگىن ساۋساعىمەن بىرەسە جوعارى سەكىرتىپ، بىرەسە تومەن باسىپ، سىعىرايا قارايدى دا، قاسىنداعى كورشىسىنە بۇرىلادى...
مىنە، ءوز كابينەتىندە جاقىپبەك تە وتىر. ول شالقاسىنان قايىرىلعان قويۋ قارا شاشىن اندا-ساندا قولىمەن ءبىر سيپاپ قويىپ، كلاسس جۋرنالدارىنا ۇڭىلەدى. بۇل ونىڭ كۇندەگى كاسىبى. ءار ءمۇعالىم ءوزى كورگەن، ءوزى بايقاعان، ءوزى باستاپ، ءوزى تىندىرعان جۇمىستارىن جانە سونىمەن بىرگە ويعا العان ۇسىنىستارىن كۇنبە-كۇن جۋرنالعا جازىپ وتىرۋ بۇل مەكتەپتە بۇلجىماس ەرەجە بوپ قالىپتاسقان ەدى. ءار كۇننىڭ قورىتىندىسىن قاعازعا تۇسىرمەي ەشكىم ۇيىنە دە كەتپەيدى. ولاردىڭ جازعاندارىمەن ءار كەش سايىن تانىسۋ، ءتيىستى ءتۇيىن جاساپ وتىرۋ جاقىپبەكتىڭ دە ادەتىنە اينالعان بورىشى. بۇل جازۋلار ءار ءمۇعالىمنىڭ قىزمەتىن، ونىڭ ءساتتى، ءساتسىز ءىسىن، ءوسۋ، شەبەرلەنۋ جولىن عانا اڭعارتىپ قويماي، ءار بالانىڭ باسىنداعى كۇيدى دە كوز الدىنا اكەلىپ، مەكتەپتەگى وقۋ-تاربيە جۇمىسىن بەينە بارومەتردەي كۇنبە-كۇن كورسەتىپ، نەدەن ۇيرەنىپ، نەدەن جيرەنۋ كەرەكتىگىن بايقاتادى. جاقىپبەك ءمۇعالىمنىڭ دە، وقۋشىلاردىڭ دا ارەكەتىن وسىعان قاراپ زەرتتەپ، وسىدان بايلاۋ جاسايدى، باسشىلىق جۇمىسىنىڭ باعىتىن دا وسىعان قاراي بۇرىپ، ءار اپتا سايىن جۋرنالداردا ايتىلعان پىكىرلەردى تالقىلاپ، كوللەكتيۆ مۇشەلەرىمەن پىكىر الىسادى.
سول داعدىسى بويىنشا، جۋرنالداردى ونىڭ بۇگىن دە اۋدارا-توڭكەرىپ وتىرعانىن كورەمىز. ءبىراق، بۇل جولعىسى ءبىر كۇندى عانا ەمەس، وقۋ جىلىنىن باسىنان بەرگى ۋاقىتتاعى وزگەرىستى تۇيىندەۋ، ءوزىنىڭ دە، ارىپتەس جولداستارىنىڭ دا وتكەن جولدارىن بارلاۋ ماقساتىمەن الىستى شولىپ، نەمىز جەتىپ، نەمىز جەتىسپەي جاتىر، ەكىنشى جارتى جىلدىققا نەمەن كەلگەلى وتىرمىز، نەنى ەسكەرىپ، نەنى ەسكەرمەدىك دەگەن سياقتىلاردى ەسەپكە الۋدى كوزدەگەن وتىرىس ەدى.
جۋرنالدار دا، وتكەن ساباقتاردىڭ، قورىتىندىلارى دا ونى قۋاندىرادى. وقۋشىلاردىڭ جاقسى ءبىلىم العاندىعىنىڭ ايعاعى بولىپ «5»، «4» دەگەن سيفرلار «مەن مۇندالاپ» كوز تارتادى دا، «3» سيرەك ۇشىراسىپ، «2» مۇلدە كەزدەسپەيدى. ەڭ قاۋىپتەنىپ جۇرگەن شاكىرتىنىڭ ءبىرى — ساپار دا ءۇش پەن تورتكە ىلىككەنىن ول قۋانىشپەن ەسكە تۇسىرەدى. بۇل ءۇش پەن ءتورتتىڭ ۇلكەن ەڭبەكپەن كەلگەنىن دە ول جاقسى بىلەدى. وقۋ جىلىنىن باسىندا بۇل سيفر ەكىدەن، ۇشتەن باستالىپ، ورتاسىندا مىنە ءۇش پەن تورتكە جەتسە، قالعان جارتىدا تورتكە، بەسكە كوتەرىلەتىنىنەن دە ول ۇلكەن ۇمىتكەر. مۇنىسى تەك جاقسى نيەت قانا ەمەس، تەرەڭ ارناعا ءتۇسىپ قالىپتاسىپ العان، مەكتەپتەگى وقۋ-تاربيە جۇمىسىنىڭ وسىنداي جەمىس بەرۋگە ءتيىس ەكەندىگىنە سەنەدى. مەكتەپ شەجىرەسى — مىناۋ جۋرنالدار بۇل سەنىمدى ۇستەي تۇسكەندەي بولادى. ول ەنبەگى جانىپ، ەككەن جەمىس باۋىنان العاش رەت جەمىس كورە باستاعان باقشاشىداي وزىنەن-وزى دەگبىرسىزدەنىپ، تالابى مول سەزىممەن جانى تاعات تاپپاي، جۇرەگى الىپ ۇشادى... وسى ۇشقىر سەزىمنىڭ قاناتىنا جارماسىپ، ءبىر جاعىنان ءاسيما جايىنداعى جۇدەۋ وي دا قالمايدى. شالقىعان كوڭىلدىڭ ءارقاشان دا ول الدىن كەسىپ، وسىندايدا قاباقتى امالسىز تۇيگىزەدى. تۇرپايى حاتىنا وراي ەتىپ، بارلىق سىرىن ايتىپ، قاتتى جازعىرعانداي كىنام قايسى، بىلگىم كەلەدى دەپ جازعان حاتى بۇگىنگە دەيىن حابار-وشارسىز كەتىپ بارادى. تاكاپپار قىز جاۋاپ بەرۋگە دە پاڭدانا ما، الدە حاتى كەلىپ جەتپەي جاتىر ما ول جۇمباق. سوڭعى حاتتىڭ سيىعىنا قاراپ، قىزدان جاقسى حابار دا كۇتپەيدى، بار بولعانى وڭاي اجىراعان دوستىقتىڭ سەبەبىن بىلۋگە ىنتىعادى.
بۇل عانا ما، جاقىپبەكتى جاۋىنبايەۆ جايى دا قاتتى مازالايدى. ونى شىعارۋ دەگەنگە كۇدەرى كونبەي، قارىسۋمەن كەلەدى. جالپى وقۋ-تاربيە جايىندا ونىمەن بىرتە-بىرتە ورتاق ءتىل تاۋىپ، ۇعىسا باستاعانداي بولىپ ەدى، ال مىنا ماسەلە ەداۋىر يكەمگە كەلىپ قالعان سول ارالارىن تاعى دا الىستاتىپ جىبەرەتىن ءتۇرى بار. بۇل ءقازىردىڭ وزىندە كورىنىپ قالدى. ديرەكتوردىڭ انەۋگى ءمامىرالى كەلىپ كەتكەننەن كەيىنگى بەت الىسى وسىنى بايقاتادى. جاۋىنبايەۆقا شاڭ جۋىتپاي اۋدانمەن دە قايتا-قايتا سويلەسىپ، سودان بەرى ونى بارىن سالىپ قورعاپ ءجۇر.
جاقىپبەك ءبىر ءسات: جانجالى قۇرسىن، ديرەكتوردىڭ-اق قالاۋى بولسىن دەپ تە كوردى. ءبىراق، ارتىنان وسى ويى ءۇشىن ءوزىن ءوزى قاتتى جازعىردى. «ديرەكتوردىڭ بارلىق ەركەلىگىن كوتەرۋگە بولادى. ال، ءبىراق، جاڭا ءوسىپ، جايقالىپ كەلە جاتقان جەمىس باۋىنا قۇرت ءتۇسىرىپ وتىرا بەرۋ دەگەنگە ەشقاشان بارا الماسپىن!» دەپ كىجىندى.
سونىمەن كەشە ول جاۋىنبايەۆ جونىندە كۇدەرىگە ءوزىنىڭ ەڭ اقتىق ءسوزىن ايتتى.
— جاۋىنبايەۆ تۋرالى كيكىلجىڭىمىز جەتتى. بۇدان ءارى اسقىندىرا بەرمەيىك. بۇل ماسەلە ءبىرجولا ءبىتسىن، وعان ەندى قايتىپ ورالمايتىن بولايىق.
— جوق، جىگىتىم، جاۋىنبايەۆتى بوساتا المايمىن! — دەدى كۇدەرى. دەرت تاعى دا ەمدەلمەدى.
5
...تىستا جەل كۇشەيىپ، بوران دولدانا..سوعادى. ىشتە كوڭىلى شىبىنسىز جازداي جادىراپ بانۋ ءبىر ءتاتتى ويدىڭ شىرىنىن جۇتادى. مىلقاۋ بوران تۇرلاۋ تاپپاي، وي مەن قىردى تۇيسىكسىز كەزەدى. ال، قىز ويى قانشا ۇزاپ الىستى شارلاسا دا، قازىعىنا ورالىپ ءلاززات تاۋىپ ايالداپ، ىستىق سەزىمگە بولەدى، راقات كەشەدى. وي قازىعى — جاقىپبەك. بۇل قازىققا قايتىپ سوعۋدان قىز جالىقپايدى. ءتۇرلى ءشۇبالى سەزىمدەردى كەشكەن الاساپىران كۇن دە ءدال ءقازىر ارتتا قالعان ءتارىزدى. قىز بۇعان دەيىن بىردە جىگىتكە جۇرەگىمەن بەرىلىپ، جانىپ-كۇيسە، بىردە سالت قىنداپ، ادەيى ۇمىتپاق بولىپ تا، سۋىنىپ تا كورگەن. مۇنىڭ ءبارى ۇلكەن وزگەرىس ىزدەگەن سەزىمنىڭ شىن تولعاۋى ەمەس، جىگىتتىڭ توماعا-تۇيىقتىعىنا كۇيىنگەندىكتەن تۋعان نازدى جايلار ەدى. سوندىقتان دا، قىز جانىنىڭ بۇل تولقىمالى قۇبىلىستارى تەرەڭگە بويلاماي، تەك سەزىمنىڭ ويىنى سياقتى بولىپ قالا بەرگەن دە، جاس ادامدا ءجيى كەزدەسەتىن ەلىگۋدەن، ۇناتۋدان شىعىپ، ناعىز ماحاببات تۋعان.
جۇرەكتىڭ وسىنداي اۋىر جۇگىن كوتەرگەن قىز جاقىپبەكتەن سوڭعى ۋاقىتتاردا جاقسىلىققا باستاعان شۇعىل وزگەرىستى بايقاعانداي بولدى. ول بۇرىنعىداي بويعا جۋىتپاس، سۋىق سىپايىلىقتى قويىپ، شەشىلىپ سويلەسۋگە، ءوزى جايىندا سىر ايتۋعا شىعىپ، كەيدە جۇرەكتى كەلىستى ازىلمەن شىمشىپ، كەيدە تۇڭعيىق سىر بۇككەن ويلى كوزىمەن الدەنەندەي جۇمباق سەزىمدى بايقاتىپ، كۇدەر ۇزگەن قىزعا ءۇمىت اكەلدى. وسى ءۇمىت بۇرىنعى ءشۇبالى ويلاردى دا بىرتىندەپ ۇمىتتىرىپ، سەنىمگە قول ارتقىزدى. كەشە كەشتە وسىنىڭ ايعاعى سياقتى ءبىر ۇمىتىلماس وقيعا دا بولىپ ءوتتى.
جاقىپبەك ءوزىنىڭ بولمەسىندە قىزبەن وڭاشا وتىرىپ الدەنەندەي ءسوزدىڭ رەتىنەن ءسۇيسىنىپ: «ءوزىڭ جاقسى قىزسىڭ» دەپ بالاشا ارقاعا قاققاندا، كوزىنىڭ ۇشقىنىنان ءبىر سىرلى سەزىم بىلدىرگەندەي كۇلىمسىرەگەن پىشىنمەن بانۋعا قادالا قاراپ قالعان. بۇل سۇيىسپەنشىلىك سەزىمى ويناعان قاراس پا، الدە، اشەيىن سۇيسىنگەن قاراس پا، ول بەلگىسىز ەدى. سوندا دا، جاقىپبەك جونىندە جاقسىلىققا باستاعان جورامالدان باسقانى ويىنا ءۇيىر ەتۋگە باسپايتىن سۇيگەن قىزعا بۇل قاراس ماحابباتتىڭ حابارشىسى بولىپ ۇعىلعان. سول مەزەتتە-اق ءون بويىن الدەنەندەي سۋىق ءبىر نارسەلەر ارالاپ بارا جاتقانداي، شىمىرلاتىپ، بۇرىن تاتىپ كورمەگەن بال سەزىم پايدا بولا قالعان دا، جۇقا ەرنىنە ءلاززات كۇلكىسى دە ويناپ شىققان.
ءتاتتى شاراپتى ءدامىن الماي جۇتىپ جىبەرىپ، ارتىنان تامسانعانداي سول ەرىن ءدال ءقازىر دە ءسال اشىلىپ، بانۋ كۇلىمسىرەيدى. ەگەر ءدال ءقازىر جۇمىسى بولماسا، ول وسىلاي ۇزاق ۋاقىت وتىرا بەرۋگە دە بار ەدى. ءبىراق ساعاتتىڭ كۇندىزگى ون ەكىنى سوعۋى بۇل شىرىن مينۋتتاردى ءبولىپ، ورىس تىلىنەن بولاتىن اشىق ساباقتى ەسكە سالدى.
اشىق ساباق سوڭعى جىلدارى مەكتەپتەرىمىزدە كەڭ قولدانىلا باستاسا دا، بۇل ماڭداعى اۋىلداردا تۇرمىسقا ونشا كوپ سىڭە قويماعان ەدى. كوبىنە بۇل دايىندىقسىز ەتكىزىلەتىن. سوندىقتان پەداگوگيكالىق باي تاجىريبەلەر ورتاعا تۇسپەي، اشىق ساباق كوڭىلسىز ءوتىپ، مۇعالىمدەردى ونشا قىزىقتىرمايتىن، تەك وقۋ-تاربيە جۇمىسىن جاقسارتۋدا جوعارى جاق ۇسىنعان كوپ شارالاردىڭ ءبىرى رەتىندە مىندەتتەن قۇتىلۋ سياقتى بولىپ قوسارلانىپ جۇرەتىن.
جاقىپبەك اشىق ساباققا ايىرىقشا ماڭىز بەرىپ، شىنداپ قولعا الدى؛ پەداگوگتىك شەبەرلىكتى ارتتىرۋدىڭ ەڭ ءبىر ءتيىمدى شارالارىنىڭ ءبىرى دە وسى اشىق ساباق دەپ ۇقتى؛ ونىڭ اشەيىن وتكىزە سالۋدى ماقسات ەتپەي ناعىز ونەر ورنىنا اينالۋىن كوزدەدى. سونىڭ ارقاسىندا اشىق ساباقتار تار كولەمدە قالماي، مەكتەپ ارالىق ارەناعا كوتەرىلىپ، پەداگوگتىك ونەر سالماقتاۋدىڭ شىن مايدانىنا اينالىپ كەلە جاتتى.
بانۋدى ءتاتتى ويدان ءبولىپ العان دا سول كەزەكتەگى اشىق ساباقتىڭ ءبىرى بولاتىن.
...مەكتەپتىڭ كەڭ بولمەسىندە التىنشى كلاستىڭ وقۋشىلارىمەن قاتار مۇعالىمدەر دە ەليزاۆەتا سەرگەيەۆانىڭ ساباعىن تىڭداپ وتىر. تاجىريبەلى مۇعاليما وڭاي جول تاڭداپ جۇرت الدىندا ساباعىن قالاي دا كەم-كەمىستىكتى اڭعارتپاي وتكىزىپ جىبەرۋدى كوزدەمەي، كلاستىڭ كۇللى كورىنىس-كەيپى تۇگەلدەي كوزگە ءتۇسۋىن ويلاستىرىپ، ءوزىنىڭ ادەتتەگى ساباعىنشا وقۋشىلاردىڭ وتكەن ماتەريالداردى يگەرۋىن بارلادى جانە كەمشىلىكتەردى ءجىتى اڭعارىپ، الدەقانداي كوڭىلسىز وقيعالار تۋۋىنان دا قورعانبادى.
وقۋشىلار ءمۇعالىمدى قانشا قادىرلەپ، ءتارتىپتى بولۋدى تىلەپ، ساباقتى ىقىلاسپەن تىڭداسا دا، ونە بويى ءبىر قالىپتان تانبايتىن ابدەن قالىپتاسىپ العان وزگەرمەس دايىن ىرعاق بولۋعا ءتيىس ەمەس ەكەنىن ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا جاقسى ءبىلۋشى ەدى. ءار كۇندە، ءار ساباقتا كلاسس ءوز تىنىسىن باسقا-باسقا سەزدىرىپ، بىردە ول، بىردە بۇل تىن قۇبىلىسىن العا تارتا قويادى. ماسەلەن، بۇگىن ءبىر وقۋشىدان توسىن مىنەز بىلىنسە، ەرتەڭ وزگە ءبىر ەلەۋسىز بالادان كۇتپەگەن قاسيەتتەر اڭعارىلادى. وسىلاي كۇندە جاڭا سىر اڭعارتقان كلاسس ءومىرى ءمۇعالىمدى جاۋاپكەرشىلىگى كۇشتى مىندەتتەن ءبىر بوساتپاي، ىلگەرى سۇيرەيدى دە وتىرادى. ەگەر ءمۇعالىم بۇل تالاپقا ەرمەي ءسال كىدىرسە، كلاسس تىزگىنىنەن ايىرىلىپ، اقىرىندا ءوزى اياق استى بوپ قالار ەدى. ءوز كاسىبىن ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا مىنە، وسىلاي ۇعاتىن.
