جاس ءومىر
(پەسا)
3 اكتىلى، 6 كارتينالى پەسا
قاتىناسۋشىلار:
بالجان-بالاسى مايداندا ولگەن كەمپىر.
نازىم ورازبايەۆا-ونىڭ كەلىنى، ينستيتۋتتىڭ سوڭعى كۋرسىندا وقيدى.
ءشارىپ جاقىپوۆ-حيرۋرگ، نازىمنىڭ سۇيگەن جىگىتى.
جىبەك مۇراتبەكوۆا-نازىممەن بىرگە وقيدى.
كۇلشە كۇنپەيىسوۆا-بۇل دا بىرگە وقيدى.
وراز ساپاروۆ بۇل دا بىرگە وقيدى.
قۇرماش ەسەنوۆ-بۇل دا سولارمەن بىرگە وقيدى، ولەڭ جازادى.
كاشكەن جايساقوۆ-بۇل دا بىرگە وقيدى، ولەڭ جازادى.
يۆان يۆانوۆيچ سادوۆسكيي-ينستيتۋتتىڭ قارت پروفەسسورى، ماركسيزم-لەنينيزم نەگىزدەرى پانىنەن وقىتۋشى، بالجانمەن كورشى.
ءقادىر ادىربەكوۆ-فاكۋلتەت دەكانى. دارىگەر، سەسترا، ستۋدەنتتەر.
وقيعا پەداگوگيكالىق ءبىر ينستيتۋتتا بولادى. وسىنداعى ستۋدەنتتەردىڭ ءبارى ينستيتۋتتى بىتىرەتىندەر، تىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنىكى.
ءبىرىنشى اكت
ءبىرىنشى كارتينا
جاز ايى. تاڭەرتەڭگى ۋاقىت، ستۋدەنتتەر جاتاقحاناسى. ساحنادا ءبىر بولمە. بولمە ىشىندە ءۇش توسەك. تەرەزە اشۋلى. ساحنانىڭ ءتۇپ جاعى باۋ-باقشا. ماۋەلەگەن اعاشتار، شەشەك اتقان گۇلدەر. ارىرەكتە وقۋ كورپۋسى كورىنىپ تۇرادى. تەرەزە الدىندا، سىرتتاعى ورىندىقتا قۇرماش ەمتيحانعا دايىندالىپ وتىر. بولمە ىشىندە، ءوز توسەگىنىڭ جانىندا ويلى پىشىنمەن كاشكەن ولەڭ جازىپ وتىر. وراز توسەكتىڭ ۇستىندە جاستىعىن بيىك سالىپ شالقاسىنان جاتىر، قولىندا كىتاپ. ول دا ەمتيحانعا ازىرلەنۋدە، جانىنا ورىندىق ۇستىنە كىتاپتاردى ءۇيىپ قويعان. سىرتتاعى قۇرماش تا، ىشتەگى ەكەۋى دە وزدى-وزىمەن بولىپ، ەشنارسەنى اڭعارمايدى.
كاشكەن (قولىمەن قيمىل جاساپ، كوزىن جۇمىپ، تەڭسەلە وتىرىپ، ويلانىپ، ىڭىلداپ تا قويادى. كەنەت). وراز!.. ەي، وراز!
وراز. نەمەنە؟
كاشكەن. دۇنيەگە ءبىر ولەڭ كەلىپ قالدى.
وراز. كەلسە قايت دەيسىڭ!
كاشكەن. تىڭدا، وقيمىن.
وراز. باسە، مانادان بەرى سارناماي نە عىپ وتىر دەپ ەدىم. (ماڭىزدانىپ.) جىلىگى تاتيتىن ولەڭ بە؟ الدە...
كاشكەن (ءسوزىن ءبولىپ). جامان ولەڭ جازعانىمدى قاشان كوردىڭ؟
وراز. جامان ولەڭىڭدى وقي-وقي جالىقتىق، قوي. شىن جاقسى بولسا، تىڭداۋعا بولادى.
كاشكەن. وي، قىڭىر سورلى!.. قىرسىقتانباي، تىڭداساڭشى... قۇرماش، سەن دە تىڭدا! (قۇرماشتىڭ توسەگى بوس تۇرعانىن اڭعارىپ.) مىناۋ قاشان تۇرىپ كەتكەن... (تەرەزەگە كوزى ءتۇسىپ.) ا... قۇرماش، كەل مۇندا!
قۇرماش (سىرتتان). شاي ما؟ جوق، مەن كەشىرەك ىشەمىن، وزدەرىڭ ىشە بەرىڭدەر.
كاشكەن. جaي ەمەس، ولەڭ!
وراز (مىسقىلداي). تەز، تەز! دۇنيەگە ولەڭ كەلىپ قالىپتى.
كاشكەن. تەزىرەك تىڭداڭدار، ولەڭمەن ميلارىڭ جاڭارسىن.
قۇرماش (جىميىپ). جاقسى! (بولمەگە كىرەدى.)
كاشكەن. دوستارىم، بۇل ولەڭنىڭ اتى «ارمان».
وراز. وھو!
كاشكەن (وقيدى).
تۇلپارمىن ورشەلەنىپ ورگە باسقان،
جولىمدا تامۇق تۇرسا، قورقىپ-ساسپان...
وpaز. ترافارەت!..
قۇرماش (قولىن كوتەرىپ). تس...
كاشكەن. ءاي، دۇرىس تىڭدا! (وقيدى.)
قونسا دەپ اقىندىقتىڭ اق سايتانى،
قيالىم ارمان ەتكەن بالا جاستان.
جەتكەنشە دەگەنىمە اسىعامىن،
وكىنبەن وسى جولدا عاپىل باسسام.
جەرىمنىڭ اشىلماعان قازناسىنداي،
باسىمدا تالاي-تالاي جاتىر داستان...
وراز. جىگىتىم، بۇل ارادا تىم كوكىپ كەتىپسىڭ.
كاشكەن (كوزىن الارتىپ). تولعانا جازسام-كۇڭىرەندى دەيسىڭدەر، سەرپىلە جازسام-كوكىدىڭ دەيسىندەر، سەندەردىڭ بابىڭدى قالاي تابۋعا بولادى.
قۇرماش. وراز دەيىن، بوگەمە، وقىسىن.
كاشكەن (وقيدى):
جانىم ءور
الاتاۋدىڭ اسقارىنداي...
وراز (كيلىگىپ). ءبىر شۋماق ولەڭ جازساڭ، الاتاۋدىڭ شوقتىعىنا جارماساسىڭ، ەتەككە قاشان تۇسەر ەكەنسىڭ.
كاشكەن (قۇرماشقا). قوي دەشى مىناعان. ايتپەسە، مەن وقىمايمىن.
وراز. وقىماعانىڭنىڭ ءوزى جاقسى...
كەشكەن. ءوزى ويلانا بىلمەيتىن جان وزگەنىڭ جۇرەك تولقىنىن قايدان ۇقسىن. ادام باسىنداعى بيشارالىق قوي بۇل دا ءبىر.
وراز (سىقاقتاپ). ولاق ويدان شولاق ولەڭ تۋادى.
اقىنىمىز ءوزى عانا ۇعادى...
ۇيقاسقاننىڭ ءبارى ولەڭ بولا بەرەتىن بولسا، مىنە، بۇل دا ولەڭ عوي.
قۇرماش. وراز، قويشى جارقىنىم! (كاشكەنگە.) ءوزىم وقيىن. (كاشكەن ولەڭدى قۇرماشقا بەرەدى. ول ىشىنەن وقي باستايدى. وراز دا قوسارلانىپ، ىشىنەن وقىپ تۇرادى.)
وراز. الاتاۋدان باستاپ، XX عاسىردى تۇگەل ءسۇزىپ ءوتىپ، XIX عاسىرعا اسىپ كەتىپتى عوي اقىنىمىز... قايتىپ ورالسا جارادى جەلەڭدەگى جۇرت تاپتاعان سوقپاق تا، سور دا وسىندا ەكەن!
كاشكەن. تىڭ جولدى سەن سالارسىڭ!
وراز. تىڭعا تارتا الماساڭ، ءۇن شىعارىپ قاجەتى نە. سوقپاقپەن ەكىنىڭ ءبىرى جۇرە الادى.
كاشكەن. شىنايى سەزىم جەتىلمەگەن سورلى بولسا، اسىلدان دا ءلاززات المايسىڭ. وزىڭە ۇناماعان ولەڭگە وزگە اتىنان ۇكىم ايتپا. كەلىسپەيدى ول... قۇرماش، نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ مەن، سەنىڭ پىكىرىڭدى ەستىگەلى تۇرمىن. وراز بەن ولەڭ ەجەلدەن اۋىل ءۇي قونباعان، ونى ءوزىڭ بىلەسىڭ.
قۇرماش. وراز سوزىندە ءبىراز دۇرىستىق تا بار ما دەپ قالامىن. ولەڭدى، شىنىندا دا، ءبىز تىم جالپى جازامىز. ادەمى ءسوز قۋىپ ءجۇرىپ، وي-پىكىرىمىزدى جيناقتاي الماي، شاشىراتىن الامىز.
كاشكەن (ءسوزىن ءبولىپ). وسيەت ايتۋ ساعان دا ءالى ەرتەرەك!
قۇرماش. وسيەت ەمەس، كەڭەسۋ. كوڭىلىڭە اۋىر الساڭ، قويايىن.
وراز. بۇعان ماقتاماساڭ جاقپايسىڭ.
كاشكەن. ماقتايتىن نارسە بولسا، تارتىنۋدىڭ نە كەرەگى بار! باردى جوق دەپ بەزەكتەۋ سالت بولىپ كەتكەن... سەندەرشە، ولەڭدى قالاي جازۋ كەرەك؟ دايىن تۇرعان ۇلگى بولسا، قۇيىڭدارشى باسىما. الايىن دا، جاقسى ولەڭ جازايىن. راس ايتام، پە مەنى ۇعىنىڭدار، نە ماعان ۇقتىرىڭدار!..
قۇرماش. ۇعىنعىمىز دا، ۇقتىرعىمىز دا كەلەدى. سول ءۇشىن دە ءجۇز شايىسامىز. ءبىراق، بۇل ءبىر كۇننىڭ ءىسى ەمەس قوي.
كاشكەن. سەن ماعان ولەڭىم جونىندە ايتشى.
وراز. ولەڭىڭ جونىندە ايتىلدى عوي.
كاشكەن. نە ايتىلدى؟
وراز. ولەڭ ەمەس، اركىمنىڭ ءىزىن قۋعان سۇرلەۋ دەلىندى عوي.
كاشكەن. سۇرلەۋ دەگەن شىعىپتى. قازاق وقۋشىلارى سەنىڭ ميىڭنىڭ قاتپارىندا جاتقان جاڭالىعىڭا ىڭكار بولىپ وتىرعان جوق. وعان جىر بەر...
وراز. دۇرىس. ءبىراق جاقسى جىر بەر.
كاشكەن (كەكەتىپ). جاقسى جىر بەر! جاقسى دەگەن نە ەكەنىن تۇسىنەسىڭ بە ءوزىڭ؟
وراز. جوق، تۇسىنبەيمىن.
كاشكەن. ءبىلىپ قوي جاقسى دەگەن ۇعىم-اركىم دۇنيەنى وزىنشە ءتۇسىنىپ، وزىنشە ۇعادى... ماسەلەن، ساعان جامان كورىنگەن نارسە ماعان جاقسى بولىپ ۇعىلۋى ابدەن زاڭدى، ءبىلدىڭ بە؟.. مەن جىردى ادەيى وڭايلاتىپ، فولكلور ىزىمەن ادەيى قۇيىلتا جازامىن. ايتپەسە تۇسىنبەيدى سەنىڭ وقۋشىڭ.
وراز. وتىرىك، جالا!
قۇرماش. مەنىڭشە اقىننىڭ مىندەتى-الى دە بولسا كىبىرتىكتەپ، زامان اعىمىنا ەرە الماي جاتقان كەيبىر شابان ويدىڭ قاتارىندا قالماي، پوەزيانى ءداۋىردىڭ شىعانداپ شىققان ساتىسىنا جەتكىزۋ بولۋ كەرەك قوي.
ءبىر ستۋدەنت كىرەدى.
ستۋدەنت. جايساقوۆ بار ما؟ دەكان شاقىرادى.
كاشكەن. ءقايبىر جاقسىلىق دەيسىڭ. (كەتەدى.)
وراز. بۇل كاشكەن شاشتى اعارتادى ەكەن.
قۇرماش. سەن دە كەيدە ءجونسىز كەتەسىڭ. ءسوزىڭنىڭ ءبارى تۇرپىدەي.
وراز. كاشكەن سەن جونىندە دۇرىس ايتادى. سەنىڭ بىلەتىنىڭ وسيەت. ماڭعازدانا سويلەپ، مايپازدايسىڭ دا وتىراسىڭ.
قۇرماش (كۇلىپ). ەندى قايت دەيسىڭ؟
وراز. سەن كۇلمە... نە ىستەيمىز مىنا كاشكەنگە؟ ولەڭ، ولەڭ دەپ داۋرىعىپ ءجۇرىپ، ينستيتۋتتى بىتىرە الماۋعا قالدى عوي بۇل. (شام ءسونىپ، قايتا جانادى. كاشكەن كىرەدى.)
كاشكەن (اشۋلى). سولاي ەدى دەڭدەر... بىلەمىن نازىمعا كىمدەردىڭ دەم بەرىپ جۇرگەنىن...
وراز. ءوي، نەمەنەگە تۇتانىپ كەلدىڭ؟
كاشكەن. سەندەر مەنى كورە المايسىڭدار. سوندىقتان ىلعي ءىزىمدى باعاسىڭدار.
قۇرماش. ويلانباي ايتىپ تۇرسىڭ، كاشكەن!
كاشكەن (ءزىلدى). جاقسى!.. تاۋداي پالە تونسە دە كورىپ الدىم. (كەلىپ تۋمبوچكانى اشادى. اقشا ىزدەپ قالتاسىن قارايدى. تابا المايدى.) نان اكەلمەپسىڭدەر عوي ەشقايسىڭ. (ءسال ىڭعايسىزدانىپ.) قۇرماش، ۇساعىڭ بار ما؟ (قۇرماش اقشا بەرەدى. كاشكەن كەتەدى.)
قۇرماش. بۇل بىزگە نەگە شامدانادى؟
وراز. ساباق وقىمايدى، كونسۋلتاسياعا قاتىسپايدى دەپ ايتىپ كەشە دەكانعا ايتقان. ءقادىر اعاي وزىنە ءبىراز شۇيىلگەنى بولۋ كەرەك... ءوزى بۇرىن مۇنداي ەمەس سياقتى ەدى، وسى بيىل ولەڭدەرى گازەت، جۋرنالداردا شىعا باستاعاننان بەرى بۇزىلدى.
قۇرماش. ەڭبەك دەگەن ىستىق نارسە، وراز. ول ءۇشىن كىنالاۋعا بولمايدى.
وراز. تاعى وسيەت! شىنىن ايتسام، ساعان تۇسىنبەيمىن مەن. اقىن دەيىن دەسەم، ولەڭىڭ ەش جەرگە باسىلمايدى، اقىن ەمەس دەيىن دەسەم، قولىڭ بوساپ كەتسە-ولەڭ جازاسىڭ. (كۇلىپ.) سەنەن گورى بەتى ايقىن كاشكەنىمنىڭ ءوزى جاقسى.
