كوممۋنيزم ءمۇيىسى
اۋدان ورتالىعىنداعى ورتا مەكتەپتە بۇگىن توتەنشە ءبىر قىزىق وقيعا بولىپ قالدى. راس، بۇل وقيعا اياق استىنان ەمەس، الدىن-الا ويلاسۋدان تۋسا دا، ءدال كازىر سول باستا اقىل قوسقان ۇلكەندەردىڭ وزىنە دە توسىن جاڭالىق بولىپ كورىنىپ، قۇلاعى ەلەن ەتپەگەن جان قالمادى.
مەكتەپكە كەلگەن ءاربىر ادام سىرتتان كىرگەن بەتىندە، الدىمەن سولعا بۇرىلىپ، كەڭ كوريدوردىڭ تاۋسىلا بەرىس تۇكپىرىنە قويىلعان ۇلكەن ستولعا بارادى دا، سودان سوڭ عانا ءار تۇسقا تارايدى. ال، بۇل ستولدىڭ ۇستىندە بىردەن كوز تارتىپ اكەتەرلىك پالەندەي قىزىقتى ەشتەڭە بولماسا دا، ونىڭ اتقارىپ تۇرعان قىزمەتى كوڭىل بولەرلىك ەدى.
تاڭەرتەڭ، ساعات توعىزداردىڭ شاماسىندا، اۋداندىق باسپا ءسوز قوعامىنىڭ ءبىر قىزمەتكەرى كەلىپ، وسى ستولدىڭ ءۇستىن نەمىس ءتۇرلى جاڭا كىتاپتارمەن، گازەت-جۋرنالدارمەن، قالام -قارىنداشتارمەن، بلوكنوت - داپتەرلەرمەن تولتىرىپ كەتتى. سودان بەرى 3-4 ساعات ۋاقىت ءوتتى. بۇل ۋاقىتتىڭ ىشىندە وسى ستولدان تالاي ادام وزىنە كەرەگىن تاۋىپ اكەتىپ تە جاتتى.
سولاردىڭ ءبارىن ءۇنسىز قىزمەت ەتىپ، مىناۋ ستول تۇر.
كۇن ءتۇس اۋىپ قالسا دا، كەلۋشىلەر ءالى سيرەگەن جوق... كەيبىر وقۋشى بالالار ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت قايتا ورالىپ سوقتى.
ستول ماڭى دۋ-دۋ اڭگىمە. مەكتەپ بۇرىشىنان ورىن العان بۇل جاڭالىققا ءبىر وقۋشى تاڭدانا، تاماشالاي قاراسا، ەندى بىرەۋلەرى مۇنى كۇندەلىكتى بولىپ جاتاتىن ادەتتەگى تابيعي ىستەردىڭ بىرىنە سانايدى.
— سەندەر نە دەسەڭدەر، ول دەڭدەر، مەنىڭشە، بۇل بۇرىن ەش جەردە بولىپ كورمەگەن جاڭالىق، — دەيدى بەكتەمىس دەگەن بالا، كوريدوردى باسىنا كوتەرە سويلەپ.
— ونى ساعان كىم ايتتى؟ — دەيدى ەكىنشى ءبىر بالا، وعان تويتارىس بەرىپ. — كوكشەتاۋ قالاسىنىڭ ءبىر مەكتەبىندە ساتۋشىسى جوق، وسىنداي كيوسك بارىن گازەت تاياۋدا عانا حابارلادى ەمەس مە. ءوزىن گازەت وقىمايدى ەكەنسىڭ عوي.
— اۋىلدىق جەردە بولعان ءبىرىنشى جاڭالىق دەپ تۇرسام، بۇل بىلگىرسيدى عوي، — دەپ الگى بالا دەرەۋ ءوز قاتەسىن تۇزەل جاتىر.
— قايدان باستالسا دا مەيلى عوي، — دەيدى ءۇشىنشى بىرەۋ، — مەنىڭ ويىما كەلىپ تۇرعان ونىسى ەمەس...
— ەندى نەسى؟ — دەيدى بەكتەمىس.