وتە ءبىر تىپ-تىنىش، ونەگەلى وتۋگە-اق ءتيىستى بۇگىنگى وسى اشىق ساباقتا دا بالالىق ومىرگە ءتان ويلى-قىرلىلىق سەزىلمەي قالا المادى. بۇل العاشقى بەتتە-اق اڭعارىلا كەتتى. ويلاماعان جەردە، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ وتە جاقسى كورەتىن، «قامشى سالدىرمايتىن» وقۋشىلارىنىڭ ءبىرى ايتەن ءسۇرىندى. ول ۇيگە بەرگەن تاپسىرمانى ورىنداماي كەلگەن ەدى. ونىمەن تۇرماي، كلاستا وتىرىپ، كورشىلەس بالادان كوشىرىپ العانى قوسا دابىرا بولدى. مۇنى سۇراق ۇستىندە ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ءوزى ءبىلىپ قويدى.
مۇعاليما ادال، زەرەك، ۇقىپتى شاكىرتىنىڭ مىنا ىسىنە قاتتى رەنجىدى.
— ايتەن، بۇل جوق ادەتتى قايدان تاپتىڭ سەن؟
— مەن كەشە قولىم تيمەي...
— نە ىستەپ ەدىڭ؟
— ولەڭ جازامىن دەپ، ۇزاق وتىرىپ قالىپپىن. سودان كەيىن اپام ءتۇن بوپ كەتتى، جات دەپ... — ايتەن ءسوزىن اياقتاماي تومەن قاراپ قالدى.
— بىرەۋدەن كوشىرىپ كوز بوياۋدىڭ كەرەگى نە ەدى؟ شىنىڭدى ايتساڭ بولمايتىن با ەدى؟ مۇنداي جامان ادەتتى سەنەن كورمەسپىن دەۋشى ەدىم. قاتەلەستىرگەنىڭ بە.
مۇعاليمانىڭ تۇيىلگەن قاباعى ايتەندى دە، بۇكىل كلاستى دا تولعاندىرىپ، ۇستازدىڭ رەنجۋى سۇمدىق ءبىر كوڭىلسىزدىك تۋدىرىپ ءبارىن دە توبەدەن تەمەن باسىپ، قارت مۇعاليماعا جالتاق-جالتاق قاراتا بەردى.
كلاستىڭ وسى كۇيگە تۇسكەنىن كورگەن ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا بۇدان ءارى قازىمىرلاماي، قاباق شىتا تۇرىپ ساباعىنا ورالدى.
وتكەن ساباقتى پىسىقتاپ شىققان سوڭ ول ورىس تىلىندەگى كەيبىر سينونيمدەردى جازىپ كەلىڭدەر دەگەن ءوزىنىڭ كەشە بەرگەن تاپسىرماسىن تەكسەرە باستادى.
— بايمۇراتوۆ، ەرلىك دەگەن ءسوزدىڭ قانداي ءسينونيمىن تاپتىڭ؟
ساپار ورنىنان تۇرا سالىپ، شۇبىرتا جونەلدى.
— وتۆاجنىي، حرابرىي، گەروي، بوگاتىر، سمەلىي... — مۇنداي ءسوزدى ول ونعا جەتكىزدى.
— جاپالوۆ، بايمۇراتوۆتىڭ ىرىكتەگەن سينونيمدەرى دۇرىس پا؟
ايتەن لىپ ەتىپ، اتىپ تۇردى:
— دۇرىس.
— سەنىڭ قوسارىڭ بار ما؟
— بار، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا، — دەدى داۋسى ءدىر-دىر ەتىپ، ۋدالىي، مۋجەستۆەننىي، رەشيتەلنىي، دوبلەستنىي...
وقۋشىلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى وزدەرى بىلەتىن سينونيمدەردى ءتىزىپ، ءبىرىنىڭ بىلمەگەنىن ەكىنشىسى اتاپ، بەرى دە قىزۋ ارالاسىپ كەتتى. وسى قىزۋ ارالاسۋ جاڭا ساباق باستالعاندا ءتىپتى زورايىپ، قوڭىراۋ سوعىلعانشا ءبىر سۋىنباي، وقۋشى بىتكەننىڭ ەكى كوزى مۇعاليمانىڭ اۋزىندا بولىپ، ۇيىپ قالعان ەدى...
بۇل ساباقتىڭ بارىسى، سونداعى وقۋشىلاردىڭ بەرگەن جاۋابى ورىس ءتىلى انا تىلدەي سۇيىكتى ءارى سونىڭ سىڭارلاسى بوپ العانىن، ءتىپتى ساپار سياقتى شالاعاي وقۋشىلاردىڭ ءوزى دە بۇل ءتىلدى ۇيرەنىپ قالعاندىقتارىن اڭعارتتى.
ۇلى حالىقتىڭ ۇلى ءتىلى قازاق اۋىلدارىندا انا تىلمەن بىردەي تۇرمىسقا ارالاسىپ، كەلەشەك جولىندا تاريحي قىزمەت اتقارىپ جاتقاندىعىن سەزىنۋ قانداي قۋانىشتى ەدى! بۇل ءتىلدى بىلگەن سايىن ويىڭ دا، ۇعىمىڭ دا ءبىر ساتى كوتەرىلىپ، ءورىستىڭ كەڭي بەرەتىنى قانداي: جاقسى! سەنىڭ باباڭ،- سەنىڭ اكەڭ سويلەگەن ءتىل كوپ اتاۋلارعا، ۇعىمدارعا كەلگەندە ءمۇدىرىپ قۇلاشىڭدى كەڭ جازدىرمايتىنىن ورىس ءتىلىن ۇيرەنە باستاعاندا بىلمەيسىڭ بە؟ بۇل ءتىل سەنى ادام بالاسى جاساپ كەتكەن باي مۇرالاردىڭ كەڭ سارايىنا ەنگىزبەي مە!.. سەن سول ءزاۋلىم سارايدان ءوزىڭ تىلەگەن قازىنانى وسى ءتىلدىڭ كومەگىمەن ەركىن ءجۇرىپ تاڭداپ الاسىڭ عوي...
ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ ساباعىنان العان جاقسى اسەردەن وسىنداي ويلار تۋىنداپ، ءارى قىزىعا، ءارى سۇيسىنە تىڭداپ قالعان جاقىپبەكتى ءدال وكپە تۇسىنان شىققان ءبىر سىبىر سەلت ەتكىزدى. بۇل بانۋ ەدى.
— وتە تاماشا ءوتتى!..
جالعىز بانۋ عانا ەمەس، جاقىپبەك تە ەليزاۆەتا سەرگەيەۆانىڭ پەداگوگيكالىق ونەرىنە ەلتىپ، ءوزىنىڭ بويىندا جوق كوپ نارسەلەردى قىزىعا اڭعارىپ وتىر ەدى. بۇل ونىڭ ءبىر جولعى ەمەس، ءار جولعى الاتىن اسەرى بولاتىن. ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ ساباعىنا كىرگەن سايىن تالاي ۇستازدىق داستان ۇعىپ، ول ىلعي جاڭا ويدان جاڭا ويعا كوتەرىلۋمەن كەلەدى. ءقازىر ول ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانىڭ بويىنداعى پەداگوگتىك ونەردى تۇيىندەپ، وعان بەينە ءبىر مىنەزدەمە بەرىپ وتىرعان ءتارىزدى.
جاقىپبەكتىڭ بىلۋىنشە ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنانى ياكي قاتال، ياكي جۇمساق ءمۇعالىم دەپ كەسىپ ايتۋ قيىن. بىردە ونىڭ بويىنان قاتالدىق اڭعارىلسا، ەكىنشى ءبىر جاعدايدا جۇمساقتىق بايقالىپ، ىلعي الما-كەزەكتەسىپ جاتادى. وقۋشى ساباققا دايىندالماي كەلسە، ياكي كلاستا ءتارتىپ بۇزسا، ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا قاتال. ول قاتتى رەنجىپ، بۇل كوڭىلسىز وقيعانىڭ اۋەلى سەبەبىن. بىلەدى. سودان كەيىن وعان ءوزىنىڭ، بۇكىل كلاستىڭ نارازىلىعىن جەتكىزەدى، ءارى ەندى قايتىپ قايتالاماستاي ەتىپ الگى وقۋشىنى جولداستارى الدىندا وڭدىرماي ۇيالتىپ، بۇل ونەگەسىزدىگىن قالايدا ەسىندە قالدىراتىنداي ەتەدى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى تۇرپانى بەينەلەنبەي، وتە ءبىر ادىلدىكپەن سىپايى تۇردە ايتىلىپ، تالاپ سىپايى تۇردە قويىلاتىنىن جاڭاعى ايتەنمەن اراداعى وقيعانىڭ ءوزى-اق ايتىپ تۇرعانداي. شاكىرتتى تىلدەۋ، ورىنسىز زابىرلەۋ، بىرىنە ولاي، بىرىنە بىلاي قاراۋ سياقتى ادەت وندا اتىمەن جوق. ءار وقۋشىنىڭ جامانشىلىعىمەن بىرگە جاقسىلىعىن دا ۇنەمى كورىپ، باعالاپ، قادىرلەپ جانە ونىڭ ءوز كۇشىنە سەنىمىن ارتتىراپ، ءاماندا شىنداپ وتىرعانى...
جاقىپبەك كۇلىمسىرەيدى. ونىڭ ويىنا ءوزىنىڭ العاشقى قادامى تۇسەدى. ول وقۋشىعا قانشاما قاتتى تالاپتار قويۋعا بولسا دا، ونى جابىرلەۋگە، ابىرويىن تۇسىرۋگە بولمايتىنىن، مۇنىڭ ءوزى وقۋشىنىڭ ءارى ساعىن سىندىراتىنىن، ءارى مۇعالىمگە رەنىش تۋدىراتىنىن، ءتارتىپتى كۇشەيتەمىن دەپ ءوزىنىڭ العاشقى كەزدە ازداپ تۇرپايى كەتىپ قالىپ جۇرگەندىگىن دە وسىنداي اشىق ساباقتار ۇستىندە اڭعارعانىن، لىپ ەتپە سەزىمنەن تۇتاناتىن قاتالدىقتى دا ارتقا سالعانىن ەسىنە الىپ، سول ازدى-كوپتi وتكەن جولىن ويمەن ەرىنسىز شولىپ، وسىندا كەلگەلى وكىنىش ءبىر ۋنيۆەرسيتەت وتكەن سياقتانادى.
...ۇيگە قايتىپ بارا جاتىپ تا بانۋ مەن جاقىپبەكتىڭ اڭگىمەسى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا تۋرالى بولدى.
— تاربيەشى مىنە وسىنداي ادامداردان بولۋ كەرەك قوي؛ — دەدى جاقىپبەك.
— كەيدە جاس بالا سياقتى اڭعالاقسىز! — دەدى بانۋ كۇلىپ.
— سولاي ما؟
— سولاي...
— ءسىز قالاي دەسەڭىز دە، مەن مەكتەپتەن جاۋىنبايەۆتاردى ەمەس، كىلەڭ ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنالاردى كورگىم كەلەدى دە تۇرادى. ونسىز تاربيە ءبىز كۇتكەن جەمىستى بەرەدى دەپ ويلامايمىن...
6
كۇندە ەرتە جاتاتىن باتىرباي ۇيىنەن بۇگىن جارىق سونبەگەن. كۇدەرى كەمپىرىمەن وسى ۇيدە قوناق بولىپ وتىر. ادەتتە، ءبىرىن-بىرى بۇلاي ارناپ شاقىرىسپاي، ارالاس-قۇرالاس بوپ جالعاسىپ جاتاتىن بۇل ەكى سەميا كۇندەگىدەن بۇگىن وزگەشەرەك باس قوسقان.
سوڭعى كۇندەردە، اسىرەسە، كەرەي الدىنداعى اڭگىمە مەن ءمامىرالى مەكتەپتە بولىپ قايتقاننان بەرى كۇدەرىنىڭ باسىنا تالاي وي كەلىپ، تالاي وي كەتىپ تە ۇلگىرىپ ەدى. ول كوزىن جۇما بەرمەي، وزىنە دە، وزگەگە دە باتىل ۇڭىلۋگە بەت قويعان. مەكتەپتە، اۋىلدا بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ بارىنە دە وي جۇگىرتىپ، زەر سالعاندا ونى، اسىرەسە، جاقىپبەكتىڭ باسى وزىنە كوپ ۇڭىلتكەن. سونداعى بايقاعانى مىناۋ بولعان: جاقىپبەك جايىنداعى ءشۇبا دا، مەكتەپتىڭ بولاشاعى جايىنداعى ءشۇبا دا دەرەكسىز قالىپ، ءىس مۇنىڭ ويلاعانىنان باسقاشا ءوpic تاپقانى انىق بوپ بارادى. مەكتەپ كولحوز وندىرىسىمەن ارالاسقانعا شەڭبەرى تارىلۋ بىلاي تۇرسىن، قايتا سالماعى ارتىپ، وزەكتى ءبىلىم ورتالىعىنا اينالا ءتۇستى. ال وقۋشى بالالاردىڭ وي ءورىسى ۇعىمىنا اۋىل تىرشىلىگى ۇلكەن اسەر ەتىپ، ومىرگە بەيىم، ءىستىڭ ادامىن -باۋلۋعا ۇلكەن سەبى تيگەنى دە تالاسسىز ەدى. ءقازىر وقۋشىلاردا كولحوز وندىرىسىنە دەگەن ىقىلاس تا، بىلۋگە دەگەن قۇشتارلىق تا كوپ. بىلگەنى دە مولايا باستاعان. جوعارعى كلاسس وقۋشىلارى زووتەحنيكا، اگروتەحنيكا جايىندا كولحوزشىلارعا كەڭەس ايتۋعا جاراپ قالعان. اعاش وتىرعىزۋعا، جەمىس ەگۋگە كەلگەندە كولحوزشىلار مەكتەپكە يەك ارتادى. ەلەكتر شامى جانباي قالسا دا، ۇلكەندەر وقۋشىلارعا جۇگىرەدى.
وقۋشىلار عانا ەمەس، كۇدەرىنىڭ ءوز باسىندا دا ەلەۋلى وزگەرىستەر بولىپ جاتقانى سەزىلەدى. اۋىل شارۋاشىلىعىمەن تانىتۋى باسىندا ءوزى ويلاعانداي باس قاتىرۋ، اۋرە-سارساڭدىق ەمەس، سۋ مەن اۋاداي قاجەت، رۋحاني ازىق بولىپ الدى. بۇل جايىنداعى مەكتەپ ول ويلاعاننان اسىپ ءتۇسىپ، كۇن سايىن قياعا سىلتەپ بارادى. سەچەنوۆ تا، ميچۋرين دە، لىسەنكو دا بۇعان جۇمباق بولۋدان قالىپ، اۋىل تىرشىلىگى عانا ەمەس، ءومىر ءسۇرۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن تۇگەل قوزعاپ كوكىرەگىنە جارىق نۇر قۇيعانداي تىنىسىن كەڭىتىپ كەلەدى. «كوپ نارسەنى كۇندە كورىپ ءجۇرىپ تە بىلە، اڭعارا بەرمەيدى ەكەنبىز عوي!» دەپ ويلايتىن دا ادەت تۋدى. ويعا وسى ورناعاننان بەرى جاقىپبەك تۋرالى دا وعان باسقا كوزقاراس پايدا بولا باستادى.
ايتسە دە باتىرباي ماسەلەسىندە جاقىپبەكپەن ىمىراعا كەلە الماي-اق قويدى. «باتىرباي ساباقتى ناشارلاۋ بەرەتىنى راس. ال، مۇنداي ورتاشا مۇعالىمدەر از با ەكەن؟ ولاردىڭ ءبارىن مەكتەپتەن قۋا بەرسەك كىم قالماق؟ ونىڭ ۇستىنە تاجىريبەلى، ۇزاق ەتكەن ەڭبەكتى قادىرلەۋ كەرەك قوي، جاس كادر كەلدى دەپ كارىنى سىرىپ تاستاي بەرۋگە بولا ما؟ بۇگىن باتىربايدىڭ باسىنا تۇسكەن كۇن، ەرتەڭ كۇدەرىنىڭ باسىنا كەلمەسىنە كىم كەپىل؟ مىنا مازاسىز جاستىڭ بەت الىسى سونى بايقاتپاي ما؟»..