قۇرماش. اقىندىق اۋىر جۇك قوي، وراز. اسىل وي، مول ءبىلىم، قاناتتى سەزىم، اسقار اقىلدان ەركىن، ەركەلەي شىعاتىن جۇرەك ءسوزى، شىنايى ءومىر ءسوزى عوي ول. بۇل ءسوز قينالا، تولعانا، ولەڭنىڭ اۋىر ازابىنا قايىسپاي، يىقتى ءبىرجولا توسقاندا ايتىلماق. بىردەن ايتام، وڭاي ايتام دەۋ ارزان قيال، بوس ءۇمىت... (بەرىلە ويعا باتىپ.) پوەزيا! تاماشا ولەڭ! ينەمەن قۇدىق قازعانداي وتە قيىن بۇل ەڭبەكتىڭ قۇشاعىنا كىرۋ قايدان وڭايعا ءتۇسسىن! ولەڭدى ۇقپايتىندار، ونىڭ ءقادىرىن كەتىرۋشى اقىنسىماقتار عانا مۇنى ارزان كاسىپ كورەدى. قيىن عوي، دوستىم، اقىندىق جولى!..
وراز (كۇلىپ). سەن ەكەۋىڭنىڭ اراڭدا جىندانباي جۇرگەن مىنا مەن مىقتى ەكەنمىن. اقىندىقتى ءبىرىڭ ولاي، ءبىرىڭ بۇلاي سۇيرەيسىڭ... جەتتى داۋلارىڭ، تىم بولماسا، مىنا ەمتيحان بىتكەنشە قويا تۇرىڭدارشى... (ەسىك قاعىلادى.)
وراز كىرىڭىز.
/نازىم كىرەدى./
قۇرماش. نازىم-اۋ، مۇنشا نەگە كەشىكتىڭ؟ سەنى كۇتىپ ءالى ەشقايدا شىعا الماي وتىرمىز.
نازىم. اپام بايعۇسقا اينالاقتاپ قالدىم. دەرتى كۇن سايىن مەڭدەپ، ءحالى اۋىرلاپ بارادى.
قۇرماش. دارىگەرلەر نە دەيدى؟
نازىم. باۋىرىندا تاس بار دەيدى. وپەراسيا جاساۋعا جۇرەگىنەن قورقادى. قاشانعىدان بۇرىن بيشارانىڭ ءومىرى وكسىپ بولدى.
قولىنداعى ناندى اۋزىنا بۇرالاپ تىعىپ كاشكەن كىرەدى.
كاشكەن (نازىمعا). ا، ستاروستا جولداس، ارىزىڭ دارىپتى! دەكان سۇيەگىمنەن وتەرلىك ءسوز ايتىپ جىبەردى. سەندەردىڭ ارقاڭدا كومسومول جينالىسىنىڭ تالقىسىنا دا تۇسەتىن بولىپپىن. ال، ەندى ايىزىڭ قاندى ما؟
نازىم. مىنە، وسىنىڭ جامان، كاشكەن. سەنى مۇقاتايىق دەپ جۇرگەن ەشقايسىمىز جوق. بارلىعىمىزدىڭ تىلەيتىنىمىز دە ءبىر سەنىڭ قامىڭ
كاشكەن. شىققان ەكەن قامقورشىم! ساباققا دايىندالمايدى، كۇنى-تۇنى ولەڭ جازۋمەن جۇرەدى، ايتساق تىڭدامايدى دەپ دەكانعا سىلەيتە جامانداپ الىپ، مونتانسيدى ەكەنسىڭدەر...
وراز (كيلىگىپ). ءجا، ءجا! بولدى! جازىقسىز ادامعا ورىنسىز نەگە ۇرىناسىڭ! دەكانعا دا ايتقان، كومسومول جيىلىسىندا قاراۋدى دا ۇسىنعان مىنا مەن! ونسىز سەنىڭ وڭعا باسار ءتۇرىڭ جوق. قاشانعى سەن ءۇشىن قىزارا بەرمەكپىز؟..
كاشكەن. اياقتارىنا مىنا مەن ورالعى بولىپ ءجۇرمىن بە؟ و، عاجاپ!..
وراز. ءيا. مىنا سەن! سەن!.. شىن ار نامىسىڭ بولسا، «قۇيرىقتان» قۇتىل!
نازىم (ساعاتىنا قاراپ تىقىرشىپ. قۇرماشقا ىمدايدى). ۋاقىت ءوتىپ بارادى.
قۇرماش (باسىن يزەپ). ءجۇر، كەتتىك. (ورازعا.) ءبىز اندا بولامىز، كەلەرسىڭ ەكەۋىڭ. (كەتەدى.)
وراز (كاشكەنگە). ءاي، كەتپەيسىڭ بە؟
كاشكەن. وقي بەر، ءوزىڭ!
وراز (كوزىن الارتىپ). ءسوزىن!
كاشكەن. مەندە وسى قانداي اقىلارىڭ بار؟..
وراز. كەۋدەڭە بوسقا نان پىسپەسىن! ساباق وقى! ءبىلىم ال!
كاشكەن. مەن ءبىلىمدى سەنەن ۇيرەنبەيمىن.
وراز. كەرەك بولسا، ۇيرەنەرسىڭ.
كاشكەن. سەن عۇرلى بىردەڭە بىلەمىن.
وراز. ناعىز بىتىرەر جىلى مالتىعىپ ءجۇرىپ نەمەنەگە وڭەشتەيسىڭ دەيمىن مەن ساعان؟!
كاشكەن. ءبىلىم، سەنىڭشە، نە ول؟ ءبىلىم ستۋدەنتتىڭ زاچەت كنيجكاسىنا جازىلعان «جاقسى» دەگەن باعا دەپ ويلايسىڭ عوي سەن. چەپۋحا. ءبىلىم، ول – كەڭ ءورىس، جالپاق دۇنيە! گوركيي مەن اباي مەكتەپ كەرمەي دە ءبىلىم العان. پۋشكين مەن بەلينسكيي سەن سياقتى بەسكە وقىماي-اق، دۇنيەگە ءوز ءسوزىن ايتقان! شەكسپير مەن سەرۆانتەس ومىردەن توقي ءجۇرىپ تە، كوركەم سوزدەن سۇلۋ ساراي سوققان!..
وراز. وندا سەن دە وقىما! كەت ينستيتۋتتان ءبىرجولا!
كاشكەن. اڭگىمە بەتالدى وقۋدا ەمەس، توقۋدا. كىتاپتا ايتىلعاننىڭ ءبارىن سەن سياقتى جاتتاپ العان ءبىلىم بولمايدى. ول دا ءبىر، قورىتىلماعان قورعاسىن دا ءبىر! ءوزىڭ ايتشى، سەن عوي كۇن-تۇنى باس كوتەرمەي سان كىتاپ وقيسىڭ. ءبىراق، نە پايدا، سونىڭ ءبارى ەشبىر حابار-وشارسىز سۋ اياعى قۇردىمعا بارىپ جوق بولىپ جاتىر. مەن ونداي ءبىلىمدى العىم دا كەلمەيدى. المايمىن دا! مەن ءبىلىم تۇل بولماسىن دەيمىن!
وراز. باسىڭدا قورىتىلىپ جاتقان التىنىڭ بولسا، نەگە كورسەتپەي ءجۇرسىڭ؟
كاشكەن. كورسەتىپ ءجۇرمىن، كورە ءبىل! وقى ەڭبەكتەرىمدى...
وراز. وقىعام. ءبىرىن ەمەس، ءبارىن دە وقىعام. التىن ىزدەپ، جەز تاپقام!
كاشكەن. وي-پىكىرى توبىعىنا كەلە الماي ءجۇرىپ، سىناعان سىڭارجاق، نادان سىنشىدان ساقتاسىن! (قىزا سويلەپ.) قازاق ادەبيەتىنە ءمولدىر تولقىن اكەلگەن «دارىگەر» اتتى جاقسى پوەمام دا كوزىنە ىلىنبەيدى، ءا؟!
وراز. ءتۇۋ، ساعان داۋا جوق ەكەن! (كەتەدى.)
كاشكەن (جالعىز). جامان دەگەن باعا مەنىڭ ومىرىمە پاسپورت بولماق پا. جوق، اقىننىڭ پاسپورتى-ولەڭى. جىردىڭ كۇنى باتپاسا، اقىننىڭ ءومىرى دە سۋالماقشى ەمەس. ەندەشە... (ەسىك قاعىلادى.)
كاشكەن (ەسىككە قاراماي). مەن مۇندامىن، كەلە بەر! (كۇلشە كىرەدى.)
كۇلشە. سەن، ءالى كەتكەن جوقسىڭ با؟
كاشكەن. مەن سەنى كۇتىپ وتىرمىن عوي، بوتا كوزىم.
كۇلشە. ءيا، كۇتىپ وتىرعان شىعارسىڭ، قۇداي ۇرىپ، ساباق وقىعىڭ كەلمەي وتىر دا.
كاشكەن. جوق، كۇلشە، شىنىمدى ايتايىن، ءبىر ولەڭدى تۋا الماي، تولعاتىپ وتىرمىن.
كۇلشە. نە تۋرالى ولەڭىڭ؟
كاشكەن (كۇلىپ). ماحاببات تۋرالى.
كۇلشە (كۇلىپ). كىمگە عاشىق بوپ قالدىڭ بايعۇس بالا؟
كاشكەن (ازىلدەپ). ءوزىم دە بىلمەيمىن. ءسىرا، ساعان عاشىقپىن عوي دەيمىن.
كۇلشە (ويناقىلىقپەن). ماحابباتپەن ويناما، كاشكەن، وتىنا كۇيەرسىڭ!
كاشكەن. قىزىق ەكەنسىڭ عوي، كۇلشە، مەن دەگەن كۇيۋشى مە ەدىم.
كۇلشە (تومسىرايىپ). سەن قالجىڭدايسىڭ-اۋ، كاشكەن. سۇيىسپەنشىلىك باسقا تۇسپەسىن دە، باسقا تۇسسە...
كاشكەن. نەمەنە، ءوزىڭ، باياعىنىڭ عاشىقتارىنشا كۇرەسپەيسىڭ عوي... تەگى سەن قىزدى قۇداي ۇرعان عوي.
كۇلشە. قوي ءارى، سوعان دا نانىپ قالدىڭ با، سەندە ستەندالدىڭ «قىزىل مەن قارا» اتتى رومانى بولۋشى ەدى. ماعان بىر-ەكى كۇنگە بەرە تۇرشى!
كاشكەن. ءبىر رەت وقىپ ەڭ عوي. (كىتاپتى. بەردى.)
كۇلشە. تاعى ءبىر قاراپ شىققىم كەلەدى. ساباقتى وقي-وقي جالىعىپ كەتتىم.
كاشكەن (بەتىنە قاراپ). باۋىرىم قالاي دەسەڭ، ولاي دە، ءوزىڭ بۇگىن ايتەۋىر كوڭىلسىزسىڭ.
كۇلشە. ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
كاشكەن. باسقانى بىلمەسەك تە قىز جانىن بىلەمىز، باۋىرىم.
كۇلشە. دۇرىس.
كاشكەن. دۇرىس بولسا، كانە شىنىڭدى ايت.
كۇلشە. سىر جاسىرماس دوسىم ەدىڭ. ايتايىن... جوق ۇيالامىن.
كاشكەن. مەنەن ۇيالاسىڭ با؟
كۇلشە. ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىز كورەم... ماتيلدانىڭ باسىنداعى كۇيدى ەسىڭە ءتۇسىرشى... مەن دە بەينە سوندايمىن.
كاشكەن. جيۋلەن كىم؟ رەنال كىم؟
كۇلشە. جيۋلەندى سەن بىلمەيسىڭ، ءبىر دارىگەر. رەنال-وزىمىزدىڭ نازىم!
كاشكەن. تۇسىنبەيمىن، نە ايتىپ تۇرعانىڭا.
كۇلشە. جىگىتىم سوعان اۋىپ كەتتى. ەندى تۇسىنىكتى مە؟
كاشكەن. سەنىڭ جىگىتىڭدى نازىم وزىنە قاراتىپ العان! سولاي عوي؟
كۇلشە. بىلمەيمىن، شىم-شىتىرىق...
كاشكەن. و سۇمدىق، ۇياتى قايدا، بۇلاردىڭ؟ بىرگە وقىپ جۇرگەن ءتاتۋ-تاتتى سىرلاس قۇربىلار. نە بوپ كەتكەن! تۇك ۇقپايمىن! (كۇلشەگە قادالىپ.) وسى سەن، شىن ايتىپ تۇرسىڭ با؟
كۇلشە. ويپىر-اي، سەن دە قايتا-قايتا ەجىكتەي بەرەدى ەكەنسىڭ.
كاشكەن. اناۋ جىگىت تە ءبىر وڭباعان ەكەن! قارا بىرەۋدى اققۇلا ابىگەرگە سالىپ، ارباپ جۇرگەنىن.
كۇلشە. ارباپ جۇرگەن جوق. العالى ءجۇر.
كاشكەن. كىمدى، نازىمدى ما؟
كۇلشە. ءيا، نازىمدى.
كاشكەن. بوس ءسوز عوي.
كۇلشە. تۇك تە بوس ءسوز ەمەس. ينستيتۋتتى بىتىرگەن كۇنى قوسىلۋعا ۋادەلەسىپ تا قويعان كورىنەدى.
كاشكەن. شەشەمە ايتقان جوق قوي.
كۇلشە. نەگە ايتسىن. كەزىندە ءبىر-اق ءبىلسىن دەيتىن شىعار.
كاشكەن. ءتۇۋ، ناعىز پاسىقتىق ەكەن بۇل! ادام تاعدىرى، ادام ءومىرى ويىنشىق پا، بۇلارعا!.. ولمەلى كەمپىردى، تىم بولماسا، ەلىنە كوشىرىپ سالماي، جۇرتىندا قالدىرماق پا!.. ىم... وزگە ءمىنىن كورگىش اۋليەگە ءبىز دە بىردەڭە ايتا الادى ەكەنبىز... (پاۋزا.) كىدىرە تۇر، كۇلشە! كوزىنىڭ ەتى وسكەن وزىمشىلدىككە سوت قۇرامىن، ادىلەت سوتىن قۇرامىن! (اسىعا شىعىپ كەتەدى. ەسىك قاعىپ جىبەك كىرەدى.)
جىبەك. ءما كىلت. مەن ساباق وقۋعا كەتتىم.
كۇلشە. كىدىرە تۇر... سويلەسەتىن ءسوز بار.
جىبەك. ءالى باياعى جىر ما! بۇراپ قويعان كۇي ساندىقتاي ءاردايىم ءبىر اۋەندى ايتا بەرمەي، قويساڭشى!
كۇلشە. كۇي وزگەرمەيدى، ۇدەيدى، جىبەك!
جىبەك (بەتىنە تەسىلە قاراپ). بۇل نە دەگەن ءسوز؟ بىرەۋدىڭ باقىتىنا ارا ءتۇسۋ مە؟
كۇلشە. جوق! ءوز باقىتىمدى قورعايمىن!.. كوزىنىڭ ەتى نەكەم جىگىتكە ءوز نامىسىن قىزدىڭ قالاي قورعايتىنىن كورسەتەدى.
جىبەك. بۇل ايتىپ تۇرعانىڭ بالانىڭ ءسوزى. نامىستى ساراپقا سالماس بۇرىن قورعار بولار.