— كيوسك اشىلۋىن اشىلىپتى عوي، ال ءتۇبى قالاي بولادى؟.. مەملەكەت زيان تارتپاي ما؟
— نەگە زيان تارتادى، كەرەگىڭدى العاندا دۇرىس ەسەپتەپ، قاسسا-ساندىققا اقشاڭدى سالىپ وتىرۋ قولىڭنان كەلمەي مە؟!
— قىزىق ەكەنسىڭ، مەن ءوزىمدى ايتىپ تۋرمىن با؟..
— العان زاتىنا اقشا قالدىرۋ جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ قولىنان كەلەدى.
— قولدان كەلەتىنىنە كىم داۋلاسىپ تۇر. كەرەگىن الىپ بولىپ، اقشاسىن ادەيى قالدىرماي كەتسە، قايتەسىڭ؟
— قورقىنىشىنىڭ ءتۇرىن قارا. ەشكىم دە ولاي ەتپەيدى.
— ولاي ەتپەيتىنىن سەن قايدان بىلەسىن؟
— نەگە بىلمەيمىن... سەن سۇيتەسىڭ بە؟ جوق. مەن سۇيتەم بە؟ جوق. مۇرات سۇيتە مە؟ جوق. وقۋشىنىڭ ءبارى وزىمىزدەي... كانە، «مىناۋ مەنەن ساناسىز، وسىعان سەنبەيمىن» دەپ ايتا قويشى. ايتا المايسىڭ... تيىندا تۇرعان ەشتەڭە جوق، اركىمگە دە سەنىم قىمبات. سولاي ەمەس پە؟ — دەپ بەكتەمىس مانادان بەرى اڭگىمەگە ارالاسپاي، وقشاۋلاۋ تۇرعان مۇراتقا قارادى.
— ارينە، — دەي سالدى مۇرات، سەلقوستىق ءبىلدىرىپ.
مۇرات، ادەتتە، وتە كوڭىلدى بالا بولاتىن. بەسىنشى كلاستا وزىمەن بىرگە وقيتىن جولداستارى، ونىڭ ويلاعانىن ايتىپ سالاتىن، تۋراشىل مىنەزىن جاقسى كورەتىن. ادەتتە، مۇنداي ءبىر قىزۋ اڭگىمە بولىپ قالسا، ول كوزى جايناپ قاعىپ، جۇقا ەرىندەرى جىپ-جىپ ەتىپ، ءوزى پىكىرىن ايتپاي استە قالمايتىن. سونداي اقجارقىن مۇراتتىڭ مىناۋ قىزىق اڭگىمەگە ارالاسپاۋى جولداستارىنا دا سەزىلدى بىلەم:
— نەمەنەگە اۋزىڭ تومپايىپ تۇر؟ — دەپ بەكتەمىس ەجىكتەي باستادى.
— ەشتەڭە دە بولعان جوق، — دەپ مۇرات تەرىس اينالىپ كەتتى.
مۇرات بۇگىن، شىنىندا دا، كوڭىلسىز ەدى...
ەرتەڭ مەكتەپ جانىندا كيوسك اشىلادى دەگەن سوڭ اناسى وعان كەشە 15 سوم اقشا بەرگەن ەدى. ءبىراق، نە پايدا، سول اقشاسى بار بولعىر كيوسك اشىلماي جاتىپ-اق جوق بولىپ كەتتى. قالاي تاۋسىلىپ قالعانىنا بۇگىن ءوزى دە اڭ-تاڭ. بىرەر ءجۇز گرامم كونفەت الىپ جەدى، ءبىر جولداسى ەكەۋى كلۋبقا بارىپ كينوفيلم كوردى، ليموناد ءىشتى... قويشى، ايتەۋىر كوزگە كورىنەرلىك ەشتەڭە العان جوق... سايىپ كەلگەندە، قالتادا نەبارى 20 تيىن كۇمىس اقشا عانا قالعانىن ول ءبىر-اق سەزدى.
الايىن دەسە اقشا جوق، المايىن دەسە جاقسى كىتاپتارعا كوزى قىزىعىپ، ول كۇنى بويى تىقىرشىدى. ءبىر جولداستارىنان بەس-ون سوم الام با دەپ ۇمىتتەنگەن ەدى، ءبىراق ولاردىڭ وزدەرىنەن ارتىلمادى. ال شەشەسىنە تاعى دا اقشا بەر دەۋگە يمەندى مە، ۇيالدى ما، ايتەۋىر وعان باتىلى بارمادى.