ونىڭ ەسىنە ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ءتۇسىپ، تەرەڭدەپ بارا جاتقان ويىنا تولاس بەرەدى. «كارىلەرگە شابۋىل دەسەك، ول نەگە جاقىپبەكتى جاقتايدى؟ باتىربايدى بوساتقان ءجون دەگەندى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا ايتىپ تا سالمادى ما؟ نەگە بۇلاي؟ ول بۇل سىردى كورمەي، تۇسىنبەي ءجۇر دەۋگە بولا ما؟ وعان اۋىز بارمايدى. ەجەلدەن سىرى بەلگىلى بۇل دوسى وزىنەن كەش جەردى وزىق كورەتىنى بۇعان ايان... ولاي بولسا، جاقىپبەك كارىلەرگە قارسى ەمەس، تەك باتىربايعا... ول ويىن اياقتاماي كىدىرىپ، باسىن ۇستاپ ۇزاق وتىرادى. «وسىنىم باتىربايدى قورعاۋ ەمەس پە؟» دەپ ءبىر قالادى دا، ارتىنان بۇل ويىن تەز ۇمىتۋعا اسىعىپ، كىنانى تاعى دا جاقىپبەككە اۋدارادى. شىندىعىنا كەلگەندە، اشىنا-جايلىقتى، جەرلەستىكتى، جاعىنعاندى جەك كورمەيتىن باسى، ساباق بەرە الماسا دا، وزىنە جايلى جاۋىنبايەۆتان . ايىرىلعىسى كەلمەيتىنىن مويىنداۋ بىلاي تۇرسىن، ەسىنە الۋدان دا قورقادى.
لاج نە، قانشاما ۇرىكسە دە، باتىرباي تۋرالى ءبىر تۇيىنگە كەلمەي بولاتىن ءتۇرى جوق. مەكتەپتەگى ەڭ قادىرلەيتىن ادامى — ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنامەن دە وسى ءۇشىن سوزگە كەلىپ، رەنجىستى. بۇل بەتىنەن تايماسا اقىرىندا دوس بىتكەننەن ايىرىلىپ تەك باتىربايمەن قالماق قوي. اڭگىمەنىڭ سيقى سوعان بارا جاتىر-اۋ...
كۇدەرى ويلاپ-ويلاپ دال بولدى.
...بۇگىن كۇندىز ول باتىربايدى كابينەتىنە شاقىرىپ الىپ، سەن باسقا قىزمەتكە اۋىسساڭ قايتەدى دەگەن ۇسىنىس جاسادى. باتىرباي ونىڭ بۇل پىكىرىنەن شوشىپ، ىرشىپ ءتۇستى.
— مۇنىڭىز قالاي؟ ادىلبەكوۆتىڭ ىڭعايىمەن كەتكەنىڭىز بە؟ — دەدى ول.
— ءسوز ەمەس ءسوزدى ايتاتىنىن نە؟
— ەندى اپىراۋ، وزىڭىزدىكى دە ءجون ەمەس قوي.
— بۇل مەنىڭ باسىمنان شىعىپ وتىرعان اڭگىمە ەمەس. ءتۇسىنۋ كەرەك.
— تىم بولماسا، اشىپ ايتساڭىزشى.
— مۇنى ۇسىنىپ وتىرعان اۋداندىق وقۋ ءبولىمى. جاڭا ءمامىرالى ادىلبەكوۆ تەلەفون سوعىپ وسىنى ايتتى. باسقا قىزمەت بەرەمىز دەيدى.
— كەرەك ەمەس باسقا قىزمەتى...
باتىرباي شالا ءبۇلىنىپ ۇيىنە كەتتى. ولاي ويلاپ، بۇلاي ويلاپ كورسە دە، جىلى ورنىن سۋىتقىسى كەلمەدى. قايتكەندە دە قالۋدىڭ لاجىنا كىرىسۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان اۋدان الدىندا قورعاپ الىپ قال دەمەك بولىپ، ءارى اسىقپاي وتىرىپ سويلەسۋدى كوزدەپ، كۇدەرىنى ول ۇيىنە شاقىردى. بۇگىنگى توتەنشە قوناق ەتۋ، مىنە، وسىدان تۋىپ كەتتى.
مانادان بەرى تالاي اڭگىمە ايتىلدى. تالاي ريۋمكا دا بوسادى. ءقازىر قىسىر سوزدەر سيرەپ، اڭگىمەنىڭ بەتى قىزمەت بابىنا اۋعان.
— ءسىز مەنى قىزمەتتەن نە دەپ بوساتاسىز؟ ساباق بەرە المادى دەيسىز بە؟
— ويپىراي، تۇسىنبەيتىن ادامشا قايتا-قايتا ەتەكتەيتىنىڭ نە؟ اۋداندىق وقۋ ءبولىمى وسىلاي ۇيعارىپ وتىر دەپ، مانا ايتپادى.م با؟ ماعان سالسا، سەنى، ءسىرا بوساتارمىن با؟
— سوندا مەنىڭ اۋدانعا بارۋىم كەرەك پە؟
— بارۋىن كەرەك.
— مەنى قورعامايسىز با؟
— قالاي قورعايمىن؟
— تاجىريبەلى ءمۇعالىمىمىزدىڭ ءبىرى. ءوز ورنىندا قالدىر دەسەڭىز، ولار سىزبەن ساناسادى عوي.
— ەندى بەس-التى كۇندە يانۆار كەنەسىنە جينالامىز عوي... سوندا سويلەسىپ كورەيىن.
— وندا ادىلبەكوۆ سويقان دا بارادى عوي... سول ءبۇلدىرىپ جۇرمەسە...
— ول، ارينە، قارسى بولادى.
— وسى ءبىر وڭباعاننان-اق ولەتىن بولدىق-اۋ! تەگى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى تاسبولاتوۆ جولداستىڭ وزىنە شاعىم بەرىپ، مۇڭ شاقپاسام بولماس. ءبۇيتىپ وتىرىپ ارام ەلەرمىز.
— جارقىنىم، سول ارىزىڭدى قويشى، — دەدى ساعيلا ەرىنىڭ ىڭعايىن تانىپ، بەتتەن قاعىپ.
— قىزىق ەكەنسىڭ ءوزىڭ...
— تۇك قىزىعى جوق. قوي ارىزدى دەپ مەن ساعان باياعىدا ايتتىم عوي.
ايەلى انەۋگى ءبىر وقيعانى ايتىپ قويا ما دەپ قىپىلداپ، باتىرباي بەزەك قاقتى:
— ءجا، ءجا قوي ەندى...
— كەلىندىكى دۇرىس، سول ارىز دەگەندى قويا-اق قويشى... تاسبولاتوۆ جولداسقا مەن اۋىزشا -اق ايتايىن، — دەدى كۇدەرى.
— ءوزىڭىز بىلەسىز، مەن بىرەۋدىڭ ۇستىنەن ارىز جازىپ، ءومىرى ءۇن شىعارعان پەندە مە ەدىم؟ مىنا بىرەۋ كەلدى دە، ءيتىمدى شىعارعان جوق پا؟!
ەرىنىڭ بەتى شىمىرىكپەستەن، موماقانسىپ وتىرعان ايارلىعى ساعيلانى جيرەندىرىپ جىبەردى. سوندا دا، كۇيەۋىنىڭ وزدىگىن ايتۋدان وزىنەن-وزى تارتىنىپ، جاقىپبەكتى اراشالاۋمەن عانا تىندى.
— ول ساعان نە قىلدى؟ سۇتتەي اق، سۋداي تازا ادامدى بالاعاتتاۋعا ۇيالسايشى!
— كەلىن شىراعىم، ماقتايتىن ادامدى سەن دە تاپقان ەكەنسىڭ، — دەپ تويتىق قىزىپ، باتىربايدىڭ قولتىعىنا سۋ بۇرىكتى.
— شام جارىعى تۇبىنە، اي جارىعى الەمگە دەگەندەي، ءوزىن جۇرتقا تانىتقان ادام مەنىڭ ماقتاۋىما دىلگەر دە بولا قويماس. مەن تەك ءجونىن ايتامىن. سىزدەر بولماساڭىز، ونى جاقسى كورمەيتىن وسى اۋىلدا ەشبىر پەندە جوق.
— اقىلدى ما دەۋشى ەدىم، ە، سەن دە ساياز ەكەنسىڭ عوي، شىراعىم.
ساعيلا ەندى بىردەڭە دەسە، تويتىقتىڭ دۇرسە قويا بەرگەلى وتىرعانىن سەزىپ، قاڭقۋ شۋدان قاشىپ، «وسى اڭگىمەنى تىي» دەگەن يشاراتپەن كۇيەۋىنە الارا ءبىر قاراپ ءوتتى.
ايەلىنىڭ ۇناتپاعانىن باتىرباي انىق اڭعارىپ، جىم بولدى.
وشە قالعان اڭگىمەنى كۇدەرى دە ورشىتكىسى كەلمەدى. ءبىراق، تويتىق ءسونىپ بارا جاتقان وتقا قايتادان ماي قۇيىپ، ءورشىتىپ جىبەردى.
— قاينىم، سەن مىنا ءبىزدىڭ شالدى قوي. بۇل ولەرىن بىلمەيتىن كەشە. دەرەۋ اۋدانعا اتتان. ءوزىڭنىڭ دە، مۇنىڭ دا ابىرويىن قورعا، ايتپەسە، وشكەلى تۇرسىڭدار، وشكەلى تۇرسىڭدار!...
— قۇپ، بولادى، جەڭگەي. ەندى مەنىڭ دە ايانار تۇگىم قالعان جوق، — دەپ باتىرباي قۇتىرىنىپ كەتتى. — بارامىن...
— قايدا باراسىڭ، نەمەنەڭە باراسىڭ؟ — دەدى ساعيلا ىزالانىپ.
— اۋدانعا بارىپ، ارىز ەتەم، قۇرتام ادىلبەكوۆ دەگەن پالەنى.
— سەنىڭ ساباق، بەرە الماي، ماسقارا بولىپ وتىرعانىڭا كىم كىنالى؟
— كىم بەرە المايدى ساباقتى؟ مەن بە؟ كىم ايتتى ونى ساعان؟ ايتىڭىزشى، كۇدەكە! مەن ساباقتى بۇرىن جامان بەرىپ پە ەدىم؟ ءتۇسىندىرشى مىناعان!
— قوي، ءارى اقتالماي... كۇيە جاقپا بىرەۋگە.
— ىم، ۇناعام ەكەن ساعان جاس جىگىت...
— وي، ۇياتسىز! ارسىز! جۇرتتىڭ ءبارىن وزىڭدەي لاس كورەسىڭ عوي...
— كەلىن، سابىر، — دەپ كۇدەرى اراعا ءتۇستى.
— مۇنىڭ وڭباعاندىعىن ءسىز بىلسەڭىز تەبە شاشىڭىز تىك تۇرار ەدى. كوشىرىپ كەلدىم-اۋ مەن جازعام سونىڭ ءبارىن...
— قوياسىن با، جوق پا! — دەپ ەركەكسىدى باتىرباي.
كۇدەرى ەرلى-زايىپتى ادامداردىڭ كيكىلجىڭىنە نە دەرگە بىلمەي، ىنعايسىز جايدا قالدى؛ باسالقالىق تا ايتپادى. كوكىرەگىن كوڭىلسىزدىك جايلاپ، الدەنەلەر ورنىنا كەلمەگەندە قاپتايتىن اۋرە-سارساڭ مۇنار وي بويىن ەزىپ، ول كوپكە دەيىن ۇندەمەي تۇنجىراپ وتىردى دا:
— كەمپىر، ۇيگە قايتايىق، — دەپ ورنىنان تۇرىپ كيىنە باستادى.
— قايناعا، كىدىرىڭىز، مىناۋ تۋرالى سىزگە ايتار اڭگىمەم بار، — دەدى ساعيلا.
كۇدەرى سۇلىق تۇرىپ قالدى.
7
ءبىر سوقسا ۇزاققا سوزىلاتىن ادەتىنە باسىپ، بوران بىرنەشە كۇن بويى باسىلماي كەلىپ بۇگىن عانا تولاس تاپقانداي بولدى. ءبىراق، وسى تولاس تاپتى دەگەننىڭ وزىندە ۇسكىرىك جەل كۇشەيمەسە كەمىمەي، قىزىل-شۇناق ايازعا اينالدى دا، كۇننەن مۇلدە جىلۋ قاشتى. ول بۇلتسىز، مۇنار اسپاندا اي سياقتى مەلشيە قالىقتاعانى بولماسا، قاقتاعان بەس تيىندىق قارا باقىرعا ۇقساپ، ساننەن دە، ساۋلەدەن دە ايرىلىپ قالىپتى.
بىرنەشە كۇن بويى تىنباي جورىتقان بوراسىن ءۇي-ۇيدىڭ اراسىنا، كوشە بويىنا ۇيلىعا تۇتاسىپ، قاردان اققالا سوعىپ كەتكەن. بۇل اققالا، اسىرەسە، ويپاڭداۋ جەردە تۇرعان كۇدەرى ءۇيىنىڭ الدىنا ەرەكشە وتاۋ تىككەنى بايقالادى. سول اققالانى قاق جارىپ ەسىك الدىنان كوشەگە اشىلعان جولدىڭ جيەگىنە قوس ات جەگىلگەن تەمىر تاباندى، ادەمى جەڭىل شانا سىرعىپ كەلىپ توقتاي قالدى.
بۇل شانالى يانۆار كەڭەسىنە بارىپ قايتقان كۇدەرى ەدى.
— ءاسيماجاننان حات كەلدى، — دەدى تويتىق اياعىنىڭ سىقىرىمەن قورانى باسىنا كوتەرىپ، ءۇستى-باسىن اق قىراۋ باسقان كۇدەرىنى قۋانىشتى حابارمەن قارسى الىپ.
— ءبىر شاي قويىپ جىبەر، كەمپىر، — دەدى كۇدەرى تويتىقتى اسىقتىرىپ.
— سۋ قايناپ تۇر، شاي ءازىر بولادى. نە جازدى ەكەن؟ دەمالىسىندا كەلەتىن بولىپ پا؟ وقىپ جىبەرە قويشى!
— كەلگەن حات وقىلماي قايدا قاشادى. اۋەلى مەن ءبىر جىلىنىپ، جان شاقىرايىن دا. وسى توڭىپ كەلگەن بولار-اۋ دەپ مەنى دە ەسىركەسەڭشى؛ بار بولعىر.
— سەن ۇيدەسىڭ عوي الىستا جۇرگەن ءاسيماجان باسى اۋرىپ، بالتىرى سىزداپ قالدى ما دەپ مازاسىزدانام دا...
— حات كەلدى مە، امان...
كۇدەرى حاتتى شايدى العا الا وتىرىپ وقىدى.
— ءيا، نە دەيدى؟
— نە دەسىن، كانيكۋلدا بارامىن دەپتى.
— وي اينالايىن، كەلەتىن بولعان ەكەن عوي. تاعى نە جازادى؟ مىڭگىرلەمەي وقىسايشى دۇرىستاپ...
قورا ىشىنەن ەتىك تابانىنىڭ اياز قىسقان شىقىرى شۋلاپ قويا بەردى. بارلىق سۋىقتى وزىمەن بىرگە الىپ كەلگەندەي، جەلدى ازىناتىپ باتىرباي كىردى. ول كۇدەرىنىڭ كەلگەنىن كورە سالىپ، وسىندا جۇگىرگەن.
بۇدان ءۇش-تورت كۇن بۇرىن باتىرباي اۋداندىق وقۋ بولىمىنە بارىپ، ورنىمدا قالدىر دەپ شاعىم ەتكەن. ءبىراق، ونىسىنان ەشتەڭە شىقپاعان. ونداعىلار باسقا قىزمەتكە اۋىستىرعىسى كەلەتىندىگىن ايتقان جانە بىرەر قىزمەت تە ۇسىنىپ كورگەن. باتىرباي ول ۇسىنىستارعا كونبەگەن. اقىرىندا، «باسشىلارىڭمەن وتىرىپ تاعى دا ءبىر ويلاسىپ كورەيىك» دەگەن ەكىۇشتى ءسوز ەستىپ، كوزىنە ءۇمىت ەلەستەپ ۇيىنە قايتقان. سونداعى سەنگەنى كۇدەرى ەدى. ونىمەن اقىلداسسا-اق، ءىسىم وڭعا باسادى دەگەن سەنىممەن ورالعان. سونىمەن، كەشەدەن بەرى كۇدەرىنى ەكى كوزى ءتورت بولىپ كۇتۋدە ەدى.
— ءيا، اقساقال، امان بارىپ، ساۋ قايتتىڭىز با، نەندەي كيحماتتار ەستىدىڭىز؟ — دەدى ول ءوز ماسەلەسىنىڭ توبەسىنەن بىردەن تۋرا تۇسە قالماي، ارىرەكتەن وراعىتىپ.
— كەڭەس تاجىريبە الىسۋ ماسەلەسىنە ارنالدى، وتە قىزىق بولىپ ءوتتى. جاقسى-جاقسى پىكىرلەر ايتىلدى...
— باسشىلاردان كىمدەر قاتىستى؟
— تاسبولاتوۆ جولداس بولدى.
— و، وندا جاقسى بولعان ەكەن. ول كىسى سويلەگەن دە شىعار.
— سويلەدى.
— باسقا كىمدەر سويلەدى؟
— ءمامىرالى سويلەدى، مۇعالىمدەر سويلەدى.
— ءبىزدىڭ سۇرجاق تا سويلەگەن شىعار؟
— سۇرجاعىڭ كىم؟
— كىم بولسىن، ادىلبەكوۆتى ايتام دا.
— سويلەدى.
— ول باسقا نە ايتتى دەيسىڭ، ءسوزىن باياعى ءسىز بەن مەنەن باستاعان شىعار.
— سەنەن باستاپ، سەنىمەن تىندىردى، — دەدى كۇدەرى مىسقىلداپ.
— جوق، شىن ايتام.
— ول جاقسى سويلەدى، جىگىتىم. تاسبولاتوۆ جولداس ءوز سوزىندە ونىڭ پىكىرلەرىنە ادەيى توقتالىپ، جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارىپ ءوتتى.
— سوزگە كەلسە، ول الدىما جان سالۋشى ما ەدى. بۇلدىراتقان عوي بەيباعىڭ. باسقانى بىلاي قويىپ، ءتىپتى، ءسىزدى دە ۇيىتقان ءتارىزدى.