كۇلشە. ءوزىڭ ايتشى، جىبەك، ويلاپپىن با مەن مۇنى؟!
جىبەك. ويلاماساڭ ەندى ويلان. ورىنسىز كۇيمە. سەن سۇيگەن ەكەن دەپ، ول سۇيمەدى... امال بار ما، بەكى... سەزىم قاتىپ قالعان تاس ەمەس، سۇيە بىلسەڭ، سۋىنا دا ءبىل! شۋ شىعارىپ، ار توگۋدە نە ابىروي بار؟
كۇلشە. قىز دا ادام عوي، شىن جۇرەكپەن سۇيگەن جانى قولدان شىعىپ بارا جاتسا، ءۇن شىعارماي قالاي وتىرماق!
جىبەك. قانشا قاتتى ءۇن شىعارساڭ دا، جۇرەكتىڭ قالاۋىن بۇزا المايسىڭ.
كۇلشە. «0، ءتاڭىرى! سۇيسە سۋي بىلمەيتىن، وتتى جۇرەك نەگە بەردىڭ سەن ماعان؟» دەيتىن لەرمونتوۆتىڭ قاي گەرويى ەدى وسى؟.. مەن دە ءقازىر بەينە سول سياقتىمىن...
جىبەك. قويشى، كۇلشەتاي، بولار ءىس بولعان سوڭ، قايتەسىڭ سونشا ەگىلىپ!
كۇلشە. اقىل ايتۋ وڭاي-اق قوي! باسىڭا تۇسسە كورەر ەم...
كاشكەن، وراز، قۇرماش، نازىم كىرەدى.
قۇرماش (ورازدىڭ جينالماي قالعان توسەگىنە كوزى ءتۇسىپ، قىزداردان ىڭعايسىزدانادى. تەرىس قارايدى). توسەگىن جيىپ جۇرسە، نەسى كەتەدى ەكەن مۇنىڭ!
جىبەك (ازىلدەپ). ەرتە ويانىپ، كەش تۇرىپسىڭدار. (توسەكتى جوندەيدى.)
قۇرماش (بەتىنە كۇلىمسىرەي قاراپ، باسىن ءيىپ). ايىپتىمىز. (ورازعا.) توسەككە اۋناۋدى قاشان قويار ەكەنسىڭ، سەن.
وراز. كەرەك بولسا، اۋناي بەرەتىن شىعارمىز. (كاشكەنگە.) ال، سويلە! جان دۇنيەڭدى قاپتاعان قانداي ءورت ەكەن؟!
كاشكەن. توقتاشى شاۋجايلاماي، تىم بولماسا، ەنتىگىمدى باسايىن.
جىبەك. (نازىمعا). بۇل نە جۇمباق؟
نازىم. بىلمەيمىن. ساباق وقىپ وتىرعان جەرىمىزدەن قويار دا قويماي الىپ كەلدى. جان دۇنيەمدى ءورت قاپتادى. ايتار سۇمدىق جاماناتىم بار دەيدى.
جىبەك. ول نە، كاشكەن؟
كاشكەن (داۋسىن ناشتەپ). جاقسىلىققا باستامايدى بۇل قىلىق!
وراز. تالاي دال-قۇلدى كورىپ ەم، ءبىراق مۇنداي ءتۇرىن كەزدەستىرىپ وتىرعانىم وسى!
جىبەك. نەمەنەنى جۇمباقتاپ تۇرسىڭ، اشىپ ايتشى.
كاشكەن. شەش، نازىم، جۇمباعىمدى، سۇراپ تۇر عوي مىنا جۇرت!
نازىم (تاڭدانىپ). نە ايتىپ تۇرعانىڭا تۇسىنبەيمىن.
كاشكەن. سويلە، كۇلشە!
كۇلشە (ىڭعايسىزدانىپ). قويشى، كاشكەن! مۇنىڭ نە؟ بالا بولعانبىسىڭ؟!
كاشكەن. نەمەنە قايعىڭدى بىرگە وقيتىن جولداستارىڭنان جاسىرايىن دەپ پە ەدىڭ...
كۇلشە. تۋۋ، قىزىق ەكەنسىڭ عوي، ءوزىڭ! سەنى مۇنداي دەپ كىم ويلاعان...
كاشكەن. نەمەنە، جۇرەگىڭ داۋالاماي ما؟ جازعان قۇلدا شارشاۋ بار ما، كاشكەن ءوزى-اق باياندايدى. (نازىمعا.) سۇراعىم بار ساعان.
نازىم. سۇرا!
كاشكەن. كىمسىڭ سەن؟
وراز. وسى نە ايتىپ تۇر؟
كاشكەن. ىستەپ جۇرگەن ءىسىڭدى ەسىڭە الشى!
نازىم. ويلانىپ سويلە، تىم اسقاقتاپ باراسىڭ.
كاشكەن. توسەك تارتىپ، ءال ۇستىندە جاتقان اق شاشتى اۋرۋ انادا اۋىر تاعدىر بار، ول ميىڭا كىرە مە؟! اڭقاۋ، البىرت قۇربىدا ساعان دەگەن نازا بار. ول ميىڭا كىرە مە؟! ءناپسى بار دا، ءتوزىم بار، ار بار دا، ادامگەرشىلىك بار! ول ميىڭا كىرە مە؟! ەگەر ميىڭا كىرسە، ايتشى جۇرتتىڭ الدىندا! (نازىم بەتىن باسىپ شىعىپ كەتەدى. قالعاندارى ءارتۇرلى كۇيدە ەداۋىر ءۇنسىز تۇرادى. اسىرەسە، قۇرماش ءۇنسىز تىستەنىپ، ىشتەي كۇيىنۋدە بولادى.)
جىبەك. كاشكەن، مۇنىڭ بارىپ تۇرعان تۇرپايىلىق!..
وراز. اقىن ەمەس، بيشارا ەكەنسىڭ عوي ءوزىڭ!
جىبەك. ءبىر اعاشقا بىتكەن بۇتاقتار دا وسە-وسە دىڭگەگىنەن الىستاپ، ءوز الدىنا بوي سالىپ، ءومىر سۇرەدى عوي. ادام سولعۇرلىم بولماعانى ما، ەسپەي ءوشىڭ قالاتىن. بۇل ءتالىمىڭ-قاي ءتالىم؟!
كۇلشە. وزىنىكى دە ءجونسىز عوي.
جىبەك. قوي، كۇلشە! سەن ارالاساتىن ەشتەڭە جوق!
كۇلشە. مەن دۇرىستىعىن ايتامىن.
جىبەك. وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ كىناڭ.
كۇلشە. نەمەنە... مەنەن كورگىڭ كەلە مە؟
جىبەك. ءيا، سەنەن كورەم.
كۇلشە (اشۋلى). ۇمىتپا وسى ءسوزىڭدى! (تەز-تەز باسىپ شىعىپ كەتەدى.)
قۇرماش. كاشكەن، بۇل قالاي بولدى؟ جۇرتتىڭ ءبارىن الەككە سالدىق قوي.
كاشكەن. الەكتەنبەي دايەك جوق. وي تۇسەدى دە، اعىنان جارىلادى. ساحنا ءبىتتى، ءبىز كەتتىك. (كۇلىمسىرەپ شىعىپ كەتەدى.)
قۇرماش (ويدا). نە ىستەيمىز؟ ايتساڭدارشى!
وراز. ۇشقىننان ءورت شىعاتىنىن مەن باياعىدا بىلگەم! ولاي بولماي ءجۇرىپ، ءورشىتىپ العان!
قۇرماش. مەن ەمەس، ورشىتكەن سەن! قيت ەتسە نامىسىنا تىلدەي جونەلەسىڭ. اشىنا-اشىنا مىنە ءوزىڭدى دە، وزگەنى دەي سالدى. ەشبىر ءسوزىڭدى تىڭدار ما ەندى ول... ويپىرماي، ءبارى دە بۇرىن نازىم بايعۇسقا اۋىر تيەتىن بولدى-اۋ! كومسومول جينالىسىنا سالۋدى قويا تۇرۋ كەرەك ەدى...
0راز. ءسوز ەمەس. جۇرت تالقىسىن كورمەي، كاشكەن تۇزەلمەيدى. اسىرەسە جاڭاعى وڭباعاندىعى ءۇشىن بار ما، تالاي تالقىعا تۇسىرەمىن مەن ونى.
قۇرماش. ويلانباي بەت الدى ارىنداي بەرمە! يۆان يۆانوۆيچپەن اقىلداسۋ كەرەك.
وراز. مىنە، مۇنىڭا قۇلاق اسۋعا بولادى.
قۇرماش. كەتتىك، ولاي بولسا...
ەكىنشى كارتينا
ينستيتۋت الدى. كاشكەن. ول ەسىك الدىنا كەلەدى.
كاشكەن (ىشكە كىرمەي كىدىرىپ). وسى جۇرت ايتتى ايتپادى، ءوزى نە بولار ەكەن؟ ءتورت جىل وقىپ كەلىپ، اقىر شەنىندە شوڭقيىپ وتىرىپ قالۋ دەگەن بىلايىنشا قاراعاندا دا كەلىمدى ءىس ەمەس-اۋ: «مىناۋ ديپلوم الا المادى» دەپ كورىنگەن سۇقتانباي ما ساعان. «قايتسەم ەكەن، ءا؟ باسقاسىن و عىپ، بۇ عىپ، بىردەڭە ەتۋگە بولار ەدى... ال، ورىس تىلىنە باستى سىندىرىپ كوپ وتىرۋ كەرەك... (ويلانىپ). ودان تاپسىرماي عوي مەملەكەتتىك ەمتيحانعا ەكى باستان جىبەرمەيدى... (ستۋدەنتتەردىڭ داۋسى ەستىلەدى.) ءاي، مەيلى!.. (قولىن ءبىر سىلتەپ، كەلگەن كوزى قايتادان شىعىپ كەتەدى.)
شىمىلدىق اشىلادى. ينستيتۋت اۋديتورياسى. تىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنىڭ وقۋ بىتىرەتىن سوڭعى كۋرس ستۋدەنتتەرى. ىشىندە تەك كاشكەن جوق. قارت پروفەسسور ينستيتۋت وقىتۋشىسى يۆان يۆانوۆيچ سادوۆسكيي كونسۋلتاسيا ساباعىن اياقتاپ بىتكەن كەز.
يۆان يۆانوۆيچ. باسقا سۇراقتارىڭ جوق پا؟
ءى ستۋدەنت. حالىقارالىق جاعداي تۋرالى دا سۇرالا ما؟ يۆان يۆانوۆيچ. ساياساتتى بىلمەسەك، قالاي بولادى، ءوزىڭ ايتشى!
I ستۋدەنت. ارينە، ءبىلۋ كەرەك.
يۆان يۆانوۆيچ. مەنىڭ دە ويىم سول... ەندى كىمدە بار؟.. جوق قوي؟.. وندا تارالىق. (ستۋدەنتتەر ورىندارىنان تۇرا قويمايدى. پروفەسسور ءارقايسىسىنىڭ بەتىنە قاراپ كۇلىمسىرەپ.) نەمەنە، كەتكىلەرىڭ كەلمەي مە؟ (كۇلشەگە.) لەكسيا بىتكەنشە اسىعىپ وتىراتىن سەن دە بۇگىن كۇندەگىدەي اسىقپايسىڭ عوي، كۇنپەيىسوۆا؟ ۇعىپ تۇرمىن، شاكىرتتەرىم، ءبارىن دە ۇعىپ تۇرمىن. ءتورت جىل ەتكەن ەڭبەكتىڭ جەمىسىن ورار الدىندا تولقۋ دەگەن تابيعي نارسە! ءبىراق تولقۋ، جاۋاپكەرشىلىكتى سەزۋ عانا از. ەڭبەك ۇستىنە ەڭبەك ەتۋ كەرەك.
II ستۋدەنت. ءساتسىز سۇراققا ءسۇرىنىپ قالماساق...
يۆان يۆانوۆيچ. شىن بىلگەنگە ساتسىزدىك جوق، شاكىرتىم.
وراز. ءسىز جاس كەزىڭىزدە جاقسى وقىعان بولارسىز، يۆان يۆانوۆيچ؟
يۆان يۆانوۆيچ (كۇلىمسىرەپ). سەنىڭ ءارقاشان دا وسىنداي ءبىر وعاش سۇراقتارىڭ جۇرەدى.
ساپاروۆ. ساباق تاقىرىبىنا تىكەلەي قاتىسى بولماسا دا، جاۋاپ بەرەيىن. (داۋسىن وزگەرتىپ.) ءيا، مەن جامان وقىمادىم. ءبىراق، قازىرگى سەن سياقتى ارناۋلى ستەپەنديا الا المادىم. قاناعاتتاندىڭ با؟..
قۇرماش (كۇلىپ). مۇمكىن، ءسىز ساپاروۆ سياقتى بارلىق پاننەن ۇزدىك وقي الماعان شىعارسىز؟
يۆان يۆانوۆيچ. وقۋىن وقىدىم. ايتكەنمەن، تاعدىر سولاي بولدى. مەنىڭ اتالارىم اقسۇيەك قاۋىمىنان شىقپاعان، قاراپايىم ادامدار ەدى. سولاردىڭ «تەكسىزدىگى» باعىمدى بايلادى... (كۇرسىنىپ.) ءقازىر سول ءبىر جاستىق شاق ەسىمە تۇسسە، نەتكەن باقىتسىز ەدى دەيمىن. ءيا، ۋاقىتتى وزدىرمايىق. ەستەرىنە مىنانى سالامىن: ەگەر ءبىر ماسەلە تۇسىنىكسىز بولسا، قاي ۋاقىتتا بولسا دا، ماعان كەلىپ سۇراپ الۋدان ارلانباڭدار. مۇندا بولماسا، ۇيگە كەلىڭدەر! ايتەۋىر بىلەتىن بولىڭدار!
ستۋدەنتتەر تارايدى. قۇرماش پەن وراز ءبولىنىپ قالادى.
وراز. ءبىز سىزبەن اقىلداسايىق دەپ ەدىك، يۆان يۆانوۆيچ.
يۆان يۆانوۆيچ. ا، جاقسى، ايتا عوي.
وراز. كاشكەن جايساقوۆ جايىندا ەدى.
قۇرماش. جانە كورشىڭىز نازىم ورازبايەۆا تۋرالى دا سويلەسسەك دەپ ەدىك.
يۆان يۆانوۆيچ. وتە جاقسى!
قۇرماش. نازىم ارامىزداعى وتە ءبىر اياۋلى جولداسىمىز عوي. ونىڭ قازىرگى ءحالى ارقامىزعا ايازداي باتادى. تۇرمىسقا شىققالى جۇرگەنىن ەنەسى ەستىپ، ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتقان كورىنەدى. ەسكىنىڭ قازاقتارىنداعى كەلىن دەگەن ۇعىم بۇل كۇندە دە تولىق جويىلىپ بولماعان عوي... ءوزى اۋرۋ، ءارى كارى كەمپىرگە ءتۇسىندىرۋ دە قيىن...
يۆان يۆانوۆيچ. مەن تاڭەرتەڭ كىرىپ شىققانىمدا تىنىش ەدى.
قۇرماش. جاڭا عانا ەستىپتى.