سونىمەن، كوڭىلى كەتكەن كىتاپتاردى كوزبەن عانا قىزىقتاپ، مۇراتىمىز جابىرقاڭقى پىشىنمەن كوپتىڭ دۇرمەگىندە بوسقا ءجۇر. قاسىنداعى جولداستارى كەرەكتەرىن العان سوڭ جوندەرىنە . ال مۇنىڭ كەتكىسى كەلمەدى. مانادان بەرى قولىما تيسە دەپ كوزىن قاداپ جۇرگەن «كىشكەنتاي جۇلدىز» بەن «كىشكەنتاي» سياقتى كىتاپتار بىتۋگە جاقىنداپ بارادى. ەندى از كىدىرسە، بىرەۋى دە قالاتىن ءتۇرى جوق. ءوستىپ ءجۇرىپ بۇل كىتاپتاردان كوز الدىندا ايرىلىپ قالۋدىڭ دا ءقاۋپى بار.
ۇلكەننىڭ دە، كىشىنىڭ دە العاشقى قارقىندارى باسىلىپ سيرەي باستادى. ءبىرازدان كەيىن ءتىپتى، كيوسك ماڭىندا جان قالمادى. ەشتەڭە الا الماعان جالعىز-اق. مۇرات قانا ەرسىلى -قارسىلى ءجۇرىپ، ستول ماڭىندا شىر اينالۋمەن بولدى. ءسويتىپ جۇرگەندە قونىراۋ سوعىلدى. بۇل قوڭىراۋ ەكىنشى سمەنانىڭ ساباعى باستالادى دەگەننىڭ حابارى ەدى. مۇرات ەندى ايالداي المادى (ول ەكىنشى سمەنادا وقيتىن)، جالما جان قالتاسىنداعى جيىرما تيىندى قولىنا الدى دا، ستولعا تاستاماي، ارتىنشا بوگەلىپ كىلت تۇرىپ قالدى. سودان كەيىن ەسىنە تىڭنان ءبىر وي ءتۇسىپ كەتكەندەي، ول ارت جاعىنا بۇرىلدى.
مەكتەپ ديرەكتورى تىلەگەن، ويلى پىشىنمەن باسىن تومەن تۇقىرتا، قارسى الدىندا وتىرعان كەزەكشى مۇعالىمگە كىرپىك قاقپاستان قاراپ قالعان.
— اسىقپاي انىق ەسەپتەدىڭدەر مە؟ — دەپ كەزەكشىڭ ءمالىم ەتكەنىنە تولىق قاناعاتتانباعانداي ول تاعى ءبىر ەجىكتەپ قويدى.
— قايتا-قايتا ەسەپتەدىك.
— ولاي بولسا، بۇل جاقسى ىرىم ەمەس ەكەن، جىگىتىم...
كەزەكشى ءمۇعالىم كىنالى ادامشا پالەن دەي الماي تارتىنا بەردى.
— بۇل وقيعا نەنى اڭعارتقانىن بايقاپ وتىرسىن با، — دەدى ديرەكتور مانادان بەرگى مازالاپ وتىرعان ويىن ءتۇيىپ. — ءبىز تاربيەلەگەن ادامدار اراسىندا ساناسى ءالى دە تومەندەر بار ەكەن. مىنا وقيعادان كەيىن، مىنە، وسىنى مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى.
— قانشا دەگەن.مەن كوپتىڭ اتى كوپ قوي، ونىڭ ىشىندە بىرەن - ساران...
— جوق، ونىڭ ورىنسىز جۇبانىش. كوپ دەيسىڭ. سول كوپتىڭ اتى كىم دەسەك — سوۆەت ادامدارى عوي. سولاي ەمەس پە؟ ونىڭ ىشىندە سەن ايتقان «بىرەن - ساراڭدىق» بولۋى ءبىزدىڭ قوعامعا جاراسپايدى - اق!