— سونداي تۇلدۋار بوس ءسوز نەگە كەرەك؟ — دەپ كۇدەرى باتىربايدىڭ مۇنىسىن جاقتىرماي، قاباعىن شىتتى.
كۇدەرىگە قارسى كەلە بەرمەيتىن باتىرباي ونىڭ ىڭعايىن تانىپ، ءسوز تالاستىرماي، مانادان بەرى اسىعا كۇتىپ وتىرعان ءوز جايىنا ويىستى.
— مەن جونىندە نە تىندىردىڭىز؟
— سەنىڭ ماسەلەن وڭىنان ورالمادى. ورنىڭا باسقا ادام بەلگىلەپ قويىپتى.
— ەشتەڭە بىتىرمەدىم دەڭىز...
— نە بىتىرەم، بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرعانمەن بولا ما... ءقازىر مۇعالىمدەرگە قويىلاتىن تالاپ تا مۇلدەم كۇشەيىپ كەتپەدى مە.
— ءسىزدىڭ دە كومەيىڭىز ەندى تۇسىنىكتى بولدى. مۇنىڭىزدى بىلگەندە انەۋكۇنى تاسبولاتوۆ جولداستىڭ وزىنە ءبىرجولا جولىعا كەلەتىن ەدىم عوي. ءسىز عوي مەنىڭ وبالىما قالعان.
— جولىقساڭ، ءالى دە كەش ەمەس، — دەدى كۇدەرى ۇناتپاعان پىشىنمەن.
ءسويتتى دە، قولىنداعى كەسەسىن سۋسىن ىشكەن ادامشا باسىنا ءبىر-اق كوتەردى.
— جاقسى، جاقسى، ءسىز دە مەنەن بويىڭىزدى اۋلاق سالا باستادىڭىز با، — دەدى دە، باتىرباي ورنىنان تۇرىپ كەتۋگە اينالدى.
— قاينىم-اۋ، ول نە قىلعانىڭ؟ ەڭ بولماسا قۇيۋلى تۇرعان شايىڭدى ىشسەيشى، — دەپ تويتىق ەمەۋىرىن جاساپ ەدى، باتىرباي ونى دا تىڭداماي، ەسىكتى تارس جاۋىپ شىعىپ كەتتى.
— اينالاڭداعىنىڭ بارىنە بۇيىدەي ءتيىپ، وزىڭە ءسىرا بۇگىن، بىردەڭە بولعان عوي.
— كىم بىلگەن بۇل ءيتتى! باعاتىنى پىش-پىش ءسوز، ويلايتىنى ءوز پايداسى، ناعىز وڭباعان ادام ەكەن.
— كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ قاس ەكەنىن ايىرماي-اق وتەسىڭ عوي، سەن سورلى... سونشا وڭمەنىنەن يتەرەرلىك بايعۇستىڭ جازىعى نە ەدى؟..
كۇدەرى تويتىق سوزىنە قۇلاق اسپاي، تومەن قاراعان كۇيىندە قالدى. ونىڭ ويىنا كەڭەستە سويلەگەن تاسبولاتوۆ جولداستىڭ ءسوزى ءتۇستى.
«...ءار ادامنىڭ بالالىق، جاستىق شاعى بار. ال، ءار بالالىق، جاستىق شاقتىڭ مۇعالىمنەن العان ۇمىتىلماس سىباعا، سىيى بار. بۇل سىيدىڭ اتى ءبىلىم مەن تاربيە. ادام وسەدى، وزگەرەدى، قارتايادى. ءبىراق، ءبىلىم، تاربيە توزبايدى، قارتايمايدى، جۇرەكتىڭ توت باسپاس قازىناسى بوپ ول ۇزاق ساقتالادى.
سول ءۇشىن دە، پەداگوگ جولداستار، سىزدەرگە جۇكتەلەتىن مىندەت تە،" سەنىم دە اسقار تاۋداي. كىمدە-كىم ەرتەڭگى كۇندى ويلاسا، ەڭ الدىمەن بۇگىنگى بالانى ويلاۋى كەرەك. ويتكەنى، ەرتەڭگىنىڭ باسى بۇگىننەن باستالىپ، ەرتەڭنىڭ ادامى دا بۇگىن تاربيەلەنەدى. ال، كىمدە-كىم بۇل تالاپتىڭ بيىگىنە كوتەرىلە الماسا، ول سوۆەت مەكتەبىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى اتقارا المايدى. اتقارۋ بىلاي تۇرسىن، وندايلار قايتا اياعىمىزعا ورالعى بولادى، وزدەرىڭىز ايتىڭىزدارشى، ءبىر كورگەننەن جازبايتىن، جاڭالىقتىڭ ءبارىن جاتىرقاپ ۇركىپ تۇراتىن، ءارى باتىلسىز، ءارى تاتىمسىز بويكۇيەز ادامدار ارامىزدا جوق دەي الارمىز با؟.. وندايلار وسى كەڭەستە دە وتىر. مۇندايلار ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگىمەن تۇرمايدى، قولىنان ءىس كەلەتىن، جۇمىسقا جانى اشيتىن ادامدارعا جۇلدىزى قارسى بوپ، شام الىپ سوڭىنا تۇسەدى... مۇندايلارعا قارسى ءاردايىم تارتىنباي، تايسالماي باتىل كۇرەسىڭىزدەر! سىزدەرگە ءارقاشان دا جاق، ءارقاشان دا تىرەك بار، ءبىزدىڭ پارتيا بار...»
تاسبولاتوۆ جولداستىڭ بۇل سوزدەرى: «وسىنىڭ ءبارىن ساعان ەسكەرتىپ تۇرمىن» دەگەندەي وزگەدەن دە كورى كۇدەرىگە جامان باتقان ەدى. ول وزىنەن-وزى تىنىشسىزدانىپ، ەندى اتىمدى اتاماسا جارار ەدى دەپ ءارى قىمسىنىپ، جان-جاعىنا بۇرىلماستان، الدىنداعى ادامدى تاسالاپ، قاۋىپپەن بۇققان.
الايدا، ول ءدال ءقازىر ويلاپ وتىرسا، بۇعىپ ەشقايدا قۇتىلىپ كەتە الماعان ءتارىزدى. سەكرەتاردىڭ نازارى بۇل جۇرگەن بارلىق جەردە: ۇيدە دە، مەكتەپتە دە، دالادا دا، قالادا دا بۇعان قادالىپ، ەشقايدا بۇلتارتپاي، بىرگە ەرىپ جۇرگەندەي بولادى. ارىپتەس جولداستارىنىڭ تالاپ، سىنى دا سول ادامنىڭ نازارىنىڭ ۇشقىنى سياقتانىپ ونىڭ كوپ ءمىنىن بەتىنە باسىپ، كوممۋنيستىك ارىنا ءزىل تاستاپ ويىن تەبىرەنتەدى... جوق، جوق، بۇل نازار ەڭ الدىمەن ونىڭ ءوز جۇرەگىنىڭ تۇبىنە بارىپ ءسىڭىپ، مۇنىڭ بار ارەكەتىن سول ءوزىنىڭ ىشكى دۇنيەسىنەن باقىلاپ جاتقانداي...
سول تولعانعان جۇرەكتەن: «سەن اداسىپ كەلدىڭ... تالاسپا بۇعان! بۇگىنگە دەيىنگى بارلىق ءىسىن وسىنى ايتادى. مۇنى مويىندا» دەگەن ءبىر كۇبىر دە ەستىلگەندەي بولادى.
اساۋلىعى قۇيىلعان كۇشتەن ەمەس، وسالدىقتان تۋىپ، ءوزىنىڭ ۇساقتاپ بارا جاتقانىن كۇدەرى بۇرىن دا سەزە باستاعان ەدى، سول بۇگىن ءتىپتى قاتتى اڭعارىلعانداي بولىپ، ەڭسەسى بۇرىنعىدان دا تومەن ءتۇسىپ كەتتى...
باتىربايدىڭ تاۋسىلا ايتقان وكپەسى دە، ونى رەنجىتتىڭ دەپ تۇلدانعان تويتىقتىڭ اشۋى دا كۇدەرىنى بۇل ويدان اجىراتا المادى...
كلۋبتا كەشكە كونسەرت بولۋشى ەدى. بايسال سوعان قاتىسۋشىلارمەن الدىن الا سوڭعى رەت رەپەتيسيا وتكىزبەك بولىپ ۇيدەن شىقتى دا، بانۋدىكىنە بۇرىلدى.
— مىنە، ءبىز دە كەلدىك، — دەدى ول.
— ءسىز كەلسەڭىز، ءبىز دايىنبىز، — دەپ مانادان ونى كۇتىپ ءازىر وتىرعان بانۋ ورنىنان تۇردى.
— جاقىپبەك اعاي ۇيدە جوق پا؟
— ول كىسى مەكتەپتە ءجۇر. كەيىنىرەك بارامىن دەگەن.
قىزىنىڭ قاراكول جاعالى، جەڭىل پالتوسىن كيىپ جاتقانىن كورىپ اقىق:
— كۇن سۋىق، مىنا پالتوڭدى كي، — دەپ تەرىستىكتىڭ قىسىنا ارنالىپ تىگىلگەن دراپ پالتوسىن الا جۇگىردى.
— وسى تۇرعان كلۋبقا دەيىن نە قىلعان توڭعان. كيمەيمىن! اۋىر.
— قىستىگۇنى كيىم اۋىر بولا ما، كي!
— توڭبايمىن، اپا!
— توڭبايدى، شەشە، — دەدى بايسال دا بانۋدى قوستاپ.
— توڭساڭ وبالىڭ وزىڭە، — دەپ اقىق قالدى.
— سىپايى توڭبايدى، قالتىرايدى دەگەندەي، سەنەن سىر بىلىنە باستادى ما دەيمىن، بەتىڭ قىزارىپ كەتتى، — دەدى بايسال بىلاي شىققان سوڭ كۇلىپ.
— بەت قىزارۋ سول توڭباعاننىڭ بەلگىسى.
— بىلمەيمىن-اۋ.
— مەن بىردەڭە ايتسام، نانبايتىنىڭ جامان. ولاي بولسا، ءما، قولىمدى ۇستاپ كور.
بايسال قىزدىڭ قولىن ۇستاپ كورىپ ەدى، شىنىندا دا، قىز-قىز قايناپ تۇر ەكەن.
— ناندىڭ با؟
— ناندىم، باۋىرىم، ناندىم. بۇل جولى اعىڭنان جارىلىپسىڭ.
— نەشە رەت ساعان وتىرىك ايتىپ ەم؟
— وتىرىك ايتپاساڭ دا، سىرىڭدى سەزدىرمەيتىنىڭ انىق قوي.
— مەندە نە سىر بولادى؟
— مەنىڭ كوزىمە تۋرا قاراشى.
بانۋ قارا كوزىن مولدىرەتىپ، بايسالدىڭ جۇزىنە قادالا قاراي قويدى.
— ماحاببات تۇر كوزىندە.
— باسە، وسىنى مانادان بەرى نە قىپ ايتپادى دەپ ەدىم-اۋ... كەيىسەم ماحاببات، كۇلسەم ماحاببات، نە قىلعان تولىپ كەتكەن ماحاببات، — دەدى بانۋ بايسالدىڭ اناداعى ءبىر قالجىڭىن ەسىنە الىپ.
— شىنىڭدى ايتشى، ءدال وسى جولعى جورامالىم دا تەرىس پە؟
— بۇل جولى ساۋەگەيلىك ەتتىڭ.
— ءا، سولاي ما، وندا مەن وتكەن جولى دا قاتەلەسپەگەن بولدىم... ول كىم ەكەن، ءا؟
— ءاي، ءوزىڭ بالاسىڭ، سوعان شىنىمەن نانىپ قالدىڭ با؟ — دەپ بانۋ سيقىرلى كۇلكىگە باستى.
— قوي، قوي، جاسىرما!
— مىنە، قىزىق ويناپ ايتامىن دەپ پالەگە قالدىم عوي.
— ويىن ەمەس ەكەنىن سەزىپ تۇر عوي ءبىزدىڭ جۇرەك.
— ال، جاقسى، ەگەر مەن بىرەۋدى سۇيسەم، كىمدى سۇيەر ەدى دەپ ويلايسىڭ؟
— ارينە، جاقىپبەكتى سۇيەر ەدىڭ.
— ءا، نەگە؟
— مەن، ماسەلەن، قىز بولسام، سونى سۇيەر ەدىم.
— ال، مەن سۇيمەس ەدىم، — دەدى قىز كوزىنىڭ قاراشىعىن ءبىر جاعىنا جالت ەتكىزىپ.
— سەبەپ؟
— سول، سۇيمەس ەدىم!
— ءبىتتى، ەندىگىسى تۇسىنىكتى.
— نەمەنەسى تۇسىنىكتى؟
— كىمدى سۇيەتىنىڭ تۇسىنىكتى.
— ال، كىم؟
— جاقىپبەك.
— قايدان ءبىلدىڭ؟
— سەندەردىڭ سۇيمەيمىندەرىڭ — سۇيەمىن دەگەندەرىڭ. ول مىنا بىزگە باياعىدان ءمالىم.
— ءبىلىپ تۇرساڭ، مانادان بەرى نەمەنەسىن سۇرادىڭ؟
— ال، ءوزىڭ نەگە ايتا قويمايسىڭ. سىرلاسۋ ءۇشىن مەنىڭ قىز بولۋىم قالاي دا شارت پا.
— تۇسىنبەيسىڭ، بايسال، تۇسىنبەيسىڭ. قىز جولى، ارينە، باسقاراق.
— قىز بەن قىز دوستاسا العاندا، جىگىت پەن قىز دوستاسا المايتىن نە قۇيتىرقىسى بار. سەندەرگە جۇعىسىپ كەتسەك، سۇيىسپەنشىلىكتى قۇلاعىنان سۇيرەي ءجۇرۋىمىز كەرەك پە. ونىڭ تىم ەسكى ۇعىم عوي، جولداس-اۋ.
ازىلدەن ءسوزىن ەشكىمگە جىبەرمەيتىن بانۋ بۇل جولى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ۇندەمەي، بايسالدان وزىڭقىراي ءجۇرىپ كەلىپ، كلۋبقا كىرىپ كەتتى.
ويىنعا قاتىساتىن بالالار تۇگەل جينالىپ الىپ، كلۋبتىڭ ىشىندە اسىر سالىپ ءجۇر ەدى، بانۋ مەن بايسالدى كورىپ، ولار سۋ سەپكەندەي جىم بولا قالدى.
ازدان سوڭ جاقىپبەك تە كەلدى.
بىرنەشە جەردەن جاعىلعان ەلەكتر شامى كلۋب ءىشىن جارقىراتىپ كۇندىزگىدەن دە كوڭىلدى ەتىپ جىبەرگەن. قابىرعاداعى ءتۇرلى ءتۇستى كارتينا، سۋرەتتەر دە شام ساۋلەسىنە بەزەنىپ، ادەمى بوپ كورىنەدى. تىزىلتە قاتار قويىلعان بىركەلكى ورىندىقتار دا جاراسىپ تۇر. قالىڭ قىزىل ماقپالدان جاسالعان ساحنا شىمىلدىعى شام ساۋلەسىن وزىنە تارتىپ الىپ، ونى ءوز تۇسىمەن بوياپ، كەڭ زالدى القىزىل نۇرمەن تولقىتادى. وسى اسەم كورىنىستەردى قۇپتاعانداي، ساحنانىڭ ەكى جاق ماڭدايشاسىنا ىلىنگەن لەنيننىڭ ۇلكەن سۋرەتتەرى بيىكتەن زالعا، زال ەمەس-اۋ، بۇكىل اۋىلعا كوز تاستاپ، سۇيسىنە قاراپ تۇرعانداي كۇلىمسىرەيدى، جىلى شىرايمەن، ايتىپ جەتكىزگىسىز عاجايىپ ءبىر قامقور پىشىنمەن كۇلىمسىرەيدى.
جاقىپبەكتىڭ كوز الدىنا وسىناۋ ءساندى كلۋبتىڭ يەسى — اۋىل ادامدارى، ولاردىڭ مۇندا كۇن سايىن ءوتىپ جاتاتىن قىزىقتى ۋاقىتى ەلەستەدى. بىرەۋلەر وقىپ، بىرەۋلەر بوي كوتەرىپ، ەندى بىرەۋلەر ءوز ونەرىن ورتاعا سالىپ، ءومىر كۇيىن تولعاپ جاتقان كەزدەرى ونىڭ ويىن جەتەلەپ الىپ بارادى. الىپ وتان جۇرەگىنىڭ سوعىسى، قۇدىرەتتى پارتيانىڭ پارمەندى كۇشى، ودان تاراعان ماحاببات وسى كلۋبقا كەلىپ قۇيىلىپ، ودان ءار ادامعا، ءار ۇيگە، ءار فەرماعا، ءار بريگاداعا تاراپ جاتقان سەكىلدى.
— ال، بالالار، ساحناعا شىعىڭدار! — دەدى بايسال جاقىپبەك كەلگەن سوڭ.
جاس ونەرپازدار ساحناعا قاراي دۇرلىكتى.
— رەپەتيسيانى ايتەن مەن بەكتايدان باستايىق... ەكەۋىڭ ىلگەرى وزىڭدار!
— امانسىڭدار ما، بالالار؟ — دەدى وسى كەزدە ەسىك جاقتان بىرەۋ.
بۇل كەلگەن جاقيا اقساقال ەدى.
— قوش كەلدىڭىز! — دەپ جاقىپبەك ساحنادان ءتۇسىپ ونىڭ قاسىنا باردى.