يۆان يۆانوۆيچ. بۇل، مىنە، قيىن ماسەلە. ول سەنى مەن مەنىڭ قالاۋىممەن وپ-وڭاي شەشىلە سالمايدى. تامىرى تەرەڭدە، ەسكى مەن جاڭانىڭ قاقتىعىسىندا جاتىر... مەن دە ايايمىن نازىمدى... ەنەسى دە ماعان قىمبات ادام. تاتۋ كورشىم، سەندەردەن بۇرىن وقىعان سۇيىكتى شاكىرتىمنىڭ اناسى... ءبىر ءجونىن تابۋىمىز كەرەك.
وراز. ءبىرىمىز سەرىلىك قۇرىپ وقىمايمىز، ەكىنشىمىز جەكە باستىڭ، ءۇي ءىشىنىڭ قايعىسىمەن اۋرە بولامىز... مۇنىڭ اياعى كوڭىلسىز كۇيگە اپاراتىنى ءسوزسىز. اناۋ جايساقوۆ دەگەن ساباق وقۋدى قويىپ، اداسۋمەن ءجۇر. بار بىتىرەتىنى كۇنى-تۇنى ولەڭ جاسادى. ايتساڭ، بەتىڭنەن الادى. بۇگىن دەكان ەكىنشى رەت شاقىرىپ الىپ، اقىل ەتىپ تە، ۇرسىپ تا ايتقان ەدى. سوندا دا، ەم قونباپتى. كورىپ وتىرسىز كونسۋلتاسياعا دا كەلگەن جوق.
/دەكان كىرەدى./
دەكان. يۆان يۆانوۆيچ، شاكىرتتەرىڭىز جيىلماعان با؟
يۆان يۆانوۆيچ. جوق، جيىلدى. ساباقتى ءبىتىرىپ تە قويدىق.
دەكان. سولاي ما؟.. مەنىڭ سىزبەن سويلەسۋىم كەرەك ەدى.
قۇرماش (پروفەسسورعا). يۆان يۆانوۆيچ، ءبىز كەتەيىك پە؟
يۆان يۆانوۆيچ. كەيىن سويلەسەرمىز. (قۇرماش پەن وراز كەتەدى.)
دەكان. ءسىز ستۋدەنت جايساقوۆ جونىندە قالاي ويلايسىز؟ ينستيتۋتتى بىتىرە الا ما؟
يۆان يۆانوۆيچ. بىتىرۋگە ءتيىس دەپ ويلايمىن.
دەكان. ەكى پاننەن بورىشتى ەكەنىن بىلەسىز بە؟
يۆان يۆانوۆيچ. بىلەمىن.
دەكان. ونى قاشان تاپسىرماق؟.. مەن شىنىمدى ايتايىن، سىزگە رەنجۋدەمىن.
يۆان يۆانوۆيچ. نە ءۇشىن؟
دەكان. ءسىز ونى تىم ەركەلەتىپ جىبەردىڭىز، قيت ەتسە، ارا تۇسەسىز وعان.
يۆان يۆانوۆيچ. قىمباتتى قادىر اديربەكوۆيچ، مەن ەشۋاقىتتا وعان ارا تۇسكەن ەمەسپىن. راس، تالانتىن دامىتۋى ءۇشىن دەمەيتىنىم، كەرەكتى جەرىندە ارقادان قاعاتىنىم بار...
دەكان. مىنە، سونىمىز جامان عوي... كوزىڭىزگە ايتايىن، ءسىز، يۆان يۆانوۆيچ، تىم كوڭىلشەكسىز، جۇمساقسىز.
يۆان يۆانوۆيچ (كۇلىمسىرەپ). ال، ءسىز تىم قاتالسىز.
دەكان. قىمباتتى پروفەسسور، ادام تاربيەلەۋدە ونسىز بولمايدى.
دەكان. قىمباتتى پروفەسسور، ادام تاربيەلەۋدە ونسىز سىزدىكى مەنىمشە، ءبىر جاقتى قاتالدىق.
دەكان. ال مەن ءوزىم ولاي دەپ ويلامايمىن. ءوزىڭىز سياقتى ستۋدەنتتەرىمدى مەن دە جاقسى كورەمىن. جاقسى كورگەندىكتەن دە، ولارعا قاتال بولعىم كەلەدى، ويتكەنى، ولاردىڭ الدىندا الىنباعان تالاي قامال جاتىر. ول قامالدى جاستاي شىڭدالعان ءبىلىمدى، قاجىرلى، العىر ادام عانا الا الاتىنىن بىلەسىز. ەگەر بۇگىن ءبىرىنىڭ قاسىنا، ءبىرىنىڭ قاباعىنا قاراپ، الاقانعا سالىپ وسىرسەك، ونداي ادامدار ەرتەڭ ءومىر كۇرەسىنىڭ الدىڭعى ساپىندا بولا المايدى...
يۆان يۆانوۆيچ. دۇرىس ايتاسىز، دۇرىس ايتاسىز. داۋىم جوق. ال، ءبىراق، ادام تاربيەلەۋ دەگەنىمىز ءسىز ايتقان ءبىر عانا قاتالدىق قانا بولماسا كەرەك. بۇل تۇتاس جاتقان، بويىنا تالاي ونەردى جيعان پەداگوگيكالىق كۇردەلى مەحانيزم دەپ قاراساق دۇرىس بولار. پەداگوگ قاتال دا، جۇمساق تا بولا ءبىلۋ شارت. اكە ورنىنا اكە، شەشە ورنىنا شەشە بولۋعا دا تۋرا كەلەدى. ايتىڭىزشى ،ءار شاكىرتتىڭ وزىندىك دارا قاسيەتىن، بويىنداعى وسال جاعىن بىلمەي، قالاي تاربيەلەي الماقپىز ولاردى؟.. ايتايىق، جايساقوۆ باسىنداعى قايشىلىق نەدە؟ بىلەسىز بە؟
دەكان. ول اقىنمىن دەپ داندايسىپ كەتكەن...
يۆان يۆانوۆيچ. قارا نوسەر قۇياردا، اسپان الەمىمدە قانداي قۇبىلىس بولاتىنىن بىلەسىز بە؟ ناجاعاي ويناپ، قارا بۇلت دوڭبەكشىپ ،جەل ءىشىن تارتا بۋلىعىپ، سۇراپىل ءبىر داۋىل سوعادى. سونان سوڭ بارىپ نوسەر قۇيادى. جايساقوۆ تا ءقازىر سول سەكىلدى. ول ءسىز ايتقانداي، ءالى اقىن ەمەس. اقىن بولۋ جولىندا جانىمەن تولعانىپ، نە ىستەرگە بىلمەي، جاۋار بۇلتتاي تۇنەرۋدە... اقىندىق وڭاي تۋمايدى. ول ۇلكەن قيىنشىلىقپەن، اۋىر ازاپپەن كەلەدى. كوڭىلدى ءار ساققا جۇگىرتىپ، ابىگەرگە دە سالادى. مۇنداي ارپالىس ۇستىندە جاس ادامدا تولقۋ، اداسۋ بولماي تۇرمايدى. ول ءوز ونەرىن ەركىن يگەرە الماي، اينالانىڭ بارىنە ءبىر ءتۇرلى قىزعانىشپەن قارايدى. مۇنى ءسىز بەن ءبىز جاقسى تۇسىنۋگە ءتيىسپىز.
دەكان (جىميىپ). ولاي بولسا، ءسىز اقىندىقتىڭ تۋۋى دەگەن تراكتات جازعايسىز.
يۆان يۆانوۆيچ. ءسىز كۇلەسىز بە؟.. جوق، قاتە ۇعىنباڭىز. مەن سىزگە جالپى اقىندىق تۋرالى رەسەپت ۇسىنىپ تۇرعانىم جوق. ىشتەي بۋلىعىپ، بىلىممەن، ويلى ۇلكەن ارنامەن ەشبىر شۋسىز-اق كەلەتىن اقىندىق تا بولاتىنىن مەن جاقسى بىلەمىن. ول تۋرالى ءسوز باسقا...
(وراز اسىعىس كىرىپ كەلەدى.)
وراز. كاشكەن، قايداسىڭ؟ (ەكى ۇستازىن كورىپ، اقىرىپ تۇرىپ قالادى.)
يۆان يۆانوۆيچ. نە بولدى؟
وراز (ساسقالاقتاپ). جاي ەدى... سول وسىندا كەتتى دەپ ەدى...
دەكان. جاي ما؟
وراز (قولىنداعى گازەتتى ۇسىنىپ). سىلەيتىپ سالىپتى، ابدەن سىلەيتىپتى.
يۆان يۆانوۆيچ. قالايشا؟
وراز. پوەماسىن ىسكە العىسىز ەتىپ، سىن جازىپتى.
دەكان (پروفەسسورعا). مىنە، سىزگە اقىندىقتىڭ تۋۋى!.. ( كەتەدى.)
يۆان يۆانوۆيچ. سىندى كىم جازعان دەيسىڭ؟
ورال. جاقىپوۆ، دارىگەر-حيرۋرگ جاقىپوۆ.
يۆان يۆانوۆيچ. جاقىپوۆ! قاي جاقىپوۆ؟
وراز (كۇمىلجىپ). ءوزىمىزدىڭ الگىندە عانا اڭگىمە ەتكەن...
يۆان يۆانوۆيچ. ءيا، ءيا، ەسىمە ءتۇستى. وراز، جايساقوۆتى ىزدەپ، تەز تاپ تا، ماعان جىبەر. مەن وسىندا بولامىن. (وراز، يۆان يۆانوۆيچ اينالا جۇرەدى. پارتالارعا ويلانا قارايدى. كۇلىمسىرەيدى.) بالاپاندار تۇلەپ ۇشادى. ەرتەڭ تاعى دا جاڭا تولقىن كەلەدى. مەن ساباقتى قايتادان باستايمىن.) جايساقوۆ، جايساقوۆ، سەن مازالايسىڭ مەنى. جاس اداسسا ءبىر ءسارى، ساقال-شاشى اعارعان مەن سياقتى اقباس شال اداسسا، ماسقارا عوي بۇل!.. (كاشكەن كەلەدى.)
كاشكەن. يۆان يۆانوۆيچ، رۇقسات پا؟
يۆان يۆانوۆيچ. كەل. (كاشكەن كىرگەن سوڭ.) ساباققا نەگە كەلمەدىڭ؟
كاشكەن. ءبىر جۇمىسپەن كەشىگىپ قالدىم.
يۆان يۆانوۆيچ. سەنىڭ جۇمىسىڭ وقۋ ەمەس پە؟
كاشكەن. وقىپ ءجۇرمىن!
يۆان يۆانوۆيچ. وتىر... مۇندا وتىر. (كاشكەن وتىرادى.) ەمتيحانعا دايىندىعىڭ قالاي؟
كاشكەن. ءماز ەمەس.
يۆان يۆانوۆيچ. نەگە ءماز ەمەس؟
كاشكەن. وقۋعا جاعداي جوق. كۇندە جيىلىس، كۇندە ەگەس.
يۆان يۆانوۆيچ. كەشەگىدەن باسقا سوڭعى ۋاقىتتا ەشقانداي جيىلىس بولعان جوق سياقتى ەدى عوي.
كاشكەن. دەكان كۇنىنە ون شاقىرسا، ديرەكتور جيىرما شاقىرادى. جيىلىس دەپ بىلەمىن، سونىڭ ءبارىن.
يۆان يۆانوۆيچ. ادەپسىز بولما!.. سولاردىڭ ءبارىبىر سەنىڭ قامىڭ ءۇشىن ابىگەر بوپ جۇرگەنىن ءتۇسىنۋىڭ كەرەك. سەن ءبىرىمىزدى ەمەس، ءبارىمىزدى اۋرەلەۋدەسىڭ.
كاشكەن. تۇسىنبەي تۇرمىن، يۆان يۆانوۆيچ.
يۆان يۆانوۆيچ. وسى ىستەپ جۇرگەنىڭ نە سەنىڭ؟
كاشكەن. نە ىستەدىم؟
يۆان يۆانوۆيچ. نە ىستەدىم! قامىڭدى ويلاعان جولداستارىڭنان بەزىپ بولعانسىڭ...
كاشكەن. جولداستان بەزگەن ەمەن. شىنىندا، جولداس تا جوق مەندە.
يۆان يۆانوۆيچ. جولداس كوپ سەندە.
كاشكەن. كورە الماي ءجۇرمىن.
يۆان يۆانوۆيچ. ءسوز تالاستىرما مەنىمەن...
كاشكەن. مىناۋ ما جولداستىقتارى؟ (گازەت ۇسىنادى.)
يۆان يۆانوۆيچ. بىلەمىن.
كاشكەن. (وزىنە). ءوزىمىزدىڭ جەلاياقتاردىڭ ءبىرى عوي جەتكىزىپ ۇلگىرگەن (پروفەسسورعا.) جۇزىندە كۇلكى، جۇرەگىندە ۋ ساقتاعان جولداسسىماقتاردىڭ ماعان قارسى جاساپ وتىرعان ارەكەتى بۇل. ادەبيەتتەن حابارسىز، دارىگەر قايدان سىن جازسىن!
يۆان يۆانوۆيچ. توقتا، شىراق! ءشۇبالى ويعا ەرە بەرسەڭ، بارىمىزدەن بەزۋىڭ دە عاجاپ ەمەس. ءبىراق، ءبىز سەنى وزىمىزدەن بەزدىرىپ، قۇردىمعا باتىرىپ وتىرا المايمىز... اڭگىمەنى سىننان باستايىق. قانە، وقىشى.
كاشكەن (وقيدى)... «دارىگەر» دەپ ات قويعانىن قايتەلىك. جاس اقىن تاقىرىبىن يگەرە الماپتى... وقيعانىڭ سيقىنا كوز جىبەرىڭىز. سوۆەت دارىگەرى ادام ءومىرىن ۇزارتۋدىڭ امالىن ىزدەيدى. مۇنى امەريكاعا بارىپ تابادى. سوندا تاجىريبەنى وزىنە جاسايمىن دەپ ولەدى. وعان اۆتور ازا تارتىپ:
قايران ەر، قايران بوزداق، تاپتى قازا،
شەگەدى جاس قىرشىنعا اقىن ازا!
ءتاڭرىنىڭ جازباعانىن تابامىن دەپ،
الدە سەن تارتتىڭ با ەكەن سودان جازا! –
دەيدى. كورىپ وتىرسىزدار ما، شىعارمانىڭ گەرويى ساياساتتان لاققان، وتانسىز بىرەۋ دە، اۆتورى ورتا عاسىردىڭ ميستيكتەرى سياقتى جوققا تابىنىپ، كورەر كوزگە اداسادى»... (بوگەلەدى.) وقي بەرەيىن بە؟
يۆان يۆانوۆيچ. وقى!
كاشكەن (وقيدى). «ءارى يدەياسىز، ءارى ولاق جازىلعان بۇل پوەما جاستارىمىزدى جاسىق، كۇيرەك بولىپ وسۋگە ۇندەيدى.» (گازەتتەن باسىن كوتەرىپ.) مىنە، وسىلاي بولىپ كەتە بەرەدى.
يۆان يۆانوۆيچ. سەن جاڭا جانى اشىر جولداسىم جوق دەپ ەدىڭ. ول ءسوزىڭنىڭ نەگىزسىز ايتىلعانىن مىنا سىننىڭ ءوزى-اق ايقىن كورسەتىپ تۇر. بۇل شىن دوستىڭ قولىنان شىققان. كەمشىلىگىڭدى، قاتەڭدى ءدال كورسەتىپ بەرگەن. بۇل سىننان مەن دە سەن جونىندەگى ءوز قاتەمدى ۇعىپ تۇرمىن. پوەزيا مىندەتىن تۇسىنبەي، تەرىس باعىت العانسىڭ. ءبىز مۇنى اععارماي قالعانبىز. شىعارما حالقىمىز ءۇشىن قىزمەت ەتپەسە-نەمەنەگە كەرەك؟!