— ديرەكتور ويىن اياقتاماي بوگەلىپ قالدى. «وسى ءبىز تىم جاڭاشىلىققا سالىنىپ، ۋاقىتتان وزا تارتىپ وتىرعانىمىز جوق پا» دەگەن وي باسىنا كەلدى. ءبىراق، بۇل وي تەز ىدىرادى. «وت باسىنىڭ كۇيكى مۇددەسىنەن سانامىزدىڭ ءاردايىم بيىك تۇراتىن كەزى الداقاشان جەتكەن ەدى عوي...»
پەداگوگتىك ماماندىق ادام بويىنداعى قاسيەتتى بارلاۋعا كەلگەندە، تەرەڭگە بويلاپ جاتاتىنى قانداي! تىلەگەن جوعارىدا ايتىلعان كيوسكىنىڭ اشىلۋىنا تۋ باستا-اق زور ءمان بەرگەن ەدى. ول دا، ونىڭ ارىپتەس جولداستارى دا بۇل جايىندا از تولعانعان جوق-تى؛ ساناعا وسىلاي دا ءبىر ءۇڭىلۋىمىز كەرەك دەپ شەشكەن. ولار، مىنە سول ساناعا ءبىر رەت ءۇڭىلىپ تە كوردى. سانا سىر بەردى. كەشكى ەسەپتە بەس سوم كەم شىقتى. نە ءبارى بەس سوم. ال، ءبىراق، وسى بەس سوم ديرەكتورعا ۇلكەن وي ارتىپ وتىر. بەس سوم تۇگىل بەس تيىن بولسىن، ءبارى ءبىر ساناعا داق. مۇنىڭ اتى مەملەكەت مۇلكىنە سۋىق قول سۇعۋ. مەملەكەتتەن، ءوزىنىڭ سوسياليستىك مەملەكەتىنەن بەس سومدى جىرىپ الۋعا بەتى شىمىرىكپەگەن ادام، كوزى كەلگەندە، ونىڭ مۇددەسىن تابانعا باسپايدى دەپ كىم ايتا الار... ۇساق وقيعادان ديرەكتوردىڭ ءىرى قورىتىندى شىعارىپ وتىرعانى دا وسىدان ەدى.
كوممۋنيزمنىڭ الىپ قۇرىلىستارى، ولاردى ورناتۋشى سوۆەت ادامدارىنىڭ ءىسى ونىڭ كوز الدىنا تاعى ءبىر ەلەستەپ ءوتتى. ۇعىم دا، سانا دا، ءىس تە كوممۋنيستىك دۇنيەنىڭ جارقىن جاعالاۋىن مەڭزەپ، بۇكىل وتان تۇتاسا كوتەرىلىپ، العا كەتىپ بارادى. جالعىز-اق ول مەكەندەگەن تۇكپىر، ول باسقارعان مەكتەپ قانا كوممۋنيستىك وتاننان جىرىلىپ، ەسكى مەنەن جاڭانىڭ اراسىندا تۇرىپ قالعانعا ۇقسايدى. ءقوڭىل دۇنيەسىندەگى كۇڭگىرتتىكتى بىلمەي وسكەن، ءۇمىت كۇتكەن، جاس ۇرپاق ساناسىنان بۇل ايقىن اڭعارىلىپ قالعانداي بولدى.
وسىنداي ويلارعا شومىپ ەداۋىر ۋاقىت ءۇنسىز وتىرىپ قالعان ديرەكتور كەزەكشى مۇعالىمگە ءوز قالاۋىن ايتىپ سالدى.
— كيوسك ەرتەڭ دە جۇمىس ىستەسىن، بايقالىق. ال، سەن ەرتەڭگى بولاتىن كەزەكشىگە بۇگىنگى وقيعانى ايت. تاڭەرتەڭ گازەت - جۋرنالداردى قابىلداپ العاندا جانە كەشكە ەسەپتەگەندە جاقسىلاپ ساناپ الىپ، ساناپ بەرۋگە قاتتى كوڭىل بولەتىن بولسىن، سول جاعىن دا ەسكەرت.
كەزەكشى ءمۇعالىم كەتكەننەن كەيىن دە تىلەگەن بۇل جايىندا ۇزاق ويلاندى. «بىزدە مۇنداي ساناسىزدىققا كىم بارادى»، — دەگەن ويمەن كوللەكتيۆ مۇشەلەرىن كوز الدىنا تۇگەل كەلتىرىپ تە كوردى.