— راديومەن كۇنى بويى ايقايلاپ، قۇلاعىمىزدى سارسىتقان ويىندارىڭدى كورەيىن دەپ، كەمپىرىمدى ورنىما كۇزەتكە جىبەرىپ كەلسەم، جىم-جىرتسىڭدار عوي.
— ويىن سەگىزدە باستالادى دەگەن ەدىك. ەستىمەپ پە ەدىڭىز، قاريا؟
— ەستۋىن ەستىگەن ەدىم. شابان ۇيرەك بۇرىن ۇشار دەپ ەرتە شىعىپ قالىپپىن.
— ءبىر ساعات دەگەن نەمەنە، انە-مىنە دەگەنشە سەگىز دە بوپ قالادى. وعان دەيىن راديو تىڭداپ وتىرا تۇرىڭىز.
— ەرتە كەلگەنىمە وكىنىپ تۇرعان مەن جوق...
جاقىپبەك: «مەن رەپەتيسيا وتكىزبەكشى ەدىم، رۇقسات بولسا»، — دەي بەرىپ ەدى، جاقيا، قارتتاردا بولا بەرەتىن وزىمسىنگەن وكتەمدىككە باستى.
شىنىڭدى ايتشى، ءدال وسى جولعى جورامالىم دا تەرىس پە؟
— بۇل جولى ساۋەگەيلىك ەتتىڭ.
— ءا، سولاي ما، وندا مەن وتكەن جولى دا قاتەلەسپەگەن بولدىم... ول كىم ەكەن، ءا؟
— ءاي، ءوزىڭ بالاسىڭ، سوعان شىنىمەن نانىپ قالدىڭ با؟ — دەپ بانۋ سيقىرلى كۇلكىگە باستى.
— قوي، قوي، جاسىرما!
— مىنە، قىزىق، ويناپ ايتامىن دەپ پالەگە قالدىم عوي.
— ويىن ەمەس ەكەنىن سەزىپ تۇر عوي ءبىزدىڭ جۇرەك.
— ال، جاقسى، ەگەر مەن بىرەۋدى سۇيسەم، كىمدى سۇيەر ەدى دەپ ويلايسىڭ؟
— ارينە، جاقىپبەكتى سۇيەر ەدىڭ.
— ءا، نەگە؟
— مەن، ماسەلەن، قىز بولسام، سونى سۇيەر ەدىم.
— ال، مەن سۇيمەس ەدىم، — دەدى قىز كوزىنىڭ قاراشىعىن ءبىر جاعىنا جالت ەتكىزىپ.
— سەبەپ؟
— سول، سۇيمەس ەدىم!
— ءبىتتى، ەندىگىسى تۇسىنىكتى.
— نەمەنەسى تۇسىنىكتى؟
— كىمدى سۇيەتىنىڭ تۇسىنىكتى.
— ال، كىم؟
— جاقىپبەك.
— قايدان ءبىلدىڭ؟
— سەندەردىڭ سۇيمەيمىندەرىڭ — سۇيەمىن دەگەندەرىن. ول مىنا بىزگە باياعىدان ءمالىم.
— ءبىلىپ تۇرساڭ، مانادان بەرى نەمەنەسىن سۇرادىڭ؟
— ال، ءوزىڭ نەگە ايتا قويمايسىڭ. سىرلاسۋ ءۇشىن مەنىڭ قىز بولۋىم قالاي دا شارت پا.
— تۇسىنبەيسىڭ، بايسال، تۇسىنبەيسىڭ. قىز جولى، ارينە، باسقاراق.
— قىز بەن قىز دوستاسا العاندا، جىگىت پەن قىز دوستاسا المايتىن نە قۇيتىرقىسى بار. سەندەرگە جۇعىسىپ كەتسەك، سۇيىسپەنشىلىكتى قۇلاعىنان سۇيرەي ءجۇرۋىمىز كەرەك پە. ونىڭ تىم ەسكى ۇعىم عوي، جولداس-اۋ.
ازىلدەن ءسوزىن ەشكىمگە جىبەرمەيتىن بانۋ بۇل جولى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ۇندەمەي، بايسالدان وزىڭقىراي ءجۇرىپ كەلىپ، كلۋبقا كىرىپ كەتتى.
ويىنعا قاتىساتىن بالالار تۇگەل جينالىپ الىپ، كلۋبتىڭ ىشىندە اسىر سالىپ ءجۇر ەدى، بانۋ مەن بايسالدى كورىپ، ولار سۋ سەپكەندەي جىم بولا قالدى.
ازدان سوڭ جاقىپبەك تە كەلدى.
بىرنەشە جەردەن جاعىلعان ەلەكتر شامى كلۋب ءىشىن جارقىراتىپ كۇندىزگىدەن دە كوڭىلدى ەتىپ جىبەرگەن. قابىرعاداعى ءتۇرلى ءتۇستى كارتينا، سۋرەتتەر دە شام ساۋلەسىنە بەزەنىپ، ادەمى بوپ كورىنەدى. تىزىلتە قاتار قويىلعان بىركەلكى ورىندىقتار دا جاراسىپ تۇر. قالىڭ قىزىل ماقپالدان جاسالعان ساحنا شىمىلدىعى شام ساۋلەسىن وزىنە تارتىپ الىپ، ونى ءوز تۇسىمەن بوياپ، كەڭ زالدى القىزىل نۇرمەن تولقىتادى. وسى اسەم كورىنىستەردى قۇپتاعانداي، ساحنانىڭ ەكى جاق ماڭدايشاسىنا ىلىنگەن لەنيننىڭ ۇلكەن سۋرەتتەرى بيىكتەن زالعا، زال ەمەس-اۋ، بۇكىل اۋىلعا كوز تاستاپ، سۇيسىنە قاراپ تۇرعانداي كۇلىمسىرەيدى، جىلى شىرايمەن، ايتىپ جەتكىزگىسىز عاجايىپ ءبىر قامقور پىشىنمەن كۇلىمسىرەيدى.
جاقىپبەكتىڭ كوز الدىنا وسىناۋ ءساندى كلۋبتىڭ يەسى — اۋىل ادامدارى، ولاردىڭ مۇندا كۇن سايىن ءوتىپ جاتاتىن قىزىقتى ۋاقىتى ەلەستەدى. بىرەۋلەر وقىپ، بىرەۋلەر بوي كوتەرىپ، ەندى بىرەۋلەر ءوز ونەرىن ورتاعا سالىپ، ءومىر كۇيىن تولعاپ جاتقان كەزدەرى ونىڭ ويىن جەتەلەپ الىپ بارادى. الىپ وتان جۇرەگىنىڭ سوعىسى، قۇدىرەتتى پارتيانىڭ پارمەندى كۇشى، ودان تاراعان ماحاببات وسى كلۋبقا كەلىپ قۇيىلىپ، ودان ءار ادامعا، ءار ۇيگە، ءار فەرماعا، ءار بريگاداعا تاراپ جاتقان سەكىلدى.
— ال، بالالار، ساحناعا شىعىندار! — دەدى بايسال جاقىپبەك كەلگەن سوڭ.
جاس ونەرپازدار ساحناعا قاراي دۇرلىكتى.
— رەپەتيسيانى ايتەن مەن بەكتايدان باستايىق... ەكەۋىڭ ىلگەرى وزىڭدار!
— امانسىڭدار ما، بالالار؟ — دەدى وسى كەزدە ەسىك جاقتان بىرەۋ.
بۇل كەلگەن جاقيا اقساقال ەدى.
— قوش كەلدىڭىز! — دەپ جاقىپبەك ساحنادان ءتۇسىپ ونىڭ قاسىنا باردى.
— راديومەن كۇنى بويى ايقايلاپ، قۇلاعىمىزدى سارسىتقان ويىندارىڭدى كورەيىن دەپ، كەمپىرىمدى ورنىما كۇزەتكە جىبەرىپ كەلسەم، جىم-جىرتسىڭدار عوي.
— ويىن سەگىزدە باستالادى دەگەن ەدىك. ەستىمەپ پە ەدىڭىز، قاريا؟
— ەستۋىن ەستىگەن ەدىم. شابان ۇيرەك بۇرىن ۇشار دەپ ەرتە شىعىپ قالىپپىن.
— ءبىر ساعات دەگەن نەمەنە، انە-مىنە دەگەنشە سەگىز دە بوپ قالادى. وعان دەيىن راديو تىڭداپ وتىرا تۇرىڭىز.
— ەرتە كەلگەنىمە وكىنىپ تۇرعان مەن جوق...
جاقىپبەك: «مەن رەپەتيسيا وتكىزبەكشى ەدىم، رۇقسات بولسا»، — دەي بەرىپ ەدى، جاقيا، قارتتاردا بولا بەرەتىن وزىمسىنگەن وكتەمدىككە باستى.
— سەن ماعان كەرەكسىڭ. تىلەسەڭ، دويبى وينايمىن، تىلەمەسەڭ جاي وتىرىپ اڭگىمەلەسەمىن.
— ءيا، ءيا، سىزبەن سونداي ءبىر ۋادەمىز دە بار ەدى-اۋ. كولحوزدىڭ چەمپيونىنان جەڭىلگەننىڭ سوكەتتىگى بولماس، ويناسام، ويناپ كورەيىن.
— الدەن-اق قۇتىڭ قاشىپ تۇر. سەن ءقايتىپ جەڭەيىن دەپ ەدىڭ...
جاقىپبەك بانۋ مەن بايسالعا قاراپ:
— رەپەتيسيانى وزدەرىڭ جۇرگىزە تۇرىڭدار. جاقان ەكەۋمىزدىڭ تىعىز جۇمىسىمىز بوپ قالدى، — دەپ كۇلدى.
بايسال مەن بانۋ كونسەرتتىڭ دايىندىعىنا كىرىستى.
سەم ماعان مىنانى ايتشى، — دەدى قارت دويبىلارىن تىگىپ بولىپ، ءجۇرىستى ءوزى باستادى دا:
— جۇڭگو جەرى تۇگەل بوسادى عوي وسى، ءا؟
— تيبەت پەن ءبىر ارالدار قالدى.
— بۇگىن راديو جاسىرىن كەلىسىم دەدى مە، قالاي، بىردەڭەنى ايتىپ جاتتى، دۇرىستاپ ەستي دە الماي قالدىم. امەريكا كومەك بەرمەك بولعان دەي مە، نەمەنە؟.. كىمگە كومەك بەرمەك؟
— گوميندانشىلارعا عوي. تايۆاندا وسى جايىندا جاسىرىن كەلىسىم جاساپتى دەسەدى. اقش-تىڭ وزبىرلارى جۇڭگو جەرىنە وتۋگە، ازيا حالىقتارىنا قارسى كۇرەسۋگە تايۆاندى تابان تىرەر باسقىشقا اينالدىرۋدى كوزدەپ جانتالاسىپ جاتىر.
— بۇل نايساپتار سوعىسقا نەگە قۇمارتادى جانىم-اۋ؟
— توبەسىنە تونگەن داعدارىستان ءبىزدىڭ دوستارعا، بىزگە قارسى جاڭا سوعىس اشۋ ارقىلى قۇتىلماق بولادى.
— بۇل ولاردىڭ ءوز سورى عوي... ال، كەزەك سەنىكى، ءجۇرىپ قوي، بالا!
— ال، ءجۇردىم.
— ىم، ويىم اناۋ ەدى دە... وپىنا جول بەرمەسپىز... كەشە ءبىر قالاعا بومبا تاستاعان با؟
— ءيا، شانحايعا اۋادان شابۋىل جاساپتى.
الگى ەسكى قىتايدىڭ قاشىپ كەتكەن نەمەسىنىڭ اتى كىم ەدى؟
— چان كاي-شي.
— ول ءيتىن كىرەرگە تەسىك تابا الماي تەنتىرەپ ءجۇرىپ، سامولەتتى قايدان العان؟
— وندا سامولەت بولماسا، امەريكا يمپەرياليستەرىندە بار... بۇل مىنە، سولاردىڭ ونەرى.
— بەيبىت حالىقتا نەسى بار بۇل نالەتتەردىڭ.
— جىرتقىش نەنى تىڭدايدى.
— اپ-پالە! شالدى اڭگىمەگە اينالدىرىپ وتىرىپ ءۇش الىپ، قوس ۇيدەن ءبىر-اق شىعۋعا قالىپسىڭ عوي... انانى بەرسەم، مىنانى السام، سەن سوندا بىلاي جۇرەسىڭ، مەن ولاي جۇرەمىن. دۇرىس! ءما، جەمدى ءوزىم بەرەيىن!..
— قاپ، ەكى جەپ كەتتىڭىز-اۋ، اقساقال!
— اسىقپا، بالا، ءقازىر تاعى جەيمىن. مىقتى بولساڭ، قانە، ەندى ءبىر ءجۇرىپ كور!
— ويلانۋعا تۋرا كەلىپ قالدى.
— ەھ-ەھە، شالدى وپ-وڭاي ۇتپاق ەكەنسىڭ عوي...
جاقىپبەك نەشە ءبىر قۇيتۇرقى جۇرىستەر ويلاپ كورسە دە، جاقيا ول ويىنىڭ ءبارىن الدىن الا سەزىپ، جۇزەگە اسىرماي، ءوز ايلاسىن وعان قاراما-قارسى قويىپ شىداتپادى:
— جاعداي قيىن! — دەدى جاقىپبەك.
— جۇرە بىلسەڭ، سەندە ءالى دە مۇمكىنشىلىك كوپ.
— سونى كورە الماي وتىرمىن!
— ويلا، ويلاساڭ كورەسىڭ!
بۇدان كەيىنگى ويىندا بەرەكە بولمادى، كلۋبقا جينالعاندار بارعان سايىن كوبەيىپ، ءبارى دە جاقىپبەك پەن جاقيانى قورشاپ، «انانى ءجۇر، مىنانى جۇرگە» باسىپ، ەس شىعاردى.
— وي، كوپ جاساعىر، ۇندەمەسەڭ ءىشىڭ اۋىرا ما؟ — دەپ جاقيا قارت اۋەلگىدە بىرەۋلەرىنە نارازىلىق ءبىلدىرىپ كورىپ ەدى، بىلگىشتەر ونىمەن دە تىيىلمادى. ويىن اياعى دۋ-دۋ-شۋعا اينالىپ، جەڭىلىپ وتىرعان جاقىپبەكتەن ەرىكتى الىپ كەتتى.
— مەن جەڭىلدىم، اقساقال! — دەدى جاقىپبەك قالعان ءتورت دويبىسىن قالاي الىپ قاشسا دا ونىسىنان ەشتەڭە شىقپايتىنىن كورىپ.
— ءجۇر، ءجۇر! قوس ۇيدەن ءبىر شىعارسىڭ!
— وعان داۋ جوق...
— باسە، ءبىزدىڭ جاقاڭ سولاي ەدى-اۋ!..
— نەمەنە، جاقاڭدى جابىلا ماقتاپ جاتقاندارىڭ؟ — دەدى كلۋبقا جاڭا عانا كىرگەن كەرەي دۋىلداعان توپقا قوسىلىپ. ونىمەن بىرگە ەسەنبەك تە كەلدى.
— ءمۇعالىمدى جاقان دويبىدان كەلىستىرىپ تۇرىپ ۇتتى.
— وي، جارايسىڭ، كارى تارلانىم!
توپتان شىعىپ، ساحناعا بەت قويعان جاقىپبەككە:
— شالدان جەڭىلىپ، ساعان نە بولدى؟ — دەپ جىمىڭدادى ەسەنبەك.
— جاقاڭنىڭ ويىنى ءىرى ەكەن. اسىقپاي وتىرىپ، ءايلا-ادىسىن اڭعارىپ، ويلانىپ ويناماسا بولاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى.
...ساعات جاقىنداپ قالعاندىقتان، جاقىپبەك جاس ونەرشىلەردى قايتادان سىناپ جاتپادى. جالعىز-اق، كىم نەگە باسا كوڭىل ءبولۋى كەرەكتىگىن ەسكەرتتى.
— سەن، — دەدى ول بەكتايعا، — اسىقپا، ساسپا! ولەڭنىڭ ىرعاعىنا قاراپ سالماقپەن، باپپەن ايت!..
جۇرت قول ۇرعاندا باس يزەپ كوپ تۇرىپ الماۋدى ايتەننىڭ ەسىنە سالدى.
ساحنا ءتارتىبىنىڭ ءبارى رەتتەلگەننەن كەيىن جاقىپبەك الدىڭعى قاتارداعى شەتكى ورىنعا كەلىپ وتىردى.
بۇل كەزدە ساحنا الدىنا بانۋ شىقتى.
— جاس ونەرپازداردىڭ كۇشىمەن بەرىلەتىن كونسەرتىمىزدى باستايمىز. مەكتەپتىڭ دومبىرا وركەسترى «سارىارقا» كۇيىن ورىندايدى.
مانادان بەرى شىمىلدىق قاشان اشىلار ەكەن دەپ ساحنادان كوز الماي، ءۇنسىز تىنعان جۇرت دۋ قول سوقتى.
جايىمەن سىرعىپ شىمىلدىق اشىلدى.
ساحنانىڭ تورىندە القا-قوتان وتىرعان ءبىر توپ بالا دومبىرا مەن سكريپكا شەگىن بويلاتىپ، زالدى ءتاتتى لەبىزگە تولتىردى. بۇل سازدى ءۇپ ءشۇۋ دەگەننەن ەكپىندى شىعىپ، سار دالانى دۇبىرلەتە جوسىلعان جورتۋىل سياقتانىپ، اندىزداپ الا جونەلدى دە، بارا-بارا جويقىن سارىنعا اينالىپ، ارتىنان ۇيتكىپ سوققان داۋىلداي مۇلدە ۇدەپ كەتتى. وسى ۇدەرىس ەداۋىر ۋاقىت بويى ورىستەي-ورىستەي كەلدى دە، ءبىر كەزدە شاۋىپ كەپ توقتاي قالعان اتتاي وقىس كىدىرىپ، شەكتى بويلاعان ۇندەر ءۇزىلىپ كەتكەندەي ىزىل قاعىپ، كىلت تىنىپ قالدى.