كاشكەن. يۆان يۆانوۆيچ!
يۆان يۆانوۆيچ. سەن بۇعان مويىندا. سىناعان جولداستارىڭا دا، سىن جازعان جاقىپوۆقا دا العىس ايت! تابىس سولارمەن.
كاشكەن. اتاماڭىز، يۆان يۆانوۆيچ. مەن ءسىز ويلاعانداي بالا ەمەسپىن... كىم دوس، كىم قاس ەكەنىن دە تانيمىن...
يۆان يۆانوۆيچ. تاني الماي تۇرسىڭ... (ستۋدەنت كەلەدى.)
ستۋدەنت. يۆان يۆانوۆيچ، ءسىزدى ديرەكتور شاقىرادى.
يۆان يۆانوۆيچ. ءقازىر... (ستۋدەنت كەتەدى.) بالالىق ويدى تاستاۋ كەرەك! وزگەگە دە، وزىڭە دە ءادىل بولا ءبىل. ايتىلعان سىننىڭ ءبارىن تەرىسكە جورىپ، ودان ۇركۋگە بولمايدى. ءوسۋدى تىلەسەڭ، سىنعا قۇشاق جاي، دۇرىس قابىلدا... (ويلانىپ.) سىن-بەينە تاسقىن سۋ. تامىرى تەرەڭ بويلاعان ماۋەلى بايتەرەكتەردى شايقالتا، ىرعالتا ءتۇسىپ، بەرىك نىعاپ، بويىن شالعان كىر-قوقىستى شايىپ اكەتەدى دە، كوك بويلاپ ەركىندەپ وسۋىنە مول قورەك قالدىرادى. سوندىقتان دا، وزىنە سەنىمدى جاس بايتەرەك ءاردايىم دا تاسقىنعا قۇشاعىن جايادى، ودان سۋسىنداپ، گۇل-گۇل جايناپ، جاپىراقتارى جەلكىلدەپ، تولقىن اتادى. ال، تامىرىن قۇرت شالعان وسال تەرەك ۇرەيلەنە قورقادى. ويتكەنى، ونىڭ شاما-شارقى وزىنە ايان. سۋ تۇبىمەن قوپارىپ جىعىپ كەتسە، قايتىپ باسىن كوتەرە الماي، ءبىرجولا قۋراپ قالادى. كوك شىبىقتاي ءورىمتال سەن سياقتى العىر جاس كارى تەرەكشە مورت سىنسا نە بولعانى. وسىنى ءوزىڭ اقىلىڭا سالىپ، ويلاپ كورشى... ديرەكتور دا سەنىن قامىڭ ءۇشىن مەنى شاقىرىپ وتىر. مەن ولارعا ەمتيحاندى ەسەنوۆپەن، ساپاروۆپەن، مۇراتبەكوۆامەن بىرىگىپ دايىندالاتىنىڭدى ايتامىن. (كەتەدى.)
كاشكەن (جالعىز). سىن تاسقىن سۋ دەيدى. جاقسى ايتا بىلەسىڭ، قارتىم! ويىڭدى تۇسپالداپ، شەبەر جەتكىزەسىڭ... مەن دە دۇنيەگە ءوز ءسوزىمدى ايتقىم كەلەدى، اسىل ولەڭمەن ايتقىم كەلەدى. وسىنى مەنىڭ جولداستارىم تۇسىنبەيدى. مەن وسىعان كۇيىنەم... وزىمشە جاقسى شىقتى دەگەن پوەمام ساتسىزدىككە ۇشىرادى. قاتىگەز دارىگەر قانجارىن سالدى. جاقسى، ايقاسىپ كورەيىك. مۇمكىن، مەنى دە جەڭەرسىڭ... فۋ، باسىم مەڭ-زەڭ! نە وقىعىم، نە جازعىم كەلمەيدى... (پاۋزا.) سوڭعى كەزدە جولداستارىم مەنى جەك كورىپ بارا جاتقان سەكىلدى. نەگە بۇلاي! نە جازدىم. نەگە جاقپايمىن سولارعا؟..
شىمىلدىق
ەكىنشى اكت
ءۇشىنشى كارتينا
كەشكى ۋاقىت. باتار كۇننىڭ شاپاعى قىزىل اراي نۇر تارتىپ، اينالانى اسەمدىككە بولەپ تۇر. بالجان مەن پروفەسسور سادوۆسكييدىڭ كوك-جاسىل وسىمدىكتەرگە بولەنگەن كوك اۋلاسى. وڭ جاقتا بالجان كەمپىردىڭ ءۇيى. ونىڭ ساحنادا كورىنىپ تۇرعان ەكى ۇلكەن تەرەزەسى شالقاسىنان اشۋلى. سول جاقتا پروفەسسوردىڭ ءۇيى. زالداعىلارعا ونىڭ ەسىگى كورىنىپ تۇرادى. شىمىلدىق اشىلعاندا پروفەسسوردىڭ ۇيىنەن بىر-ەكىلەپ كەتىپ جاتقان ستۋدەنتتەر كورىنەدى. بۇل كونسۋلتاسيا الىپ جۇرگەندەر. نازىم ءوز ءۇيىنىڭ جانىنداعى جۋان تەرەك تۇبىندەگى ورىندىقتا جىبەك ەكەۋى قازاق ادەبيەتىنەن مەملەكەتتىك ەمتيحانعا دايارلانىپ وتىر.
نازىم (باسىن كوتەرىپ). ءار شۋماقتى قايتالاپ وقىعان سايىن تەرەڭدەپ، ونىڭ جانىن ۇعىنا بەرەتىن سياقتىسىڭ. نەتكەن ءتۇنسىز تەرەڭ وي!.. ابايدى ءبىز بۇرىن جەتە تۇسىنبەيدى ەكەنبىز عوي، جىبەك.
جىبەك. ول راس. اباي ءبىز ءبىلىم الىپ، ەسەيىپ وسكەن سايىن جاڭارا بەرەدى، جاسارا بەرەدى. پۋشكين مەن اباي سياقتى ۇلى اقىندار ادام بالاسى ۇرپاعىنىڭ ماڭگى زامانداسى.
نازىم. ابايدىڭ ۇلىلىعىن ءبىر سوزبەن دالەلدە دەسە، سەن نە دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىڭ، جىبەك؟ كوميسسيا بۇلاي دەپ سۇراۋى دا مۇمكىن عوي.
جىبەك (نازىمعا كۇلىمسىرەي قاراپ). قىزىق، سۇراق، ءبىراق، بۇرىن ويلانباعان سۇراعىم... ءوزىڭ نە دەر ەڭ؟
نازىم. مەن ءسوزدى ابايدىڭ وزىنە بەرەر ەدىم:
ادامنىڭ كەيبىر كەزدەرى
كوڭىلدە الاڭ باسىلسا،
ءتاڭرىنىڭ بەرگەن ونەرى
كوك بۇلتتان اشىلسا.
سىلدىرلاپ وڭكەي كەلىسىم،
تاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي،
كىرلەگەن جۇرەك ءوزى ءىشىن
تۇرا الماس استە جۋىنباي.
ءتاڭرىنىڭ كۇنى جارقىراپ،
ۇيقىدان كوڭىل اشار كوز
قۋاتتى ويدان باس قۇراپ،
ەركەلەنىپ شىعار ءسوز.
جىبەك.
سوندا اقىن بەلىن بۋىنىپ
الدى-ارتىنا قارانار،
دۇنيە كىرىن جۋىنىپ
كورىنىپ ويعا ءسوز سالار.
قىرانشا قاراپ قىرىمعا
مۇڭ مەن زاردى قولعا الار،
كەكتەنىپ نادان زۇلىمعا
شيىرشىق اتار، تولعانار.
ادىلەت پەن اقىلعا
سىناتىپ كورگەن-بىلگەنىن.
بىلدىرەر الىس، جاقىنعا
سولاردىڭ سويلە دەگەنىن.
ىزالى جۇرەك، دولى قول،
ۋلى سيا، اششى ءتىل.
نە جازىپ كەتسە، جايى سول،
جەك كورسەڭدەر ءوزىڭ ءبىل.
نازىم. نە ءبارى جەتى شۋماق ولەڭدە بۇكىل اباي جاتىر.
جىبەك. اقىندىقتىڭ گيمنى... قانداي تەرەڭ! قانداي كوركەم! ءار ءسوزىن ويلانۋعا تۋرا كەلەدى... (ساحناعا ەكى ستۋدەنت شىعادى. نازىم ورنىنان تۇرىپ، ءۇيىنىڭ تەرەزەسىنەن قارايدى.)
I-ستۋدەنت (ساحناعا قاراپ). تەزىرەك ءجۇر. ساعات تۋرا سەگىز بولىپتى.
II-ستۋدەنت. سەنىڭ ساعاتىڭ ىلعي الدا جۇرەدى. ءتىپتى دە سەگىز بولعان جوق. (ەكەۋى دە پروفەسسوردىڭ ۇيىنە كىرەدى).
نازىم (قايتىپ كەلىپ). باسىن دا كوتەرمەگەن. تەرىس قاراعان كۇيىندە ءالى جاتىر.
جىبەك. نەمەنەسىنە ايتا قويدى ەكەن دەيمىن...
نازىم. ول ايتايىن دەمەپتى، ەستىدى دەگەن ويمەن اڭعارماي ايتىپ سالىپتى.
جىبەك. جۇرگەن جەرى ابىگەر...
نازىم. قايتەسىڭ، مىنەز عوي. (پاۋزا.) ويعا كەتسەم كوزىمە جاس كەلەدى. مەن كەلگەلى دۇنيەگە 24-اق جىل بولىپتى. ونىڭ دا كوبى بالالىق ءومىر. وسى از ومىرىمدە مەن نە كوردىم؟ وقۋ وقىدىم، ءبىلىم قۋدىم. دۇنيەگە كەلگەلى بار بىتىرگەنىم وسى عانا. قالاي دەيسىڭ، جىبەك-اۋ! از ەمەس پە تىم؟ جار ءسۇيىپ ەم، تاعدىر ونى دا كوپسىندى. مىنە، بۇگىن جان جارىمنىڭ قازا تاپقانىنا ەكى جىل... (پاۋزا.) قايران دوس! بۇلاي بولادى دەپ ءوڭىمىز تۇگىل تۇسىمىزدە ويلادىق پا ەكەن! (داۋسىن باياۋلاتىپ.) مايداندا ءجۇرىپ جازعان حاتتارىندا «ءالى-اق جەڭىسپەن ورالامىز. اسىعا كۇت، ساۋلەم!» دەگەن سوزدەردى ءاردايىم ايتاتىن ەدى. وسى سوزدەن ونىڭ لۇپىلدەپ سوققان ىستىق جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى، جىلى لەبى سەزىلگەندەي، ونەبويىم شىمىرلاپ، كوكىرەگىمە بۇكىل الەم سىيعانداي، ءبىر كەڭ تىنىس پايدا بولاتىن... سول جاردىڭ امان كەلگەنىن ءبىر كورسەم دەگەن ارمانىم، قانداي ءتاتتى ەدى! قانداي تىرەك ەدى!.. امال قانشا، جامانات حابار ءتاتتى ءۇمىت پەن قىلاۋسىز نيەتتى ءبىرجولا قيىپ كەتتى. ەسكى ءۇمىت ءۇزىلىپ، جاڭا ءۇمىتتىڭ كەمەسىنە ءتۇستىم. امالسىز ءتۇستىم. ءومىرىمدى وشىرمەۋ ءۇشىن ءتۇستىم. مۇنداي قيىن وزگەرىستى كارى انا تۇسىنبەۋى دە مۇمكىن عوي... ءبىراق، قۇربىلارىم ءتۇسىنۋى كەرەك ەمەس پە ەدى. نەگە كىنالايدى مەنى؟
جىبەك. مۇڭايماشى، نازىم! سەنى ەشكىم دە كىنالامايدى. مۇمكىن دە ەمەس كىنالاۋعا.
نازىم. كاشكەن ءسوزىن ەستىدىڭ عوي ءوز قۇلاعىڭمەن؟ ول اقىن ادام. قالتارىسسىز، قۋلىقسىز، اق كوڭىل ادام. ايتسا شىنىن، ءوز ويىنداعىسىن ايتادى. باسقا قۇربىلارىم دا مەن تۋرالى جامان ويدا شىعار. ونى مەن قايدان بىلەيىن.
جىبەك. ءبىز جاڭا زامان ادامىمىز. ءبىزدىڭ ۇعىمىمىز دا جاڭا. وسى جاڭا ۇعىمىمىزدى كەيبىر ەسكى ۇعىمنىڭ شىرماۋىندا جۇرگەندەرگە باتىل ۇسىنۋىمىز كەرەك. ءبىز بۇعان تارتىنشاقتاپ قالۋعا ءتيىس ەمەسپىز.
نازىم. مەن مۇنى بىلەمىن دە، تۇسىنەمىن دە، جىبەك... ءبىراق، ءار نارسەنىڭ ءوز ولشەمى، ءوز شەگى بار. مەنىڭ باسىمداعى قازىرگى جاعداي قيىن... اق شاشتى اۋرۋ ەنەمدى، اسىل جارىمىڭدى ايايسىڭ، ايايمىن... قاتتى ايايمىن. (پروفەسسوردىڭ ۇيىنەن ستۋدەنتتەر شىعادى. ساحنانىڭ ءتۇپ جاعىنا كەتەدى.)
نازىم (ساعاتىنا قاراپ). ءشارىپتىڭ دە كەلەم دەگەن مەزگىلى بولىپ قالىپتى عوي.
جىبەك. وندا مەن كەتەيىن.
نازىم. مەن سەنى ۇزاتىپ سالايىن.
جىبەك. قايتەسىڭ ۇزاتىپ.
نازىم. جوق، ۇزاتايىن. (كۇلىمسىرەپ قولتىعىنان الىپ.) جىگىتىڭ بولايىن.
جىبەك (كۇلىپ). سەندەي جىگىتتەن ەشبىر قىز بويىن اۋلاق سالار ما!
نازىم. قىز بولۋ قانداي جاقسى!
جىبەك (كۇلىپ). جىگىتىم، قالاي-قالاي تيەسىڭ جۇرەككە!
نازىم. شىن ايتام. كەيدە سول ءبىر داۋرەن ەسكە تۇسەدى. قىزىعا قارايسىڭ. امال نە، ورامالىن الىستان بۇلعاپ، الداۋسىراتىپ كەتە بارادى...
جىبەك (ازىلدەپ). جاس باسىنان جانىن قارتتىقتىڭ قىراۋى شالعان سەندەي جىگىت ۇنامايدى ماعان.
نازىم (جادىراپ). شۇعىل كەتتىڭ دەگەن سوڭ الىستان وراعىتپاق بولعان ءتۇرىم عوي. ولاق شىقسا، قويدىم. تەگى، مەنەن وڭعان كاۆالەر شىعاتىن ءتۇرى جوق، ورنىمدى قۇرماشقا بەرسەم بە دەيمىن!
جىبەك (نازدانا كۇلىپ). تەنتەك بولما، نازىم!.. (ەكەۋى دە كەتەدى.)