ونىڭ ءبىر قاسيەتى ءار وقۋشىنىڭ ءتۇرىن - ءتۇسىن، قايسىسىنىڭ قاي كلاستا وقيتىنىن بىلۋمەن بىرگە، قانداي مىنەزى بارىنا دەيىن دە بىلەتىن ەدى. جۇرت ونىڭ بۇل قاسيەتىنە تاڭ قالاتىن. وزىنە تانىس، سىرمىنەز كىشكەنتاي دوستارىن ول ءقازىر ويمەنەن بىرتىندەپ كوز الدىنان وتكەرىپ جاتىر. ال، ءبىراق ەشقايسىسىنا كۇمان كەلتىرە المادى. ءبارى دە تاماشا بالالار. بالانىڭ بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەرىمەن بىرگە، ءارقايسىسىنداعى ءتۇرلى كەمشىلىك تە، اعاتتىق اڭعالدىق ىستەرى دە مۇنىڭ جۇرەگىندە جازۋلى. الايدا، سونىڭ ەشقايسىسى مۇنداي لاستىققا بارۋعا ءتيىس ەمەس... جوق، جوق، ءتيىس ەمەس!.. ال سوندا كىم؟ باسە كىم؟
وسى سۇراق مازالاپ «ىزدەي ءتۇس» دەگەندەي ونى قاتتى تولعاندىردى. «الدە ەرەسەكتەردىڭ بىرەۋىنەن بولعان ءىس پە؟» — دەگەن تۇيتكىل دە ءبىر ءسات تۋىپ، ءبىر ءسات عايىپ بولىپ جاتىر. ءبىراق، نە شارا، بولىپ وتكەن وقيعا اۋىز بار.ماس ىسكە امالسىز مويىن - سۇڭعىزادى. سولاي بولا تۇرسا دا: «جاڭا شاپان ىشىندە ەسكى جۇرەك سوعادى» دەگەنگە تىلەگەن سەنبەيدى.
كابينەتىن جاۋىپ، شامدى ءسوندىرىپ، ديرەكتور تىسقا بەتتەدى. ەشكىم داۋرىعا سويلەمەسە دە، گۋىلى، زىڭعىرى كۇن - ۇزاققا ءبىر باسىلمايتىن كەن كوريدور تىپ-تىنىش، جىم-جىرت. ەكىنشى سمەنانىڭ بالالارى ۇيلەرىنە تاراعان. كۇزەتشىدەن باسقا ەشكىم قالماعان.
قاقپا الدىندا، شىعا بەرىستە تىلەگەننىڭ قۇلاعىنا ءبىر تىقىر شالىندى.
— بۇل كىم؟ — دەدى ول قاقپانىڭ ون جاق قالتارىسىنا بۇرىلىپ. سول شاق ەڭسەسى ءتۇسىپ، مۇڭايىپ تۇرعان ءبىر بالانى كوردى.
— نە عىپ تۇرسىڭ مۇندا؟
— مەن ۇيگە بارىپ كەلگەنشە ءبارى دە كەتىپ قالىپتى، — دەدى بالا.
— ولارىڭ كىم؟ — دەپ سۇرادى تىلەگەن ەشتەڭەگە تۇسىنە الماي.
— كەزەكشى اعاي مەن اپاي.
بالانىن «اپاي» دەپ تۇرعانى باسپا ءسوز قوعامىنىڭ قىزمەتكەرى ەكەنىن تىلەگەن بىردەن ۇقتى جانە مانادان بەرگى باس قاتىرعان جۇمباعى شەشىلگەلى تۇر ما دەگەن ۇمىتپەن بالاعا ول جاقىنداي ءتۇستى.
— ولاردى وسى جەتى تۇندە ىزدەپ قايتپەكشى ەدىڭ؟
— مەن كۇندىز ەكى كىتاپ العان ەدىم... ساباقتا وتىرىپ ۇيگە بارا دا المادىم. سونىڭ اقشاسىن جاڭا اپامنان سۇراپ الىپ كەلىپ ەدىم... كەشىگىپپىن، كاسسانى جاۋىپ، اعاي ۇيىنە كەتىپتى... ەندى قايتەرىمدى بىلمەيمىن...