ءبىراق، جاڭاعى وقىس توقتاس قانداي جىلدام كەلسە، بۇل كىدىرىس تە سونداي تەز بولدى. ىلە كۇي داۋىلى قايتا سوعىپ، العاشقى سارىنىنا قايتا باسىپ، دەمدە كوتەرىلىپ، قۇيقىلجىتا جونەلدى...
بۇدان كەيىن «كوبىك شاشقان» تاسقىندادى.
كەزەك ءبىر كەزدە جەكە ورىنداۋشىلارعا ءتيدى.
— بەكتاي «ءبىز — پيونەر» دەگەن تاقپاق ايتىپ بەرەدى.
ساحناعا ەنتەلەي باسىپ شىققان بەكتاي كوز الدىندا سامساپ وتىرعان جۇرتتى كورىپ، جۇرەگى ءدۇرسىل قاعىپ، بەرەكەسى قاشىپ كەتتى دە، بىرنەشە كۇن بويى جاتتىققان بايسالدى سارىننان ايرىلىپ قالىپ، جاڭىلتپاش ايتىپ تۇرعان ادامشا شۋماقتاردى ۇستى-ۇستىنە تاقپاقتاپ شۇبىرتا باستاپ ەدى، زالدىڭ ورتا شەنىنەن بىرەۋ كۇلىپ جىبەردى. الدىڭعى جاقتا وتىرعان جۇرتتىڭ ءبارى دۇرلىگە ارتقا قاراستى. جاقىپبەك بۇل كىم ەكەن دەپ كوزىمەن زالدى شولا باستاپ ەدى، موينىن تومەن تۇجىرتىپ بۇعا تۇسكەن ساپاردى اڭعاردى. «وتىرىسىڭ جامان ەكەن، ءداۋ دە بولسا سەنسىن عوي» دەپ ويلادى.
بۇل كۇلگەن، شىنىندا دا، ساپار ەدى. ول اۋزى-مۇرنىن باسىپ، تومەن بۇعىپ، كۇلكىگە بۋلىعىپ، ابدەن ابىگەرى شىقتى. ونىڭ ءدال الدىندا وتىرعان ساتەن ارتىنا بۇرىلىپ:
— نەگە كۇلەسىڭ؟ — دەدى وعان اقىرىن عانا.
— وقىعانى مۇلدەم ەرسى.
— سەن قالاي وقىر ەدىڭ؟
— مەن، ارينە، باسقاشا وقىر ەدىم.
— ولاي بولسا، نەگە وقىمادىڭ؟
بۇل سۇراقتى ەستىمەگەنسىپ، ساپار تومەن بۇقتى. مۇنىڭ جاۋابى — «مەن ونەر كورسەتپەك تۇگىل ساباقتى ارەڭ دەگەندە ۇلگىرىپ شىقتىم» دەگەن ەدى. ونى ايتۋعا ساپاردىڭ باتىلى بارمادى. راس، جايشىلىقتا بۇلاي دەۋدەن تارتىنباس تا ەدى. ال، ءدال ءقازىر ءوزىنىڭ تالعامپازدىق جاساپ وتىرعان كۇلكىسى ۇستىندە بۇل وتە قولايسىز، تەڭ-قۇربىدان قالىپ قويۋى — ويلاماعان جەردەن تاعى دا الدىنان شىعۋى بالانى دەرەۋ جاسقاندىرىپ، ارزان كۇلكى سالماقتى ويمەن الماستى.
...كونسەرت كوپكە سوزىلدى. ويىن سوڭىنان جۇرت ۇيلەرىنە تاراستى دا، ءبىر توپ جاستار عانا قالدى.
— ءاي، بايسال، راديولاعا بي مۋزىكاسىن سالشى، تىم بولماسا ءبىر رەت بيلەپ كەتەيىك!
— قانداي ءبيدى قالايسىز، تاقسىرىم، — دەدى بايسال بي سۇراعان ساتەنگە كۇلىپ.
— فوكستروتتى قۇيقىلجىت!
— جوق، ول قولقاڭدى ورىنداي المايمىن. مازۋركانى سالامىن، — دەدى بايسال.
— بۇل مازۋركانىڭ زامانى ەمەس، ول ەسىندە بولسىن، — دەدى بانۋ وعان.
— ەربەڭدەگەن فوكستروتتان ەسكى دە بولسا، مازۋركا ءجۇز رەت جاقسى!..
— ءبىز مازۋركاڭدى بىلمەيمىز!
— شىن تاباندارىڭ قىشىپ تۇرسا، كراكوۆياكتى بيلەڭدەر.
— ءۆالستى، ءۆالستى سال!
شيراتىلا، اڭىراي شىققان مۋزىكا سازى كەڭ كلۋبقا سىيماي كورىپ، توبەسىن جوعارى كوتەرىپ اكەتكەندەي تولقي جونەلدى.
— ءوزىم كەلمەسەم، مەنى ەلەپ ءوز بەتىڭىزبەن بيگە شاقىراتىن ءتۇرىڭىز جوق، — دەپ، بانۋ جاقىپبەكتىڭ الدىنا باردى.
ولار العاشقى بەتتە ەكى تاكت الىپ باستاپ، ءبىراز ىرعالا باسىپ، جاي قالقىپ ءجۇردى دە، ازدان سوڭ قۇيىنداي ءۇيىرىلىپ، شىر اينالىپ، ۆالس تولقىنىنىڭ قۇشاعىنا بەرىلىپ كەتتى. سودان باستارى اينالعانشا دوڭگەلەنىپ كەلىپ، ءبىر شاق قايتادان باياۋ ىرعاققا كوشتى. وسى كەزدە جاقىپبەك قىزعا ءتىل قاتتى.
— بانۋ، جاڭا سەن ماعان نە دەدىڭ؟
— ەشتەڭە دەگەم جوق.
— ءبىر نازدى ازىلدەردى ەستىگەن سياقتى ەدىم.
— ولاي بولسا، قاتەلەسپەيسىز...
— جوق، سەنىمەن ءبىر جاقسىلاپ اڭگىمەلەسۋىم كەرەك ەكەن.
قىز ۇندەمەي قالدى. جاقىپبەك تاعى دا شىر اينالا باستاپ ەدى، بانۋ:
— باسىم اينالىپ كەتتى، قويايىقشى، — دەدى.
— مۇمكىن، ۇيگە قايتارمىز، — دەدى جاقىپبەك.
— قايتساق، قايتايىق...
جولشىباي جاقىپبەك جاڭاعى ايتپاق بولعان اڭگىمەسىنە ورالدى.
— بانۋ، ەگەر قاتەلەسسەم، كەشىرەرسىڭ، مەن ءبىر جورامالىمدى ايتقىم كەلەدى... ءبىز ەسكى اۋىلدىڭ قىزى مەن جىگىتى ەمەسپىز عوي، جالعان سىپايىگەرشىلىك جاساماي-اق قويايىق. — ول ءسال بوگەلىپ قالدى. — مەنىڭ شامالاۋىمشا... مۇمكىن، مەنىكى قۇر ساۋەگەيلىك شىعار، ولاي بولسا، تاعى قايتالايمىن، كەشىر...
— ەكى ءسوزىڭىزدىڭ بىرەۋى كەشىر بوپ كەتتى عوي...
— مەن تىم سەزىمتال جانمىن، سەزىمتالدىق كىسىنى قاتەلەستىرمەي تۇرمايدى... مەنىڭ بايقاۋىمشا سەنىڭ سوڭعى كەزدە ماعان كوزقاراسىڭ، قارىم-قاتىناسىڭ وزگەرگەن ءتارىزدى...
— عاجاپ، ەمەس...
— بۇل نەلىكتەن؟ بىلەيىن دەپ ەم.
— ونى ماعان ايتقىزباڭىز...
— دەمەك، مەن قاتەلەسپەگەن بولام عوي...
قىز ۇندەمەي تومەن قارادى.
بانۋدىڭ ۇناتاتىنىن جاقىپبەك كەيىنگى كەزدەردە ءتىنتى ايقىن سەزىپ، تەك بىلمەگەنسىپ جۇرەتىن ەدى. ونداعى ويى: مەنىڭ ىڭعايىمدى تاني كەلە سۋىنار، البىرت سەزىم ۇمىتىلار بولاتىن. ءبىراق، بۇل ويى اقتالمادى. بانۋدىڭ بۇعان دەگەن اياۋلى" سەزىمى لاۋلاي ءتۇسىپ، ءورشىپ كەلە جاتقانىن اڭعاردى. بۇل جۇمباقتى بۇدان ءارى سوزباي، ءبىرجولا نۇكتە قويۋ قاجەت ەدى. سول ءۇشىن دە بۇگىن ول وسى اڭگىمەنى ادەيى قوزعادى.
— جاسىرمايىن، شىنىمدى ايتايىن، قىزمەت بابىندا تانىسا، ۇعىسا كەلە، سەن ماعان وتە ءبىر سۇيكىمدى، جاقسى ادامىم، دوسىم بولىپ كەتتىڭ. كەيدە جاقسى سەزىمدەر تۋىنداپ، وزىڭمەن ءومىر بويى قاۋىشار ما ەدىم دەيتىن دە تىلەكتەر باسقا كەلگەنى بار. ونى دا جاسىرمايمىن... ايتسە دە، سونىڭ ءبارىن سابىر مەن سانا جەڭدى. باسقانى سۇيگەن جۇرەگىمنەن ساعان دا ورىن ىزدەسەم، ازعىن بولار ەدىم...
جاقىپبەك قاسىندا بانۋدىڭ بارىن دا ۇمىتقانداي، بەينە وزىنە-وزى ايتىپ تۇرعانداي بۇدان كەيىن داۋسىن مەيلىنشە باسەڭدەتىپ، سىبىرلاي سويلەدى.
— بۇل مەنىڭ ادال سىرىم. مەنى شىن جاقسى كورگەن ادام بۇعان تۇسىنۋگە ءتيىس...
جاقسى ۇمىتتەر ءۇزىلىپ، ەڭ بويى ءدىر-دىر ەتىپ كەتكەن بانۋ ەندى بۇل جايىندا بۇدان ءارى ءسوز قوزعالۋدان قورىققانداي، جاقىپبەكتىڭ ويىن اياقتاتپادى:
— كۇن قانداي سۋىق ەدى، توڭىپ كەتتىم عوي، تەزىرەك جۇرەيىكشى، — دەدى ول تىتىركەنىپ.
...ۇيىنەن ىستىقتاپ شىققان قىز ۇيىنە توڭىپ قايتتى.
9
قالادان بىرەۋ كەلدى دەسە، تايلى-تاياعى قالماي شۇبايتىن قازاق اۋلىنىڭ ادەتى. بۇگىن كۇدەرىنىڭ ۇيىنە تالايلار باس سۇقتى. ءبىر عانا جەڭگەيلەر مەن شەشەيلەر عانا ەمەس، قىدىرۋعا سىلتاۋ تابىلسا، ءازىر تۇراتىن كەيبىر جەلاياق شالدار دا تابىلدى.
— تويتىق، بالاڭ كەلىپ كوزايىم بولدى ما؟
— بازارلىقتى مول اكەلدى مە؟
— قالقام، دەنى-قارىڭ ساۋ ما؟ — دەگەن سياقتى الما-كەزەك سۇراقتار تاڭ اتقالى تالاي رەت قايتالانىپ، ءاسيمانى دا ابدەن جالىقتىردى.
كەلۋشىلەر ءالى دە ۇزىلگەن جوق. «بازارلىعىن» جەسە دە، كەتپەي وتىرعاندار دا از ەمەس. تويتىقتىڭ كونە ساماۋىرى قوراعا بىرنەشە رەت بارىپ تا كەلدى. ءتۇس اۋا قارا قازان دا پەشكە قوندى. بۇ دا بولسا، وتىرىستىڭ ۇزاي بەرەتىندىگىنىڭ بەلگىسى ەدى.
قازاقتىڭ الىستان بىرەۋ كەلسە دۇمەپ قويا بەرەتىن وسى ادەتى ءاسيماعا بۇگىن ءبىر ءتۇرلى ەرسى كورىندى. جولاۋشى جول سوعىپ شارشاپ كەلەدى. ءۇي ءىشىن ساعىنىپ كەلەدى. اياعىن ەركىن كوسىلىپ، ول دەم الۋعا، ءوز ويىنا العان سان تىرشىلىكتى بىلۋگە اسىعادى. ال، ونىڭ مۇنىسىمەن ساناسپاي، كەمپىر-شال دەگەندەر كەشكە دەيىن سارىلىپ وتىرىپ الىپ، قىسىر اڭگىمە سوعادى...
كەمپىر-شالمەن وتىرا-وتىرا جالىققان سوڭ، ءاسيما ءبىر ءسات دالاعا شىقتى. كۇن بۇلىڭعىر بولسا دا، اشىق ەدى. سولتۇستىكتەن بولماشى كوتەرىلگەن جەل بەتكە سۋىق لەپ سوعادى. شىققان بەتتە-اق ونىڭ نازارى مەكتەپ جاققا اۋدى. نەلىكتەن سولاي قارادى؟ ونى العاشقىدا ءوزى دە بايقامادى. دابىردى سۇيمەيتىن ءبىر ءۇنسىز تىلەك وزىنەن-وزى سولاي قاراتتى.
جاپ-جاڭا ءبىر ويلار كەلىپ ءاسيما سولاي قاراي جۇرە ءتۇسىپ باردى دا، توقتاپ قالدى. كەنەت: «بانۋعا بارسام قايتەدى؟» دەگەن ءبىر وي باسقا كەلە كەتتى دە، بۇل دا ونشا كوپ ەلىكتىرمەي، ىزىنشە ءسوندى. «جولدان كەلگەن ماعان ءوزىنىڭ كىرىپ شىعۋى ءجون ەدى عوي. مەنىكى نە؟»
بانۋدىڭ قارسى الماۋى ءاسيماعا تۇسىنىكسىز سىر ەدى. جاقىپبەكتى رەنجىتسە دە، مۇنى رەنجىتكەن جەرى جوق. ەشبىر حاتىندا ونىڭ اتىن دا اۋىزىنا الىپ كورگەن ەمەس، كىنا تاعۋدان دا، وكپە ايتۋدان دا امان. الدە حات سالمادىڭ دەپ رەنجي مە؟.. دوستى قارسى الۋعا ول دا بوگەت بولماسا كەرەك. ەندى نە؟ الدە... الدە؟.. وسى وي ونى وتكەن كۇنگە الىپ كەتتى.
جاقىپبەكپەن اراداعى كوڭىلسىز وقيعادان كەيىن ءاسيمانىڭ توبەسىنە اۋىر قايعى تونگەن ەدى. جاقسى كورگەن ادامىنا جالىن شارپىعان ۇكىم ءسوزىن ايتىپ الىپ، ول ىزىنشە قاتتى كۇيىنگەن. كۇن ءوتىپ، اشۋ-ىزا ارناسىنا تۇسكەن سايىن وسى كۇيىنىشى زورايىپ، قىز جۇرەگىن ينە بوپ سۇققىلاي بەرگەن. «نە ىستەدىم؟ نەگە سونشا شۇعىل كەتتىم؟» دەگەن وي قىز باسىنا سوندا كەلگەن...
ءاسيما ىشتەي عانا كۇيىنىپ، جۇرەكتى بىتەۋ جاراعا بەرىپ قويىپ تىم-تىرىس جاتا المادى. سۇمدىق حاباردىڭ انىعىنا كوزىن ءبىرجولاتا جەتكىزۋدى كولعا الدى. بۇل سىرىن ءبىر عانا ادامعا، بۇرىنعى تاربيەشىسى ەليزاۆەتا سەرگەيەۆناعا عانا قيدى دا، حات جولدادى. سول ارقىلى ول بارلىق جۇمباقتى شەشىپ تە العان ەدى...
جۇمباق شەشىلسە دە، دوسپەن قايتىپ تابىسۋ وپ-وڭاي بولمادى. وسى تۇستا جاقىپبەكتەن دە نامىسقا، ىزاعا تولى حات جەتكەن.
«...ءسىز مەنى قورلادىڭىز. دوستىقتى اياققا باستىڭىز. ونىمەن دە تۇرماي، ماعان جوق كىنالار تاعىپ، كورىسپەس بولدىڭىز... نامىس قانشا تەجەسە دە، جاسىرمايىن، مۇنىڭىزعا قاتتى قينالدىم. تىم بولماسا، سەبەبىن بىلسەم؟.. جوق، ەندى ونى دا قالاۋىڭىز ءبىلسىن!.. جالبارىنا تىلەك ايتار شامام جوق. كىسى دوستىق سەزىمدى جالىنىپ سۇراپ الا المايدى عوي... سول ءۇشىن، ءسىز دە قوش بولىڭىز».
بۇل سوزدەر ءاسيمانىڭ جانىن ورتەپ جىبەرگەندەي بولىپ، ەكى بەتىن دۋ ەتكىزگەن.