ساحناعا كاشكەن شىعادى. پروفەسسوردىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا بارا بەرگەندە قۇرماش قارسى كەلەدى.
قۇرماش. كىرمەي نەعىپ تۇرسىڭ، كاشكەن؟
كاشكەن (جىميىپ). ەكى بىردەي سوققىعا جىعىلىپ، ەسەڭگىرەپ قالىپپىن.
قۇرماش. قانداي سوققى؟
كاشكەن. قانداي سوققى؟! پوەمادان قۇلادىق. (سۇق قولىن كوتەرىپ.) ءبىر! كومسومول جينالىسىندا اششى تەردى ارقادان سىعىپ بەردى. (سۇق قولىن كوتەرىپ.) ەكى! ءبىر باسقا جەتەتىن شىعار، شىراعىم.
قۇرماش. وي، ءوزىڭ جىگىتسىڭ، كاشكەن! شىنىمدى ايتايىن، مەن سەنەن جينالىستىڭ باسىندا بۇلدىرە مە دەپ قورقىپ ەدىم، ارتىنان تۇزەپ اكەتتىڭ. دۇرىس بولدى.
كاشكەن. نە دۇرىس بولدى؟
قۇرماش. كەمشىلىكتەرىڭدى مويىنداعانىڭ دۇرىس بولدى.
كاشكەن. قاشان مويىندادىم مەن؟
قۇرماش (جايدارى). قوي، قوي، جالتارما!.. جىگىتسىڭ دەيمىن ساعان مەن! (كەتەدى.)
كاشكەن. ماعان جىگىتسىڭ دەيدى، جوق ناعىز جىگىت سەنسىڭ، قۇرماش! دوسقا قابىرعاڭنىڭ قايىسا بىلەتىنىن كورسەتتىڭ-اۋ جينالىستا سەن!.. كوزىنە جاس الا قاندايلىق تولعانىپ سويلەدى ول، ءا!.. عاجاپ! (ىشكە كىرەدى.)
ساحناعا ءشارىپ كەلەدى. پروفەسسوردىڭ ۇيىنەن كۇلشە شىعىپ قارسى كەزدەسەدى.
كۇلشە. بۇگىن سەنى كورەم دەگەن ويىمدا جوق ەدى... پروفەسسوردان كونسۋلتاسيا الۋعا كەلىپ ەدىم. ءبىر ءسوز سۇراسام جولىڭنان قالدىرار ما ەكەم؟
ءشارىپ. سۇرا!
كۇلشە. ماعان دەگەن جىلى شىراي قايدا كەتكەن؟
ءشارىپ. كۇلشە، اراداعى جىرىمىز ايتىلىپ بىتكەن ەدى عوي. نەمەنەگە قايتا-قايتا جاڭعىرتا بەرەمىز.
كۇلشە. قاتىگەزسىڭ، ءشارىپ. اياۋ دەگەندى بىلەمىسىڭ، ءسىرا؟
ءشارىپ. اياماسام بۇيتپەس ەدىم.
كۇلشە (داۋسىن كوتەرىپ). قىز جۇرەگىن تىلگىلەۋ دە اياۋ بولعانى ما؟
ءشارىپ. مەن سەنىڭ الدىڭدا قارىزدارمىن، كۇلشە! ءبىراق، سەن ويلاعانداي ەمەس، باسقاشا قارىزدارمىن... سەن مەنى جارالى كۇيىمدە ءولىم اۋزىنان الىپ شىقتىڭ. ءامىر بەردىڭ. سەن بولماساڭ، مۇمكىن، ەل ءجۇزىن كورە الماعان دا بولار ەدىم. بۇل جاقسىلىعىڭدى ۇمىتسام، بارىپ تۇرعان وڭباعاندىق بولار ەدى... مايدانداس دوسىم بولدىڭ از كۇن. ءبىر بىرىمىزگە اعا مەن قارىنداستاي ۇيرەنىپ، ەتەنە بولىپ كەتتىك. كەيىن حات الىسىپ، حات تا جازىستىق. اماندىقتى، ساۋلىقتى ايتتىق. وسىنىڭ ءبارى جات نارسە مە ەدى ءبىز ءۇشىن؟ ەشبىر جاتتىعى جوق ەدى. اعا ەدىك، قارىنداس ەدىك، دوس ەدىك، جولداس ەدىك. شىنىمدى ايتايىن، وسىلاردى باسقاشا ءتۇسىنىپ، وزىڭشە جورامال جاساپ جۇرگەنىڭدى كەيىن ءبىر-اق ءبىلدىم... جاقسى، جۇرەك كۇيى سولاي-اق سوققان شىعار. كىنالامايىن. ال، مەنىڭ دە ءوز قالاۋىم بار ەمەس پە. وسىنى سەنىڭ دە ءتۇسىنۋىڭ كەرەك ەدى عوي.
كۇلشە. ءسوز دەگەن ءبىر سۇلۋ كەستە. شەگە بىلسە، ءبارى ورىندى، ءبارى وڭدى... ءبىراق سىرقاۋ جۇرەك سۇلۋ سوزبەن ەمدەلمەيدى. (داۋسى. دىرىلدەپ.) سەزىمدى، سۇيگەن سەزىمدى تابانىڭا باستىڭ...
ءشارىپ. نە ىستە دەيسىڭ، كۇلشە-اۋ، ماعان. ءبىز ەكى ءتۇرلى ادامبىز. ۇعىمىمىز دا، ويىمىز دا ءبىر بىرىمىزگە مۇلدە ۇقسامايدى. سەن ءۇشىن مەن تىم قارتپىن، مەن ءۇشىن سەن تىم جاسسىڭ. سەن گۇلگە قۇمار بۇلبۇلداي اسەمشىل، اڭسامپاز، ءتاتتى ويدىڭ، نازىك سەزىمنىڭ ادامىسىڭ. مەن بولسام، تىم قاراپايىم جانمىن. بار سۇلۋلىقتى قاراپايىم ەڭبەگىمنەن ىزدەپ، سوعان-اق توياتتاي سالامىن... سول اياداي جانىمدى تۇسىنەتىن، ءوزىنىن دە اياداي جانىن البىرت تولقىنسىز جالعان جالىنسىز اينىماس جۇرەكتەن ۇسىناتىن ومىرلىك سەرىك، وزەكتى دوستىق ىزدەيمىن. ءۇي بولۋ، سەميا قۇرۋ ءۇشىن بۇل تابيعي دا تىلەك، ويتكەنى ءبىر ۇيدەگى ەكى جۇرەك ەكى ءتۇرلى سوقسا، دوستىققا ورىن قالمايدى. ول ەرتە مە، كەش پە، قيۋى قاشىپ قاجيدى. مۇنى سەندەي البىرت جاس ەلەگىسى كەلمەگەنمەن مەن سياقتى ەگدەلەر ۇمىتا المايدى.
كۇلشە. قايران دۇنيە! قىز باسىڭدى تومەن ءيىپ، الدىنا كەلسەڭ جىگىت دەگەن وسىنى ايتادى... ارزان پۇل، اينىمالى جان كورەدى. (نازىم كەلەدى. كۇلشە نازىمدى كوزىمەن اتىپ كەتە بارادى.)
ءشارىپ. قالاي بوپ جاتىر جاعدايىڭ؟
نازىم. ناشار. ارامىزداعى دوستىقتى ەنەم ەستىپ شالا ءبۇلىنىپ جاتىر.
ءشارىپ. (نازىمدى قۇشاعىنا تارتىپ.) قويشى مۇڭايماشى! كەمپىر بايعۇس قانشا تۋلار دەيسىڭ. تۇسىنەدى عوي ءالى-اق...
نازىم. قايدام!
ءشارىپ. ءبارى دە رەتتەلەدى. تەك ءوزىڭ جادىراشى. سەن رەنجىسەڭ، بەرەكەم قاشادى... ۇمىتشى ءبارىن! (سۇيەدى.)
نازىم (ءسال جادىراپ). ءومىر دەگەن قىزىق ەكەن عوي، ءشارىپ. بۇرىن ءوزىمدى توپشىسىنان ءۇزىلىپ تۇسكەن جارالى قۇستاي سەزىنۋشى ەدىم. ەندى، مىنە، قايتا قاناتتانعاندايمىن... جۇرەك جاراسىن ەمدەۋشىم! قۋانىشىم!.. جانىم!!! (پروفەسسوردىڭ ۇيىنەن كاشكەن شىعادى. نازىمداردىڭ جانىنا كەلەدى، باسىن ءبىر جاعىنا قيسايتىپ، ەكى قولىن قالتاسىنا سالىپ، ماڭىزدانا توقتاپ تۇرادى.)
كاشكەن (الدەن ۋاقىتتان كەيىن). نازىم مىنا كىسى كىم؟
نازىم (ابىرجىپ). تانىسىپ قويىڭدار.
ءشارىپ (قولىن بەرىپ). جاقىپوۆ.
كاشكەن (قولىن بەرىپ). ءسىزدى ەندى تانىدىم، سىنشى جەزدە. كاشكەن جايساقوۆ دەگەن جامان اقىن مىنا ءبىز بولامىز.
ءشارىپ (كۇلىپ). اقىندىق-مۇرات ءىس. ءبىراق، وعان «جامان» دەگەن ءسوز قوسىلسا جۇدەۋ تارتادى دا، تاڭسىق بولماي قالادى.
كاشكەن. ماياكوۆسكيي ولەڭ وقىپ تۇرعاندا زالدان بىرەۋ: ماياكوۆسكيي پوەزيادا ولىمتىك. ەندى ودان ەشنارسە كۇتۋگە بولمايدى، دەپ ايقايلاپتى. سوندا وتتى اقىن بوگەلمەستەن كۇلىمسىرەي سويلەپ: مەنى ولىمتىك دەيدى، ال، ولىمتىك ساسىپ تۇرعان ونىڭ ءوزى دەگەن ەكەن. سول ايتقانداي: جامان اقىن دەپ پاسپورت جازعان ءسىز بولىپسىز دا، ول ءامىرىڭىزدى ورىنداماي جۇرگەن مىنا ءبىز كورىنەمىز.
ءشارىپ. ءازىلدى جايلاپ باستاپ، انايى سىلتەپ كەتتىڭىز، ءىنىم! مۇنشا تاۋسىلارلىق ءسىزدىڭ جەكە باسىڭىز جونىندە ەشتەڭە دەمەسەم كەرەك.
نازىم (تىقىرشىپ). جارايدى، قويىڭدار!
كاشكەن. سەن توقتاي تۇر، نازىم. (شارىپكە.) اقىننىڭ جەكە باسى-ونىڭ شىعارماسى. شىعارماعا ايتىلعان ەتەك باستى ارزان سىندار اقىن ارىنا اتقان وقپەن تەڭ. ەگەر وعىڭىز نىساناعا تيمەي جاتسا، ول ءوز ولاقتىعىڭىز. قۇر دارىلەپ اتسا دا، مىلتىق داۋسىن شىعارۋعا جانى قۇمارلار بولادى. وندايدىڭ پارقى دا از.
ءشارىپ. ءسىز ماعان ادەمىلەي سويلەسەڭىز دە، ارزان ويدان اسپاي قويدىڭىز. شىنىمدى ايتايىن، ولەڭنىڭ بيىگىنە قول سوزعان ادامنان مۇنداي ءسوزدى كۇتپەگەن ەدىم. ەتەكتە تۇرىپ جوعارىدان قاراماق بولاسىز. سىندى تۇرپىدەي كورەسىز. نەسى تەرىس، نەسى وڭ ونى ايتا المايسىز. دالەلىڭىز جوق. اساۋلىقپەن قابات وسالدىق تا بىرگە ءجۇر. مۇمكىن،. سىنىم ولاق شىعار، سولاي بولعان كۇندە دە، ايتىلعاننىڭ ءبارى بوس ءسوز دەپ دالەلسىز بايبالام سالۋ جول ما؟ ول ىشتەي جۋاسىپ، سىرتتاي ايبات شەگۋ، ءىنىم.
كاشكەن. ءسوزى مايدا، ءدىنى قاتتى ادامداردى جاراتپاۋشى ەدىم. كەلىسە الماسپىز سىزبەن... مەن وتپەن ويناعان كوزسىز كوبەلەكتەي اڭقاۋ قىز ەمەسپىن، سونى عانا ەسىڭىزگە سالامىن. سەرپىنىم قاتتىراق بولسا، وكىنبەڭىز!
ءشارىپ. ويبوي، ءىنىم، مۇنداي دا ونەرىڭ بار ما ەدى. جاقسى، كۇتىپ الدىم، قۇلاتاتىن تاۋىڭدى. (ىشتەن تەرەزە الدىنا توسەكتەن تۇرعان بويى بالجان كەلەدى. ءۇنسىز سازارىپ قاراپ تۇرادى.)
كاشكەن. جاس قىزدىڭ كوز جاسى، اق شاشتى اۋرۋ انانىڭ ازاسى ءۇشىن ايقاسارمىز سىزبەن... (جۇگىرە جونەلەدى. بالجان تالتىرەكتەي باسىپ مىنالارعا جاقىندايدى.)
نازىم (اڭعارىپ). اپاتاي! (سۇيەمەك بولادى. بالجان قولىن سىلتەيدى.)
بالجان. جۋىما، جۋىما ماڭىما! نە بەتىڭمەن سويلەيسىڭ! جۋىما.
نازىم. جازىعىم نە، اپاتاي؟ ساي سۇيەگىم سىرقىراپ كەتتى عوي!
بالجان (تىستەنىپ). سولاي ما ەكەن؟! مەن جەتىسىپ تۇرعان شىعارمىن...
ءشارىپ. شەشە...
بالجان (ءسوزىن ءبولىپ). شەشەدەن ساداعا كەت!.. جوعال ءۇيىمنىڭ ماڭىنان، كورىنبە كوزىمە!.. وسى قالادا باسقا قىز، قاتىن قۇرىپ قالدى ما؟! نەڭ بار ەدى مەنىڭ كەلىنىمدە! (ايقايلاپ.) ۋا، قايسىڭ بارسىڭ؟ كوزىمنىڭ تىرىسىندە تالادى... (ۇيىنەن پروفەسسور شىعادى. بالجاننىڭ قاسىنا كەلەدى.)
يۆان يۆانوۆيچ. سىزگە نە بولعان؟ سابىر ەتىڭىز! ءسىز سياقتى اقىلدى ادامعا لايىق پا وسى؟
بالجان. نەم قالدى ەندى، قۇرداس-اۋ، نەم قالدى؟! ماقتاۋلى شاكىرتىڭنىڭ ىستەپ وتىرعانى مىناۋ. شىنىمەن-اق مەنى تاستاپ، كۇڭىرەنتىپ كەتپەك پە؟.. قايتىپ قالام قۋىس ۇيدە جاپادان-جالعىز؟! (تىزەرلەپ وتىرىپ قالادى. نازىم سۇيەيدى.)
يۆان يۆانوۆيچ. كوپتى كورگەن كونە دوسىم، سابىر ەت! اشۋىڭدى باس. اقىل شاقىر... ۇزاق جۇرگەن ءبىزدىڭ جول كارىلىك دەگەن قۇردىمعا تىرەلىپ تۇرسا، جاس ادامنىڭ الدىندا اشىلماعان جول، الىنباعان بەل جاتىر. سوعان قاراي ۇمتىلعان وت جالىندى جاستىقتىڭ جولىن قىرقام دەۋ اقىلعا سىيا ما؟ ءوزىڭ ويلاشى... انالىق مەيىرىم ەمەس، اسقان قاتالدىق بولماي ما بۇل!