ىشىنەن قۋانىپ كەتسە دە، تىلەگەن بالاعا ونىسىن سەزدىرمەي، قايتا وعان كىنا ارتا سويلەدى.
— اقشاسىن تولەمەي تۇرىپ كىتاپ الۋىڭ قالاي؟
— قالتامدا اقشام بولماي... قىزىققان كىتابىم تاۋسىلىپ بارا جاتقان سوڭ ۇيدەن اكەلە قويامىن عوي دەپ ويلاپ ەدىم، — دەپ، بالا ءسوزىن دۇرىستاپ قۇراي الماي، ۇلكەن ۇيات كەشكەن ادامنىڭ قالپىن كورسەتىپ، بار شىنىن ايتىپ ابدىراي بەردى. ونىڭ بۋلىعا، دىرىلدەپ شىققان ءار ءسوزى، موينىنا سۋ كەتىپ قۇنىسىپ تۇرعان سول مينۋتتاعى ايانىشتى ءپىشىنى «اسىعامىن دەپ ءجۇرىپ كۇتپەگەن جەردەن قىلمىس ىستەپ الدىم»- دەگەن وكىنىشتى اڭعارتادى. ماناعى ءبىر ازىردە ءلۇپىل قاققان بالالىق اسىعىس سەزىمدى، ءدال كازىر سانا ءزىل بوپ باسىپ ەزىپ تۇر...
— اسىعۋىڭ، ارينە، اعاتتىق... جارايدى، ۇيگە قايتايىق، اقشاڭدى تاڭەرتەڭ تاپسىرارسىڭ...
ولار سەلونىڭ شىعىسىنا قاراي ءجۇرىپ كەلەدى. وزەن جاراسىن بويلاپ سالىنعان ۇلكەن سەلونىڭ ۇيلەرىنەن، كوشەلەرىنەن جارقىراعان شام ساۋلەسى وزەنگە ءتۇسىپ، سۋ بەتى تاڭدايلانا دىرىلدەيدى. ال، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى كوسىلگەن كەڭ جازىق ۇستىندە دە ءار تۇستان ساۋلە جىلتىلدايدى. ساۋلە الىستان دا، جاقىننان دا شاشىلادى. ءتۇن كورپەسىن جامىلعان كەڭ جازىق دالانىن ءبارىن دە ساۋلە باسقان.
نۇرعا شومىلعان تۋعان جەر تىلەگەنگە ءدال كازىر ايرىقشا ىستىق كورىنەدى. ول وسى جەردىڭ توپىراعىن باسىپ، وسى جەردە قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىن ماقتان ەتەدى. ول دا، ول تۇرعان سەلو دا جاس ەدى. سەلو كولحوزدىڭ ال، ول رەسپۋبليكانىڭ قۇرداسى بولاتىن.
ماناعى ءبىر كەيىستىك ۇستىندە ايتىلعان سوزىنە ەندى ول ىشىنەن كۇلدى. دالانى عانا ساۋلە باسپاعان، سول دالادا ورناتىلعان جاس سەلونى مەكەندەگەن، ءومىردىڭ جاڭارا، جاسارا بەرۋى جولىندا قىزمەت ەتكەن جاڭا ادامنىڭ جۇرەگىنە دە نۇر قۇيىلىپ، جاڭا سيپاتپەن ادەمىلەنىپ، اسەمدەنە تۇسكەن.
— اعاي، مەن ۇيگە كەلدىم، — دەگەن مۇراتتىڭ ءسوزى ونىڭ ويىن ءبولىپ جىبەردى.
بالامەن قوشتاسىپ تۇرىپ تىلەگەن ونىڭ بەتىنە ويلى پىشىنمەن تاعى ءبىر ءۇڭىلدى جاڭا زاماننىڭ جاڭا ادامىن اڭعارتاتىن ىشكى دۇنيەسىنە كوز جىبەرە، سۇيسىنە ءۇڭىلدى. بالادان كوممۋنيزم ادامىن، ال، مەكتەپ كوريدورىنداعى ستول قويىلعان مۇيىستەن كوممۋنيزم دۇنيەسىنىڭ ءبىر بۇرىشىن كوردى.
وكتيابر، 1951.
You Might Also Like