«كەشىر، كەشىر، اسىل دوس...» وسىلاي باستاپ حات جازسا دا، جانىن سىزداتقان وكىنىش ءبىر ورتايماي، قىز كوڭىلى تىنىشتامادى. تەبىرەنگەن سايىن جازىپ وتىرعان حاتى وزىنە سونداي ءبىر جەكسۇرىن كورىنىپ، ونى دا لاقتىرىپ تاستادى. حات نە، ءتايىرى! حات دەگەن مۇندايدا ءبىر جاپىراق قاعاز عوي. وعان جۇرەگىڭدى كەرنەگەن سوزدەردى تولتىرا جازساڭ دا، ءدال ءوز اۋزىڭنان ايتقان ءبىر اۋىز سوزىڭە تاتىمايدى... ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ قالايدا جەتۋ كەرەك، جەتۋ كەرەك...
حات ارقىلى ۇعىسۋ ءاسيماعا مۇنداي جاعدايدا مۇمكىن ەمەس سياقتاندى، ءارى ءبىرىنشى حاتىندا ايتارىن ايتىپ الىپ، ارتىنشا ەكىنشى حاتىندا كەشىر دەپ ءتىلمارسۋعا ءداتى شىداماي، مۇنىسىنان جۇرەگى اينىپ كەتتى.
سونىمەن سوڭعى ەكى ەمتيحانىن ءاسيما شۇعىل تۇردە، مەرزىمىنەن بۇرىن تاپسىرىپ اۋىلعا تارتىپ كەتتى.
ءقازىر سول جابىرقاعان دوسى نە كۇيدە؟ بۇرىنعىشا ويلاي ما ەكەن مۇنى؟ الدە بۇدان ءبىرجولا كۇدەر ءۇزىپ، كوڭىلىن وزگە جانعا اۋداردى ما؟ بانۋدىڭ كەلمەۋى دە وسىعان بايلانىستى ەمەس پە ەكەن؟..
مەكتەپكە كوز تىككەندە وسىنداي ويعا باتىپ اڭىرىپ تۇرىپ قالعان ءاسيما شوشىنعان ادامداي، وزىنەن-وزى سەلك ەتە ءتۇسىپ، سول يىعىنا جالت بۇرىلدى. الايدا، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي، ءتۇس كورىپ ويانعانداي ەسەڭگىرەپ بىرەر سەكۋند قىبىرسىز جاتتى. جوق، جوق، ءتۇسى ەمەس، ءوڭى. سۇيكىمدى ادامى كەلەدى. بەس قادام... ءتورت قادام. ءۇش-اق قادام قالدى... نەگە تۇرسىڭ؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ .نەگە جايمايسىڭ قۇشاعىڭدى؟ سابىر، سابىر!.. ول سەنىڭ قازىرگى ءحالىڭدى بىلە مە ەكەن؟ حابارلاعان جوقسىڭ عوي، بىلمەيدى عوي! ەندەشە ونىڭ تۋراشىل، ادال جۇرەگى سەنى جەك كورىپ تە بولعان شىعار-اۋ... بايقا، بايقا... سەن بەكەر بوسقا ۇمىتتەنىپ، ول قاراماي، قول سىلتەپ كوشەدە ماسقارا بولما!..
جالعان نامىس، باتىلسىزدىق، كەتىڭدەر، جوعالىڭدار! جان دوستان الىستاتپاڭدار...
ءتونىپ كەلگەن جاقىپبەكتىڭ وڭ قولىن ۇستاي الىپ، ءاسيما ءۇن-تۇنسىز، كوزىنەن جاستى بۇرق ەتكىزدى...
— نەگە جىلايسىڭ، ءاسيما؟.. تابىستىق قوي!.. — دەدى جاقىپبەك قىزدى وزىنە تارتا كۇلىمسىرەي ەلجىرەپ.
ار جاعىن ايتا الماي قىز تاعى بۋلىقتى.
— ءاسيما، ايتپاي-اق قوي، ءبارىن دە بىلەمىن. ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنادان ەستىگەم... ءوزىڭ ماعان قاراشى، تۋرا قاراشى، كۇلىمسىرەپ قاراشى!..
قىز كوكىرەكتى تىلگىلەگەن بارلىق قايعىدان ءبىرجولاتا قۇتىلعانداي، ەندى عانا ەركىن دەم الىپ، سۇيگەن جانعا قاراقات كوزىنەن باقىت ۇشقىنىن شاشا جاۋتاڭ ەتكىزدى.
وسى مينۋت جاقىپبەكتىڭ دە ەسىندە ءومىرى ۇمىتىلماستاي بولىپ قالدى.
10
جۇرت تاراپ، ءاسيما تەرگى بولمەدەگى توسەگىنە ەندى عانا قيسايۋعا مۇمكىندىك العان ەدى. ارتىنشا اكەسى دە كەلدى.
— ءاسيماجان، ءالى ۇيىقتامايسىڭ عوي.
قىزى توسەكتەن باسىن كوتەرىپ:
— كوكە، وتىرىڭىزشى، — دەدى.
— نە، قالقام؟
— بۇل جۇرت ءحالىڭىزدى سۇراۋعا دا ۋاقىت بەرمەي قويدى عوي...
— حال جامان ەمەس...
— جارتى جىلدىق قالاي اياقتالدى؟
— جاقسى اياقتالدى.
— زاۆۋچتەرىڭىز ءبۇلدىرىپ جاتىر دەپ ءجۇرۋشى ەدىڭىزدەر. ول جاعى قالاي بولدى؟
— ونىڭ ءبارى كەيبىر تۇسىنىسپەۋدەن تۋعان جاي ءسوز عوي، قىزىم.
— سولاي دەڭىز...
اڭگىمە ءبىراز ءۇزىلىپ، اكەلى-بالالى ەكەۋى بىرىنە-بىرى كوز الماي قاراپ وتىردى دا، ءاسيما ءسوزىن قايتا باستادى:
— كوكە، ءسىز بيىل ءتىپتى قارتايىپ كەتىپسىز...
— ونىڭ راس. وسى ءبىر بالا مەنى كوپ شارشاتتى. قالاۋىن تابۋ قيىن ءتيدى.
— ول اڭگىمەلەرىڭىزگە تۇگەلدەي قانىقپىن...
— جوق، قىزىم، ۇمىتپاسام، بۇل جايىندا ساعان ايتپاسام كەرەك.
باسقالاردان ەستىدىم.
— جۇرتتىڭ ءسوزى نە... — دەدى كۇدەرى بوگەلىپ. — اركىم ءار ءتۇرلى ايتا بەرەدى عوي.
اركىم ءار ءتۇرلى ايتىپ جازعانى دا راس. مەن ءبىراق ونى ءسوز ەتىپ وتىرعانىم جوق. ناعىز شىندىقتى ايتاتىن ادامنان ەستىگەنىمدى ايتىپ وتىرمىن.
— ونىڭ كىم؟
— ونىم — ەليزاۆەتا سەرگەيەۆنا.
...سوڭعى كەزدە كوپ تولعانعان كۇدەرى قىزىنا نە دەرگە بىلمەي قينالدى. وعان ءوز ابەستىگىن مويىنداپ قويۋ از سەكىلدەندى. مۇنداي ابەستىكتىڭ قايدان شىعىپ، قالاي ءوpic العانىن، نەندەي سەزىمنەن تۋىپ، نەندەي كۇيمەن ورشىگەنىن اقتارا، تەرەڭنەن قازعىسى دا كەلەدى. ءوز باسىندا بولعان سان الۋان قۇبىلىستاردىڭ دا ءبارىن اڭعارتىپ، وتكەن ۇزاق جولىنان بايقالعان سۇرىنىستەردى دە شولا كەتۋدى كوزدەيدى. سونىڭ ىشىندە بيىلعى ءمۇدىرىسى بەينە مەرتىگۋدەي كورىنىپ ويعا العان سايىن قىنجىلادى. اسىرەسە، ىشكى دۇنيەسىندە ويران سالعان تۇنەۋگى ءبىر شىجالاق سەزىمدەر ەسىنە ءتۇسىن، وزىنەن-وزى قىسىلىپ، جەرگە كىرگەندەي بولادى. «وسىنشا تۇرپايى سەزىنىپ، ارتىمدى وسىنشا نەگە ويلامادىم ەكەن» دەگەندەي ءقازىر سول العاشقى كەزدەردەگى ويىنان دا بەزىپ ۇلگەرگەن.
الايدا، ءوز باسىنان كەشكەندەردى بايانداي باستاسا، ءبىر تۇگىل، بىرنەشە تۇنگە سىيار ءتۇرى كورىنبەيدى. ال، بولعان وقيعانى ورتاسىنان ءتۇسىپ، كەلتە قايىرۋعا تاعى بولمايدى. سوندىقتان قانشا ۇزاق بولسا دا، قالدىرماي ايتۋى قاجەت. وسى ويمەن ول ءوز باسىنان كەشىرگەن وقيعانىڭ ءبارىن تۇگەل بايانداپ، قىزىنان ەش نارسە جاسىرمادى. وسىنىڭ ءبارىن ايتقان سايىن بويى جەڭىلىپ، كەۋدەسىندە تولىپ تۇرعان الدەنەندەي دەرتتەن ارىلعانداي بولىپ، جانى جاي تاۋىپ بارا جاتقانداي سەزىندى.
— مەن وتكەن وزدىگىمنىڭ ءبارىن دە سەنەن قانشا ۇيالا، قىسىلىپ وتىرسام دا، جاسىرماي ايتتىم. سەن مەنى قالاي دەپ جازعىرساڭ دا ىقتيارىڭ. وعان ءتانتىمىن. جالعىز-اق ايتارىم: بويىمدى جايلاعان، بۇرىن ەلەمەگەن كارى اۋرۋدىڭ تىرشىلىگىمىزگە تيگىزەر زيانىن انىق ۇققانداي بولدىم. راس، كەشەۋىلدەپ بارىپ ۇقتىم... سوندا دا وسىنىن وزىنە دە ءبىر جاعىنان قۋانعاندايمىن...
قىزىنا كوكەيىندەگىنىڭ ءبارىن اقتارعاننان كەيىن دە كۇدەرى تىنشي المادى. قانشا جادىراپ، اياق-قولىن ەركىن كوسىلەيىن دەسە دە، كوڭىلدەن ءبىر تۇيتكىل كەتپەيدى. الدەكىمدەردىڭ الدىندا كىنالى، الدەكىمدەردىڭ الدىندا قارىزدار سياقتى. ءدال بۇل كۇندەردە ەشكىم «سەن بىلايسىڭ» دەپ جاتپاسا دا، وزىنەن-وزى قىسىلىپ، مويىنىنداعى بورىشىن جوندەپ تىندىرا الماعان ادامشا ارىنا پەندە بولا بەرەدى.
بۇل اۋىر ويدان قالاي شىقپاق، قايتىپ شىقپاق، — ونىڭ دا جولىن ىزدەستىرىپ تاپپادى. اقىرى، ول ويلاپ-ويلاپ بۇل دەرتىنە ءبىر عانا شيپا قالعانداي كورىنىپ، ەرتەڭىندە كەرەيگە كەلدى.
— كەرەي، مەن ساعان ەڭ جاقىن دوسىم، جاناشىرىم دەپ، كەۋدەنى جەگەن ءبىر دەرتكە شيپا ىزدەپ، اقىلداسقالى كەلدىم:.. بايقاپ وتىرسام، كىربىڭىم كوبەيىپ، كۇنىم وزعانعا ۇقسايدى. حالقىما پايدا كەلتىرە الماس كۇيگە ءتۇسىپ بارام با قالاي دەگەن ءشۇبادان دا ساۋ ەمەسپىن... نە ىستەۋىم كەرەك، سەپ ماعان اقىلىڭدى ايتشى!..
كۇدەرى سوزىنەن انىق وي ۇعا الماعان سوڭ كەرەي:
— ءسىز ماعان ەشتەڭە اشىپ ايتقان جوقسىز. نەنى ءبىلىپ اقىل بەرەمىن، — دەدى.
— ءقازىر مەكتەپتى باسقارۋ ءبىز سياقتى شالدارعا قيىنعا سوعۋعا اينالعان ءتۇرى بار. وسىنداي ءبىر وي مەنى مازالاي باستادى. قۇر قارا كوبەيتپەي، ءارى جاستاردىڭ جولىنا توسقاۋىل بولماي، ءجونىمدى ءبىلۋىم كەرەك پە، قالاي جانە جاستار وتىرسا، كوبىرەك پايدا كەلتىرەر مە ەدى دەپ تە ويلايمىن...
— كارى قارتايدىم دەپ سىر الدىرسا، جاس جاسپىن دەپ اڭعال سىلتەسە، جۇمىستى كىم ىستەمەك؟ مەكتەپتى كىم باسقارماق؟ مۇنى ويلادىڭىز با؟
— مەن سول سىنىڭا ءتۇسىپ جاراماي، سىر الدىرعان ءمىنىمدى وزىمشە ۇققان بولىپ، قاتتى قينالعاندىقتان، قولىمنان كەلمەسە، تاسكەنەدەي جابىسىپ جاتىپ الماي، قولىمنان كەلەتىنگە اۋىسۋىم قاجەت شىعار دەپ كەلىپ وتىرمىن.
— مۇنىڭىزدى مەن قۇپتامايمىن. راس، مۇنىڭىز ادال سەزىم، جاۋاپكەرشىلىكتى قينالىپ ۇققاننان تۋعان ار سەزىمى ەكەنىنە دە تۇسىنەمىن. ايتكەنمەن، سوۆەت ازاماتىنا ادال بولۋ عانا از. سەبەبى، وتان ارتقان بورىشتى ادالدىقپەن، تىلەكتەس جاقسى نيەتپەن عانا اقتاي المايسىڭ. ولاي ەتۋ: قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋمەن بىردەي...
— قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرايىن دەگەن نيەت مەندە جوق...
— ونىڭىزدى دا ۇعىپ وتىرمىن. ءسىز تەگىندە مىنانى ەسكەرىڭىز. ءبىزدىڭ ادامداردىڭ قاسيەتى قولىمنان كەلمەدى دەپ مويىنداي سالۋدا ەمەس، سول قولدان كەلمەس دەگەندى جانە بىلەتىندىگىندە. ەگەر ءسىز تاپسىرعان ءىستى مۇلتىكسىز اتقارا المادىم دەپ شىن قينالىپ كەلگەن بولساڭىز سونىڭىزعا كۇمانىم جوق. ءوزىڭىزدى ىلديعا يتەرمەلەمەي، قياعا سالىڭىز...
كۇدەرى سول ءبىر اڭگىمەدەن كەيىن تاعى دا كوپ ويلانىپ، توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ىزدەدى. ول ءتۇيىن — كوللەكتيۆتى تىڭداي ءبىل، تىڭداي ءبىل دە ونى ءارى باستاي ءبىل دەگەن تالاپ ەدى...
11
ءبىراز كۇن تىپ-تىنىش بول بوس قالعان كلاستار بۇگىن قايتا جاندانىپ، مەكتەپ ءىشى قازانداي قايناپ قويا بەردى. وقۋشىلار جامىراي ايقايلاپ اسىر سالىپ جۇگىرمەسە دە، بالاعا ءتان ۇرىمتال ءجۇرىس-تۇرىستان، اڭگىمە-سوزدەن كوريدور دۋ-دۋ ۇنگە، جاڭعىرىققا گۋىلگە تولىپ بارلىق قابىرعا سويلەپ تۇرعانداي بولىپ كەتتى. ءتورت اي بويى كۇندە كورىپ، كىرگەن، شىققان سايىن كوزى ءتۇسىپ، قاراپ وتەتىن «وقۋشىلار ءۇشىن ەرەجەگە» دە شاكىرتتەردىڭ بۇگىنگى كوزقاراسى ەرەكشە سياقتى، بەينە ونى ساعىنىپ قالعانداي دالادان كىرگەن بەتتە-اق ءار وقۋشى ونعا بۇرىلىپ، وسى ەرەجەگە ۇڭىلەدى. ونىڭ ادەمى بوياۋمەن جازىلعان ناقىل سوزدەرى ولارعا سول مينۋتتا-اق وقۋشىلىق بورىشىن ەسىنە سالىپ، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارتادى دا، بايسالدى قالىپ بىلدىرەدى. ال بالاعا بىتكەن بايسالدىلىق قانداي قىزىق! ءبىرى اياعىن ەپپەن باسسا، ءبىرى سالماقتىلىق كورسەتەمىن دەپ شامادان تىس، ادىمىن كەرىپ ماڭ باسىپ، ءبىرى بايىپپەن سويلەسە، ەكىنشىسى اسىعا سويلەپ، ءبىرى جىميىپ كۇلسە، ەكىنشىسى كۇلكىسىن ىرىكپەك بولىپ، كىشكەنتاي اۋزى مەن مۇرنىن قالقالاپ، بالالىق الۋان دارالىلىقتىڭ ءار ءتۇرىن سەزدىرەدى. وسىنىن ءبارى بىرەۋدەن يمەنۋ ەمەس، سانالى تارتىپكە داعدىلانۋعا بەت العاندىقتى اڭعارتسا، سونىمەن بىرگە بالالىق مىنەزدى، بالالىق ەرەكشەلىكتى دە كورسەتىپ، توسىن ادامعا ەرىكسىز ەزۋ تارتقىزادى.