بالجان (ءالسىز داۋىسپەن، ءسوزىن ءۇزىپ ايتادى). سوناۋ ءبىر ايىرىلىسار كۇنى: «نازىم، اپاڭدى رەنجىتە كورمە، سۇيەۋ بول!»-دەپ قيىلا تىلەك ەتكەندەي، ويلى پىشىنمەن ءتىل قاتتى ول مىناعان. ءون بويىم بالقىپ، مەيرىمدى قاندىرا سۇيمەك بولىپ، مەن قۇشاعىمدى جايا بەردىم... اتتەڭ، ماۋقىمدى باسا المادى. قۇشاعىمدا ايالداپ تۇرا الماي، كۇلىمسىرەي جۇباتىپ، ۆاگونعا كىرىپ كەتتى بالام. قوزعالعان وتاربا ءجۇرىسىن بىرتە-بىرتە شاپشاڭداتىپ، دەمدە الىستاپ، كوز ۇشىنان عايىپ بولعانشا، جولىنا تەلمىرە قاراپ مەن تۇردىم. كوپ تۇردىم... سول اۋىر شاق باسىمنان ءقازىر عانا وتكەندەي بوپ، اششى كۇي وزەگىمدى جارىپ، لاڭعا سالىپ تۇر، قۇرداس...
يۆان يۆانوۆيچ. ءالى-اق تۇسىنىسەمىز، ۇعىنىسامىز! (نازىمعا.) ۇيگە اپارايىق. (ەكەۋى سۇيەمەلەپ ورنىنان تۇرعىزادى.)
بالجان (ءۇزىپ سويلەيدى). بۇل شىركىندى جانىمداي جاقسى كورۋشى ەدىم. جالعىزىمنىڭ كوزى ەدى عوي بۇل... ءتول قوزىمداي جۇپ جازباي جۇرگەن قايران كۇندەرىڭ!.. (انالار ۇيگە كىرەدى.)
يۆان يۆانوۆيچ (ىشتە). نازىم، ءبىزدى وڭاشا قالدىرشى. (نازىم قايتىپ شىعادى.)
نازىم. كونە ءومىردىڭ كەنجە قالعان ويىمەن ۇعىنىسۋ نەتكەن قيىن ەدى، ءشارىپ! جاقسى نيەت، جاقسى ويىڭدى تۇسىنبەۋى ءبىر ءسارى، ەسكى ۇعىمدا قالعان كونەتوز جۇرەكتەن جان اۋىرار قاتال ۇكىم ايتادى. وزگەمەنەن ساناسپاي، ءوز ويىنىڭ تار ۇياسىن ومىرگە ولشەم ەتەدى. الداقاشان وزىق كەتكەن جاڭا زامان عۇرپىن دا تارىنىن قاۋىزىنداي سول تار ۇعىمعا سىيعىزباق بولادى. قايتەرسىڭ!.. ءوز قولىڭدى ءوزىڭ كەسە المايسىڭ. باسقا دا ەمەس، جاتسا-تۇرسا ءبىر سەنىڭ قامىڭدى ويلاپ، ءبىر سەنىڭ شىققان تاۋىن بيىك بولسا ەكەن دەپ، اق كوڭىلدەن تىلەيتىن اسىل انا جانىڭدى ۇعا الماي، اۋىر ناز ارتادى، كىنا قويادى. انانى سىيلايتىن ادال جۇرەگىڭدى الدىنا جايىپ سالايىن دەسەڭ، ەسكى زامانعا قۇيعان سالت-سانادان شىعا الماي، وڭ ءىسىڭدى تەرىسكە جوريدى. قايتپەكپىن!.. وزدىگىنەن تۇسىنەر ول جوق. ايتشى نە ىستەيمىن؟ (پروفەسسور جۇگىرىپ شىعادى.)
نازىم (شوشىنىپ). ويپىر-اي، نە بولدى؟
يۆان يۆانوۆيچ. تەلەفونعا... (جۇگىرگەن بويى ءوز ۇيىنە كەتەدى، نازىم دەرەۋ ۇيىنە كىرەدى. (ءشارىپ اڭ-تاڭ تۇرىپ قالادى.)
ءشارىپ. نە بوپ بارادى؟!
ءتورتىنشى كارتينا
اۋرۋحانا. وپەراسيا بولمەسىنىڭ الدىڭعى ءۇيى مەن كەلۋشىلەر كۇتەتىن ورىن. بولمەدە تەلەفون. ءشارىپ پەن ءبىر دارىگەر سويلەي كىرەدى. ولار حالات كيىپ، وپەراسيا جاساۋعا ازىرلەنەدى.
دارىگەر. ءشارىپ جاكۋپوۆيچ، بۇل وپەراسيا ابىروي اپەرمەيدى. بەكەر تاۋەكەل ەتەسىز. اۋرۋمەن جاقسىلاپ تانىستىم. وپەراسيا جاساۋدى ءحالى كوتەرمەيدى.
ءشارىپ. بىلەمىن... نە ايتقىڭىز كەلەدى؟
دارىگەر. كۇتە تۇرۋ قاجەت. مۇمكىن، ءحالى جاقسارسا وپەراسيانى سودان كەيىن ويلارمىز.
ءشارىپ. مۇمكىن ەمەس. اۋرۋدىڭ دەمى ساناۋلى. ءاربىر مينۋت قىمبات!
دارىگەر (باسىن شايقاپ). پروفەسسورعا تاعى دا تەلەفون سوعىپ كورەيىنشى. (ترۋبكانى قولعا الىپ،) 2-28. (تەلەفون جاۋاپ بەرمەيدى.) قاپ!.. (شارىپكە.) ءالى دە ايتامىن، اڭدىسىن بايقاۋ قاجەت. ءسىز الدى بولجاماي تۇرسىز... مەن مۇنى سىزگە تاجىريبەلى دارىگەر رەتىندە عانا ەمەس، دوس رەتىندە دە ايتىپ تۇرمىن. بىرەۋلەردىڭ ەرتەڭ قاستىق ەتتى دەپ جۇرمەسىن كىم بىلەدى... ساقتانعانىڭىز تەرىس بولمايدى.
ءشارىپ (ءتۇسىن سۋىتىپ). كوڭىلىڭىزگە كەلمەسىن، بۇل ايتىپ تۇرعانىڭىز ەستىر قۇلاققا ەرسى...
دارىگەر. مەن ءسىز ءۇشىن، ءسىزدىڭ قامىڭىز ءۇشىن ايتامىن... (ءشارىپ وپەراسيا بولمەسىنە قاراي جۇرەدى.) ءسىز ءومىر تاجىريبەڭىز از، جاس دارىگەرسىز. ءسىز...
ءشارىپ. توقتاتىڭىز بۇل اڭگىمەنى!
دارىگەر (يىعىن كوتەرىپ). قالاۋىڭىز ءبىلسىن. (وپەراسيا بولمەسىنە كىرەدى.)
ءشارىپ (ەرە ءتۇسىپ توقتايدى. ويدا). جۇرەك توقتايدى... ادام ولەدى... دارىگەرگە سەنگەن تاۋداي ءۇمىت قۇلايدى... كىنالى جاقىپوۆ جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى... قات-قابات قاتار... (پاۋزا.) ءسوز بە ەكەن سول دا! ءقاۋىپسىز اۋرۋ، تاۋەكەلسىز ءساتتى قاشان كوردى، دارىگەر؟.. (وپەراسيا بولمەسىنە كىرە بەرگەندە، كەلۋشىلەر. اراداعى ەسىك اشىق. ارتىنشا كاشكەن كىرەدى. ءشارىپ پەن نازىم ونى اڭعارمايدى.)
نازىم (قينالعان پىشىندە). ساقتاپ قالا كور ءومىرىن!
ءشارىپ (سالقىن). وعان قۇدىرەتىم جەتسە... (كىرىپ كەتەدى.)
نازىم. جازعان انا جازىقسىز بالاڭا قارعىس ايتقام كۇيىڭدە وتكەنىڭ بە دۇنيەدەن؟! تىم بولماسا، تىلدەسە الماي قالام با؟ (ورىندىققا وتىرا كەتەدى. كاشكەن ەسىركەگەن پىشىنمەن ەداۋىر قاراپ تۇرادى.)
كاشكەن (بويىن جيىپ). اناۋ قاتىگەز دارىگەردەن قورقامىن.
نازىم (باسىن كوتەرىپ). نەگە قورقاسىڭ، كاشكەن؟
كاشكەن. جازىم ەتەدى.
نازىم. قاتە ايتاسىڭ، كاشكەن. (ەنتىگىپ كۇلشە كەلەدى.)
كاشكەن. اۋ، ابايلا! جولىڭدا مىنا ءبىز تۇرمىز، باسا-كوكتەپ قايدا باراسىڭ؟
كۇلشە. ءشارىپ قايدا؟
كاشكەن (جاراتپاي، ەسىكتى كورسەتىپ). اندا!..
كۇلشە (نازىمعا). شەشەم قالاي؟
نازىم. بىلمەيمىن.
كۇلشە. وپەراسيا جاسايتىن بولدى دەدى مە؟
نازىم. ءيا...
كۇلشە (كاشكەنگە). كىم جاسايدى ەكەن؟
كاشكەن. جاقىپوۆ.
(پاۋزا.)
كۇلشە. ءساتىن سالسا... (بوگەلىپ.) قيىن وپەراسيا عوي بۇل، ءا، كاشكەن؟
كاشكەن. ە، قايدان بىلەيىن مەن! حيرۋرگ بولىپ كوردى دەيمىسىڭ.
كۇلشە. سەن ماعان نەگە اشۋلاناسىڭ، كاشكەن؟
كاشكەن. كىسى جانى كەيىپ وتىرسا، ورىنسىز نارسەلەردى سۇرايسىڭ.
كۇلشە. ءيا، شەشەم بايعۇسقا بۇل ءبىر قاتەرلى سىن بولدى... (ويلانىپ.)... شارىپكە دە سىن... سولاي ەمەس پە، كاشكەن؟
كاشكەن. سولاي، سولاي!
كۇلشە. ەگەر جامان ايتپاي، جاقسى جوق، شەشەم ولاي-بۇلاي بوپ كەتسە، ءشارىپ جاۋاپ بەرەدى عوي، ءا؟ قالاي دەيسىڭ؟
كاشكەن (كەيىپ). جاۋاپ بەرىپ قانا قويمايدى. سوتتالادى!!
كۇلشە (شوشىپ). سۇمدىق-اي! ايتپا ونداي جامان ءسوزدى!
كاشكەن. نەمەنە جانىڭ اشي ما؟!
كۇلشە (باسىن يزەپ). ادامدى جاماندىققا قيۋعا بولا ما؟ كاشكەن، و نە دەگەنىڭ؟..
(ورازدىڭ داۋسى ەستىلەدى.)
كاشكەن. ءاي وسى بىرەۋ دە، انەۋگى جينالىس وسىعان تەلىپ، بىلگەنىن وقيسىڭ، دەگەننەن بەرى بۇل وجار ءتىپتى دامىل بەرۋدى قويدى. وقيمىز دەپ كۇنى-تۇنى سۇيرەيدى دە جۇرەدى. ءقازىر تاعى دەدەكتەتەدى. ابدەن ەلەر بولدىم!.. (نازىم كۇلىمسىرەيدى.) (وراز، قۇرماش، جىبەك كىرەدى).
جىبەك (نازىمعا). نە بولدى؟
نازىم. بەلگىسىز. وپەراسيا جاساپ جاتىر.
وراز. وپەراسيا جاساپ جاتقان كىم ەكەن؟
نازىم. ءشارىپ. (ءبارى ەلەڭدەيدى.)
وراز. ءشارىپ دەيسىڭ بە؟
كاشكەن (كوزىن ەجىرەيتىپ، يەگىن كوتەرىپ). ءيا، ءشارىپ!
وراز. ءشارىپ بولسا ءىس ءبىتتى.
كاشكەن (سۇق قولىن كوكىرەگىنە كەزەپ). ونى مىنا مەن دە ايتىپ وتىرمىن.
وراز. سەن ونى ايتقان جوقسىڭ، ايتا دا المايسىڭ!..
كاشكەن (ۇعىپ). ءا، وپتيميستىك كوزقاراس!.. سەنىم ءبىلدىرىپ تۇر ەكەنسىڭ عوي. لايىم سولاي بولسىن...
وراز. سولاي بولادى دا!.. ءاي، سەن ءقازىر وسىدان شىققان سوڭ، كەتىپ قالىپ جۇرمە! تۋرا جاتاقحاناعا تارتامىز.
كاشكەن. بىلەمىن. (الدىڭعى بولمەگە الگى دارىگەر شىعادى.)
نازىم (كۇتۋشىلەر زالىنان). اعاتاي قالاي بولىپ جاتىر، ايتىڭىزشى! (ءبارى دە ەسىك الدىنا توپتالادى.)
دارىگەر (ساسقالاقتاپ). كىرۋگە بولمايدى! (تەلەفون ترۋبكاسىن الادى.) 2-28... پروفەسسور ما؟ ءيا، ءيا، ماعان پروفەسسوردى شاقىرىڭىز... ەفيم بوريسوۆيچ، بۇل مەن عوي... شۇعىل كومەگىڭىز كەرەك بولىپ تۇر. ادام ءولىپ بارادى... (نازىم سىلق ەتىپ وتىرا كەتەدى. ءبارى ءار ءتۇرلى الپەتتە، ەلەڭدەپ، سىلەيىپ تۇرىپ قالادى.) مۇمكىن بولسا، تەزىرەك... فۋ!.. سول ءبىر ماسكۇنەم ءيتتى باياعىدا قۋىپ جىبەرۋىڭىز كەرەك ەدى! مەنىڭ ماشينامنىڭ دا بولماۋىن قاراڭىزشى، بۇگىن شوفەرعا دەمالىس بەرىپ قويىپ ەدىم... جوق، جوق، كۇتىڭىز! ماشينا تابامىز!.. راحمەت!.. (ترۋبكانى ىلەدى دە، قايتادان باسقا ءبىر نومەرمەن سويلەسەدى.) زويا، پروفەسسور بوريسوۆتىڭ ۇيىنە ماشينا جىبەر! تەز بارسىن، ءبىر مينۋت تا كىدىرمەسىن! (قايتادان وپەراسيا بولىمىنە كەتەدى.)
(پروفەسسور سادوۆسكيي كىرەدى.)
يۆان يۆانوۆيچ. (ابىرجۋدى اڭعارىپ). ءيا؟
قۇرماش (مۇڭايعان پىشىنمەن). ءحالى قيىن كورىنەدى!..
نازىم. ءۇمىت ءۇزىلدى... (كوزىنەن جاسى مولدىرەيدى.)
يۆان يۆانوۆيچ (نازىمنىڭ شاشىن سيپاپ). ساۋىعادى، مەديسيناعا سەنەمىن.
وراز. ادام 150 جاسقا دەيىن ءومىر سۇرۋگە ءتيىس دەيدى عىلىم. ءىس جۇزىندە تىم بولماسا، جۇزگە دە جەتپەي ءولىپ جاتقانىمىز.
قۇرماش. اتوم قۋاتىن تاپقان عىلىم جۇدىرىقتاي جۇرەكتى مەزگىلسىز توقتاتپاۋدىڭ ەمىن تابا الماۋى، شىنىندا، قىنجىلارلىق ءىس قوي...