«مەكتەپ ايناسى» گازەتى دە بۇگىن تالاي نازاردى وزىنە اۋداردى. وقۋشىلاردىڭ بۇعان دا كوز تىگۋى ءتۇرلى-تۇرلى. بىرەۋى سالعان بەتتە باسماقالاسىنا ۇڭىلسە، ەكىنشىسى سىقاقتاپ سالىنعان سۋرەتكە، ءۇشىنشىسى قىسقا ماقالالارعا قادالادى. باعزى بىرەۋلەرى ءوز ماقالاسىن ىزدەيدى. ال، ساپار مەن جارقىننىڭ كوزى ورتا باعاناعا بەرىلگەن كىشكەنتاي ماقالاعا قادالىپ قالعان. مۇندا ساپار جايىندا جازىلعان. ونىڭ جاقسى وقي باستاعانى، جارتى جىلدىقتى «ەكىلىك» باعاسىز بىتىرگەنى، جارقىننىڭ جولداستىق كومەگى ايتىلعان. ءبىر ماقالاعا كوز تىگىپ تۇرعان وسى ەكەۋىنىڭ وقىسىنان دا ەكى ءتۇرلى قالىپ بايقايمىز ساپار كوزى كۇلىمدەپ، اۋزى ءسال اشىلىپ، ماقالاعا قادالىپ تۇرسا، جارقىن ءوزى جايىندا جازىلعاندىقتان، تۋرا قاراپ وقۋعا ىڭعايسىزدانىپ، باسقا ءبىر ماقالانى وقىپ تۇرعان ادام بولىپ، كوز قيىعىن ۇرلاپ جۇگىرتەدى.
— ساپار گازەتكە ماقتاپ جازىلىپتى، — دەسىپ سۇيسىنۋشىلەر دە تابىلىپ جاتىر.
بۇدان ءارى گازەت ساپاردى تاعى ءبىر جاڭالىققا كەنەلدىردى. ورتا تۇستاعى ەداۋىر كولەمدى ماقالادان ول كوزىن الا الماي قويدى. وندا كۇزدىك بيدايدى جازدىق بيدايعا اينالدىرۋ جولىنداعى العاشقى ءساتتى تاجىريبەلەر قاتارىندا مۇنىڭ دا ءىسى اتالىپتى. ول شىداپ تۇرا الماي، جارقىندى ءتۇرتىپ قالدى. — مىنا ماقالانى وقىدىڭ با؟ ەكەۋمىز دە ماقتالىپپىز.
— ايعايلاما!
ايتەن ەسىكتەن ەنتەلەي باسىپ كەلگەن بەتتە-اق باسقانى قويىپ، ءوز ولەڭىن ىزدەدى، كورە الماي:
— مەنىڭ ولەڭىمدى باسپاعان با-ەي، بۇلار؟ — دەپ جانىنداعى بەكتايعا بۇرىلدى.
— كوزىڭ قايدا كەتكەن، ولەڭىڭ تۇر عوي، — دەپ سەيتەن وعان شەگىنە جول بەردى.
ونىڭ ءوز ولەڭىن سالعان جەردەن تابا الماي قالۋىنىڭ ءجونى دە بار ەدى. ويتكەنى، ايتەن ولەڭى باستا 10-15 شۋماق بولاتىن. ول گازەتتىڭ كەم دەگەندە ءبىر باعاناسىن الۋعا ءتيىس ەكەنىنەن ۇمىتتەنىپ، اۆتورىمىز شىعارماسىن توسكەيدەن ىزدەستىرىپ جۇرگەن ەدى. ال، گازەت بەتىندە ونداي ەتەكتەي ولەڭ جوق-تى. ونىڭ ولەڭى جال-قۇيرىعى كۇزەلىپ، ءبىر عانا شۋماق بولىپ، رەداكسيا القاسىنىڭ ۇستىندە قالعان كىشكەنتاي ورىنعا سىنا بوپ تۇرا قالعان. تۇرعاندا دا جاي تۇرماعان، باسقى ءبىر جولى جوندەلىپ، كەلەسى جولدىڭ جەكە سوزدەرى وزگەرىسكە ۇشىراعان.
ايتەن ولەڭدەگى وزگەرىس جونىندە دابىرالاماي:
— ءتۇۋ، كوپ قىسقارتىپ جىبەرىپتى عوي، سىيماعان-اۋ، — دەگەندى عانا ايتىپ، رەنجىگەندەي بولىپ تۇر.
وقۋشىلار وسىلاي گازەتكە ۇيمەلەسىپ تۇرعاندا قوڭىراۋ سوعىلدى. ءبارى دە كلاسقا تاراپ، گازەت ماڭى عانا ەمەس، بۇكىل زال بوس قالدى.
ەكىنشى جارتى جىلدىقتىڭ العاشقى كۇنىن وقىتۋشىلار دا قۋانىشپەن قارسى الىپ، مەرەكەگە جينالعانداي جاقسى كيىمدەرىن كيىپ كەلگەندىگى سەزىلەدى. مەكتەپكە ەڭ جاقسى كيىممەن كەلۋ مۇندا جىل باسىنان بەرى ادەتكە اينالعان ەدى. ال، ءبىراق، كوبىنىڭ بۇل جولعى كيگەندەرى بۇرىن كورىپ جۇرگەندەرىنەن دە باسقا، سۋ جاڭا كيىمدەر. بۇرىن بايقالماعان، وسىنداي جاڭا كوستيۋممەن كەلگەننىڭ ءبىرى — جاقىپبەك. ول يانۆار كەڭەسىنە بارعاندا الىپ قايتقان قارا-كوك شيەۆيوت كوستيۋمىن كيىپتى. ماتاسى پالەندەي ماقتارلىق بولماعانىمەن، سوڭعى مودىمەن ءساندى تىگىلگەن كوستيۋم ۇستىنە قونىپ، مەيلىنشە كەلىسىپ تۇر. بۇعان، اسىرەسە، ايەل جولداستار كوبىرەك نازار اۋدارىپ، مانادان بەرى كوز قيىقتارىن سان رەت تاستاپ تا الدى.
كيىمى عانا وزگەرمەگەن، جاقىپبەكتىڭ ءوز باسىندا دا ءبىراز وزگەرىس بولعانعا ۇقسايدى. ءتىپتى قاعىلەز شاعىن دەنەسى دە العاشقى كەلگەندەگىدەن ەداۋىر تولىسقانداي، كوزگە قالقىڭقىراق بولىپ كورىنەدى. جۇقا ءوڭدى، بوزعىل ءجۇزى توتىعىپ، قىزعىل تارتىپ، كۇلكىگە تولى ۇلكەن قارا كوزىنىڭ ءمولدىر قاراشىعى بۇرىنعىسىنان دا وتكىرلەنىپ، جايناپ، وتى مولايا تۇسكەندەي. كوز اۋماعى ۇلكەندىكتەن بۇرىن جۇدەۋلەۋ بولىپ كورىنەتىن كەسكىنى دە، بەت-وڭى باسقاشا شىراي تاپقاندىقتان، وزگەشە رەڭ اڭعارتادى. دەنە ءبىتىمى سيدا، بەت ءپىشىنى اشاڭ بولعانىمەن ءقازىر ونى جۇدەۋ دەپ ايتا المايسىز. بۇرىن كوزىنىڭ قيىعىندا كوزگە شالىنار-شالىنباس جىڭىشكە ءبىر اجىمدەر بولۋشى ەدى، ول دا جوق بولىپ كەتىپتى. كوزى ءقازىر دە كوپ كۇلىمسىرەگەنىمەن قيىعىندا بۇرىنعىسىنداي ءاجىم سىزىعى تارتىلمايدى.
ەركەكتەردەن جاقىپبەككە بۇگىن كوپ قاراعىشتاپ كەتكەن كۇدەرى بولدى. بۇرىنعى ءوز كابينەتىنەن كوپ شىقپايتىن ادەتىن دە ۇمىتىپ، ول بۇگىپ جاقىپبەككە كەلگىشتەي بەردى. سەزىمتال جاقىپبەك مۇنى جاقسى اڭعاردى. ونىڭ بۇل جورامالى، شىنىندا دا، دۇرىس بولىپ شىقتى. سوڭعى ۇزىلىستە كۇدەرى:
— جاقىپبەك شىراق، قولىڭ تيسە، ماعان كىرىپ شىقساڭ، — دەگەندى ەسكەرتتى.
بۇرىن ول كەرەك بولسا، كىسى جۇمساپ شاقىرتۋشى ەدى، بۇل جولى ءوزى كەلىپ ايتۋى دا جاقىپبەكتى ويعا قالدىردى.
— جاقسى، ءقازىر بارايىن، — دەدى ول.
...مىنە، ول كۇدەرى كابينەتىندەگى ۇلكەن ستولدىڭ الدىندا تۇراتىن جۇمساق ەكى ورىندىقتىڭ وڭ جاقتاعىسىندا وتىر. بۇل ونىڭ وسىندا ءشۇۋ دەپ كەلگەندەگى كۇدەرىمەن العاش رەت تانىسقاندا وتىرعان ورىندىعى ەدى. ءبىراق، كۇدەرى ويداعىداي تورگە، ستولدىڭ ارتىنا بارماي، مۇنىڭ قارسىسىنداعى ورىندىققا كەلىپ وتىردى. بىرىنە-بىرى قادالا قاراپ، از عانا ءۇنسىز مينۋت تۋدى. مۇندايدا اڭگىمە تابىلىپ، ءسوز ۇيلەسسە دە، كوز ۇيلەسپەي، جاتىرقاپ، ەشقايدا سىيماي قوياتىن دا ءبىر كەزدەر بولادى عوي. بىرىنە-بىرى قاراما-قارسى وتىرا قالعان مىنا ەكەۋى دە وسىنداي ءبىر مينۋتتا كوزدە بولاتىن جوعارىداعى قولايسىز قۇبىلىستى باستارىنان كەشىردى. قانشا جۇزبە-جۇز كەلگەنمەن، كوزگە كوز قادالا بەرمەيتىنىن، كۇدەرىنى كىم ءبىلسىن، جاقىپبەك ءبىرىنشى رەت ءدال وسى ارادا اڭعارعانداي بولدى.
كۇدەرى بولسا، ءالى دە ەركىن شەشىلىپ سويلەسىپ كەتە الماي، ءارى تومسارىپ ءۇنسىز وتىرا بەرۋدىڭ دە ءجونىن تاپپاي، وزىنەن-وزى ىڭعايسىزدانىپ، ىركىلە بەردى. جاقىپبەك ونىڭ ماتالىپ وتىرعانىن سەزىپ، اڭگىمەنى باستاۋعا ءوزى سەبەپشى بولدى.
— اقساقال، جاي شاقىردىڭىز با؟ — دەپ سۇرادى ول.
— جاي شاقىرۋىن جاي شاقىردىم، — دەپ كۇدەرى تاعى دا ءبىراز بوگەلىپ قالدى دا، — سەنىمەن ءبىر اڭگىمەلەسكىم كەلىپ ەدى، — دەدى.
— جاقسى، اڭگىمەلەسەيىك..
— سەن عوي ماعان رەنجىپ ءجۇرسىڭ، — دەپ باستاپ، كۇدەرى ويعا العانىنا تىكە كوشتى، — رەنجيتىن ءجونىڭ دە بار... مەن بىلمەستىك ەتتىم... سەنى كوپكە دەيىن تۇسىنە المادىم... نەسىن جاسىرايىن، اشەيىن ءبىر جاڭعالاق بالا كوردىم... ەندى، مىنە، كەشىرىم سۇراۋىما تۋرا كەلىپ وتىر...
كۇدەرى سوزىنەن جاقىپبەكتىڭ دە جۇرەگىنە جىپ-جىلى ءبىر سەزىم قۇيىلعانداي بولىپ، ورنىنان ول ۇشىپ تۇرەگەلدى.
— اقساقال، ول نە دەگەنىڭىز... ۇعىسپاۋ جونىندە مەن دە ءوزىمدى ءسىزدىڭ الدىڭىزدا كىنالىمىن دەپ ەسەپتەيمىن... مەنىڭ دە قاتەلىگىم از بولعان جوق... سىزبەن جۇعىسىپ كەتە المادىم... البىرتتىق، جەڭىلدىك مىنەزدەرىم، ارتىق ايتىلعان سوزدەرىم دە بولدى... مىنە، ۇعىستىق... تۇسىنىستىك... ورتاق ىسكە ورتاق ءتىل تاپتىق... بىزگە كەرەگىنىڭ ءوزى دە وسى عوي.
ەكەۋى دە بۇدان كەيىن ءتىل قاتىسپاي ۇزاق وتىرىپ قالدى. ال، ءدال بۇل مينۋتتەگى وتىرىستار «نە ايتامىن، نەدەن باستايمىن» دەگەن وي قىسپاعىنىڭ داعدارىسى ەمەس ەدى، كوپكە دەيىن ارقاۋى بىرگە ورالماي كەلگەن كوڭىلدىڭ ىشتەي قابىسقان، ءۇنسىز تىلدەسكەن ءتاتتى ءمينۋتى ەدى. وسى مينۋتتە كۇدەرى جاقىپبەك كوزىنە مەيىرىمدى اكە سياقتى بولىپ كورىنسە، جاقىپبەك كۇدەرى كوزىنە تۋرا بالاداي بولىپ كورىنىپ، ونى قارت ادامدا كوپ بولاتىن كوڭىلشەك سەزىم بيلەپ، كوزىنە جاس ىركىلىپ قالىپ تۇردى.
ەكەۋىنىڭ جۇزىنەن دە: «ءتۇسىنىسۋ قانداي جاقسى ەدىڭ!» — دەگەندى ۇعۋ دا وسى شاق قيىن ەمەس ەدى.
وسى ءبىر ءتاتتى مينۋتتە جاقىپبەكتىڭ كوڭىلىن تاعى ءبىر قۋانىش بيلەپ اكەتتى.
تىستا، تەرەزە الدىندا، ساپار مەن سەيتەن كوزگە شالىندى.
ولار الدەكىمدى كۇتىپ، ارتتارىنا بۇرىلىپ، مەكتەپكە قاراپ تۇردى. ءوزارا بىردەڭەلەردى ايتىپ ەكەۋى كۇلىمسىرەيدى. ولاردىڭ قازىرگى تۇرىسى دا، كۇلكىسى دە سوناۋ ءبىر العاشقى شاڭعا اۋناعان كۇننەن مۇلدە باسقاشا سەزىلەدى. وقۋشىعا ءتان، سوزبەن ايتىپ بولماس ءبىر وسكەندىك، ىشتەي ادەمىلەنگەندىك اڭعارىلادى. ءتىپتى، كۇلكىلەرىنىڭ ءوزى دە ونداعىدان الدەقايدا سۇيكىمدى بوپ العانداي... ادەپسىزدىك پەن سوتقارلىقتان شىققان كەڭكىل كۇلكى ەمەس، كوكەيگە سانالى وي ورالا باستاعان، بويعا شاق، سەزىمتال، جاراسىمدى كۇلكى....
ولارعا مەكتەپتەن شىعىپ كەلىپ جارقىن، ايتەن، بەكتاي قوسىلدى. بەسەۋى قاتار تۇزەپ ءجۇرىپ كەتتى. سۋمكالارىن قولدارىنا ۇستاپ قازدىڭ بالاپانىنداي ءتىزىلىپ بارا جاتقان وسىناۋ جاس بۇلدىرشىندەردەن جاقىپبەك كوپكە دەيىن كوز المادى. ادام كۇيىن شەرتەر تاماشا كاسىپ — مۇعالىمدىك ونەر دە، ءوز جانىنىڭ تۇنىعى دا سولاردىڭ بويىندا ەرە كەتىپ بارا جاتقان سەكىلدەندى.
ول كۇلىمسىرەدى. ءىشىن نۇر جايلاپ، جۇرەكپەن كۇلىمسىرەدى. بۇل تەك العاشقى ايلار عوي دەپ كۇلىمسىرەدى. ءسوز جوق، ءالى تالاي اي، تالاي جىل وسىلارعا ارنالادى. سوندا، سوندا بۇلار قانداي بولادى دەسەڭىزشى! كريستالداي تازا، شىنارداي ءمىنسىز ادام، مىنە وسىلار بولادى!..
وسى وي ونى كەلەشەككە ءۇڭىلتىپ، كەلەشەكتىڭ قىزىعىن تاتقىزدى. مىناۋ ۇلاندار سول كەلەشەككە كەتىپ بارا جاتقانداي بولىپ ەلەستەپ، ەرتەڭگى كۇننىڭ قۋانىشى كوز الدىنا بەيبىت دۇنيەنىڭ شىمىلدىعىن اشىپ جىبەردى دە، ونىڭ وي-قيالى الىستى، ەرتەڭگى كوممۋنيستىك كەلەشەكتى شارلاپ كەتتى... كوز الدىندا ءساندى، ساۋلەتتى ەرتەڭ تۇر. سول ەرتەڭگى جەر شارىنىڭ بەتى بەيبىت، راقات ەڭبەكپەن نۇرلانىپ، الىپ وتان دالاسى عاجايىپ كورىكپەن قۇلپىرىپ جاينايدى. ويدا دا، قىردا دا مۇنسىز، زارسىز شاتتىق كۇيى تەربەلەدى. سول ەرتەڭگى وتاننىڭ، ازات جەردىڭ يەسى — تاماشا ادامدار بۇعان قول بۇلعاپ، شاقىرىپ تۇرعانداي قيالىنا قانات بىتىرەدى. سۇيىكتى ءاسيماسىن ويىمەن قۇشاعىنا قاتتى قىسا ءتۇسىپ، بۇل سوعان اسىعادى. «سەندەردى تاماشا ادام ەتىپ، باقىت سارايىن سالىپ بەرگەن بىزدەرمىز» دەگەن ماقتانىش سەزىمدى جەتكىزۋگە اسىعادى.
بار الەمدى قۇشاعىنا سىيعىزىپ، كوز الدىنا ءۇيىرىپ الىپ كەلگەن جاقىپبەك: «قۋانىشتى ەرتەڭى بار، سول ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن ادامنان قۇدىرەتتى جانە باقىتتى كىم بار ەكەن» دەگەندەي سەرپىندى ارمان جۇتىپ، كىشكەنتاي دوستاردى اۋەلى كوزىمەن، سودان كەيىن قيالىمەن الىسقا ۇزاتتى...
You Might Also Like