يۆان يۆانوۆيچ. ءبارى دە كەزىندە تابىلادى، شاكىرتتەرىم. (دارىگەر قايتا شىعادى.)
دارىگەر. (ترۋبكانى الىپ.) 2-28... راحمەت! ەفيم بوريسوۆيچ، ماشينا ءالى بارعان جوق پا؟.. وسى ءقازىر بارۋعا ءتيىس... جوق، وپەراسيا اياقتالعان. ءبىراق جۇرەك، جۇرەك بولماي تۇر... قالاي دەيسىز؟
ىشتەن سەسترا جۇگىرىپ شىعادى.
سەسترا. جۇرەك مۇلدە سوقپاي قويدى.
دارىگەر (تەلەفوندا). جۇرەك سوعۋدى توقتاتتى... ءيا، ءيا ءۇشىنشى ساتىلى شوكتىڭ ناعىز ءوزى. ادرەناليندى تۋرا جۇرەك ەتىنە جىبەرۋ كەرەك دەيسىز بە؟ جاقسى. (ترۋبكانى ءىلىپ، ىشكە كەتەدى. نازىم قينالا تۇسەدى.)
كاشكەن. ءبارى دە ءبىتتى...
وراز (موينىن تەمەن ءتۇسىرىپ). ءيا، جۇرەك توقتاعان سوڭ، ءۇمىتتىڭ ءبىرجولا ۇزىلگەنى!
يۆان يۆانوۆيچ. وپەراسيا ۇستىندە جۇرەك توقتاۋ دەگەن بولا بەرەتىن ءىس.
كاشكەن. يۆان يۆانوۆيچ، شوك دەگەن نەمەنە ول؟
يۆان يۆانوۆيچ. ناركوز اسەرىنەن تىنىس جولى ءبىتىپ، جۇرەك تالىقسىپ توقتاپ قالادى. شوك دەگەنىمىز سول.
كاشكەن. جۇرەك، توقتاعان سوڭ، ودان كەيىن قانداي ءومىر بولۋى مۇمكىن؟..
يۆان يۆانوۆيچ. ودان كەيىن دە ادامدا 5-6 مينۋتتىك ءومىر بار. ەگەر وسى از مينۋتتا جۇرەكتى سوقتىرا السا، ءومىر قايتا ورالادى.
قۇرماش (كۇرسىنىپ). التى مينۋتتىك ءومىر! ويپىراي! تاۋداي ءۇمىتتى ءۇزىپ، ەندى ساعىمداي بۇلدىر، بولىمسىز بەس-التى مينۋتكە كوز سۇزەمىز!..
پاۋزا. ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىس. ىشتەن ءشارىپ پەن الگى دارىگەر شىعادى. ەكەۋى دە ەسىكتەن شىعا، اۋىزداعى ۇيگە حالاتتارىن، بەتتەرىن بايلاعان اق شۇبەرەكتەرىن شەشەدى. ابدەن تەرلەگەن. كۇتۋ زالىندا وتىرعاندار سولارعا قاراي ۇمتىلادى.
دارىگەر (ەسىككە تونگەن كۇتۋشىلەرگە). جۇرەك سوقتى. ءومىر ورالدى... وپەراسيانىڭ ءساتى كەلدى.
يۆان يۆانوۆيچ. ايتتىم عوي سەندەرگە، ءدال وسىلاي بولادى دەپ. (ءشارىپ پەن دارىگەر تىسقا بەتتەيدى. جۇرت جامىراي ەرەدى. ءوزارا سۇيسىنگەندەرى بايقالادى. كاشكەن دە ەرە ءتۇسىپ، تۇرىپ قالادى.)
كاشكەن (كۇلشەگە). ءاي، كۇلشە، مىناۋ دارىگەر دەگەنىڭ ناعىز تاماشا ادام ەكەن عوي.
(شام ءسونىپ، قايتا جانادى. پالاتا، توسەكتە بالجان جاتىر، قاسىندا سەسترا وتىر.)
سەسترا. ءسىز ءولىپ ءتىرىلدىڭىز.
بالجان. ولگەن ادام قايتىپ تىرىلمەيدى، قىزىم.
سەسترا. كادىمگىدەي ءسىز ءولدىڭىز، جۇرەگىڭىز سوقپاي قالدى. ءبارىمىز دە قاتتى ساستىق. حيرۋرگ نە ىستەرىن بىلمەي، ەسى شىقتى. سەن ءۇشىن جامان قينالدى. مەن، ءتىپتى، اياپ كەتتىم. ءسىزدىڭ جۇرەگىڭىز سوققاندا ونىڭ قۋانعانىن كورسەڭىز... ءسىزدىڭ باسىڭىزدى اۋىرتايىن، ايتەۋىر، ءتىرى قالدىڭىز... بالالارىڭىزدىڭ قورىققانىن كورمەدىڭىز عوي. اسىرەسە، اققۇبا قىزىڭىز شالا ءبۇلىندى. ول بىرنەشە رەت كەلىپ، جولىقتىر دەپ جالىندى! مەن رۇقسات جوق دەسەم دە بولمايدى، «جولىقتىر دا جولىقتىر». باسقا ءسوز جوق...
بالجان (كۇرسىنىپ). جانىم نازىم!
سەسترا. سول ۇلكەن قىزىڭىز با؟ (بالجان ۇندەمەيدى.) بالالارىڭىز قانداي كوپ، شەشە؟
بالجان. ءيا، قىزىم، بالالارىم كوپ ەكەن...
سەسترا (تاڭدانىپ). الدە، نەمەرەلەرىڭىز بە؟
بالجان (كوڭىلى بۇزىلادى). ءيا، ءيا، نەمەرەم دە، شوبەرەم دە، بالام دا...
سەسترا (بەتىنە ءۇڭىلىپ). كوزىڭىزدە جاس بار عوي، نەگە جىلايسىز، شەشە؟
بالجان. جاي، اشەيىن. كەمپىردىڭ قۋانسا دا، قايعىرسا دا كوزىندە جاسى دايىن تۇراتىن ادەتى ەمەس پە، قىزىم.
سەسترا. مەنىڭ دە وزىڭىزدەي شەشەم بار. ول كىسى دە كەيدە قارادان قاراپ وتىرىپ، كوزىنە جاس الادى.
بالجان. شەشەڭ باقىتتى ما؟
سەسترا. ارينە، باقىتتى. اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى ول كىسىنى قۇرمەتتەيدى، توبەلەرىنە كوتەرەدى.
بالجان. سەنەن باسقا ەرجەتكەن بالاسى بار ما؟
سەسترا. ەكى اعام بار ەدى. ۇلكەنى وتان سوعىسىندا قازا تاپتى.
بالجان. كەلىنشەگى بار ما ەدى؟
سەسترا. بار بولاتىن.
بالجان. ول قايدا ءقازىر؟
سەسترا. ءوزىمىزدىڭ اۋىلدا.
بالجان. ۇيلەرىڭدە مە؟
سەسترا. جوق. ەرگە شىقتى.
بالجان (ءمۇدىرىپ). ەرگە شىقتى دەيسىڭ بە! اجەڭ بايعۇسقا اۋىر تيگەن ەكەن عوي.
سەسترا. العاشقى ەستىگەندە جىلادى. سودان كەيىن: «بالام، باقىتتى بول» دەپ باتاسىن بەرىپ، قىزىنداي قولىنان ۇزاتتى.
بالجان (ويلانىپ). جاقسى ادام با ەدى جەڭگەڭ؟
سەسترا. اتاماڭىز! وتە اقىلدى ادام!
بالجان (كۇرسىنىپ). و، توبا-اي!
سەسترا (تەرەزەدەن قاراپ). اققۇبا قىزىڭىز كەلە جاتىر. ارينە، بۇگىن جولىقتىرۋعا بولادى. (ورنىنان تۇرادى.)
بالجان (ءسال سەرپىلىپ). سۇيتە كور، بالام! (سەسترا كەتەدى.) كەلشى، جالعىزىمنىڭ كوزى. ساعىندىم عوي سەنى... ماڭدايىڭنان يىسكەيىن، ماۋقىمدى باسايىن!..
نازىم كىرىپ كەلىپ بالجاندى قۇشاقتاي الادى.
شىمىلدىق
ءۇشىنشى اكت
بەسىنشى كارتينا
ينستيتۋت. ۇلكەن اۋديتوريانىڭ الدىڭعى بولمەسى. ارجاعىنداعى اۋديتوريادا قازاق ادەبيەتىنەن العاشقى ەمتيحان ءجۇرىپ جاتىر. جۇرتقا ول كورىنبەيدى. تەك ەسىگى قانا كورىنەدى. وسى ەسىك الدىندا تىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنىڭ ينستيتۋت بىتىرەتىن ءبىر توپ ستۋدەنتى تۇر. بىرەۋلەرى وتىر. بۇلاردىڭ اراسىندا قۇرماش، نازىم، جىبەك بار. ولار ەسىكتەن قاشىعىراق جەردە وتىر. ستۋدەنتتەر تىقىرشۋدا. كەيبىرەۋى ەسىكتەن سىعالايدى، تىڭدايدى. ءبىر ستۋدەنت كوزىن جۇمىپ، ەكى ورتان قولىن ءتۇيىستىرىپ تۇر. ءارقايسىسى ءار ءتۇرلى ارەكەت ۇستىندە. ءبىر ستۋدەنت الدىنداعى قالىڭ داپتەرگە ءۇڭىلىپ، باس المايدى. ەندى ءبىرى كوزىن جۇمىپ الىپ، باستى جوعارى كەكشيتىپ اۋزى جىبىر-جىبىر ەتەدى، ىشتەي جاتتاۋدا.
I ستۋدەنت. بەس الاتىن بولسام، تاق ەت! بەس الاتىن بولسام تاق ەت! (ورتان ساۋساقتارى تۇيىسپەيدى.) ءتورت الاتىن بولسام... (تۇيىسپەيدى.) ءۇش الاتىن بولسام... (تۇيىسپەيدى.) ەكى الاتىن بولسام... (ورتان ساۋساقتارى تۇيىسەدى.) ءتۇۋ قۇرىپ قالسىن!..
II ستۋدەنت. ءاي، نە بولدى؟
I ستۋدەنت. مەن قۇلايدى ەكەنمىن... كوردىڭ بە؟ (ەكى ورتا ساۋساعىن ءتۇيىستىرىپ.) ەكى الاتىن بولسام تاعى دا تاق ەت!.. (ساۋساقتارى تۇيىسپەيدى.) ءوي مىناۋ الجىپ كەتتى.
II ستۋدەنت (كۇلىپ). ساۋساعىڭ ەمەس الجىپ تۇرعان ءوزىڭ عوي. (ول ەكى ساۋساعىن كوزىن جۇمباستان ادەيى جايلاپ ءتۇيىستىرىپ.) وتليچنو الاتىن بولسام، ءتۇيىس... (تۇيىستىرەدى.) كوردىڭ بە؟
I ستۋدەنت. ول بولمايدى.
II ستۋدەنت. بولعاندا وسى بولسىن. ساۋساعىڭا سەنبە. (باسىن نۇقىپ.) مىناعان سەن! ۇقتىڭ با؟
قۇرماش (تىقىرشىپ). الگىلەر قايدا ءجۇر؟
جىبەك. ەمتيحاندى جۇرتتىڭ ارتىنان تاپسىراتىن كاشكەننىڭ ادەتى ەمەس پە! وراز دا سونىڭ ىڭعايىمەن جۇرگەن بولار.
قۇرماش. قالاي ويلايسىڭ، جىبەك، كاشكەن وتكىزە الار ما ەكەن؟
جىبەك. كىم ءبىلسىن.
قۇرماش (نازىمعا). سەن قالاي ويلايسىڭ، نازىم؟
نازىم. وسى جولى جامان دايىندالماعان سياقتى عوي، وتكىزەر!
قۇرماش. وتكىزسە ەكەن سول!
جىبەك. بۇدان سۇرىنبەسىن دە، بۇدان سۇرىنسە، ونداي كۇيگەلەك ادام، كەيىنگى ەمتيحاندارعا دايىندالا المايدى... ۇنجىرعاسى ءبىرجولا ءتۇسىپ كەتەدى.
نازىم. ونىڭ راس.
قۇرماش. كىمگە وڭاي تيەدى دەيسىڭ، ءتورت جىل وقىپ كەلىپ وتىرىپ قالۋ.
نازىم. باسقا بەرە كورمەسىن دە.
قۇرماش (ازىلدەپ). قورقاسىڭ با، نازىم؟
نازىم. قورقامىن. جاقسى دايىندالا الماعان سياقتىمىن.
جىبەك. ءبارىمىزدىڭ دە جۇرەگىمىز ماي ىشكەندەي. كىم ءبىلسىن، ماسقارا بولامىز با!..
قۇرماش (ويلانىپ). راس!
نازىم (كۇلىپ). قويىڭدارشى زارەنى الا بەرمەي. نە دە بولسا كەزىندە كورەرمىز. قازىردەن ۇرەيلەنىپ، دەگبىرىمىزدى قاشىرساق، كوميسسيا الدىندا اۋزىمىزدى دا اشا الماسپىز.
جىبەك. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بۇگىن كوڭىلىمە ءبىر الاڭ پايدا بوپ تۇر. الدەنەگە ەلەڭدەي بەرەمىن... بۇرىنعى ەمتيحانداردا ءومىرى ءبۇيتىپ كورگەن ەمەس ەدىم.
نازىم. ويتكەنى، بۇگىنگى كۇن باسقاشا... ءبىز ومىرىمىزگە، كەلەشەگىمىزگە ەمتيحان بەرىپ تۇرعامىز جوق پا...
كاشكەن (كىرىپ كەلىپ). قاتە! ءبىز كەلەشەگىمىزگە ەمتيحان بەرگەلى تۇرعانىمىز جوق. بەلگىلى ءبىر ساباقتان ينستيتۋت كوميسسياسىنا ەمتيحان بەرگەلى تۇرمىز. مۇندا ۇلكەن ايىرما بار. كەلەشەكتە ەلگە پايدالى ادام بولۋ ءۇشىن بۇگىن قازاق ادەبيەتىنەن جاقسى ياكي وتە جاقسى دەگەن باعا الۋ شارت ەمەس.
جىبەك. ءبىلۋ شارت.
كاشكەن. دۇرىس ايتاسىڭ، ءبىلۋ شارت.
جىبەك. ءبىلۋ ءۇشىن وقۋ شارت.
كاشكەن. وقۋ دا شارت، توقۋ دا شارت! ءبارى شارت.
نازىم. سول وقىعانىڭدى دا، توقىعانىڭدى دا ەمتيحان ساراپقا سالادى. ەمتيحان جاي نارسە، بىلايشا بىلسەم بولعانى دەپ ايتا بەرۋگە بولادى... ءتىپتى، ءساتتى سۇراققا كەزىگىپ، مۇندايدا باس ساۋعالاپ قالۋعا دا بولادى. ءبىراق، شىن ءبىلۋ مۇنىڭ ءبارى دە ەمەس. ەمتيحان ءول-ار ستۋدەنتتىڭ كەلەشەك الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن، ەڭ الدىمەن، ونى ىشتەي ۇعۋى، ىشتەي ەسەپ بەرۋى، بىلگەنىن ساراپقا سالىپ شىعۋى دەپ بىلەمىن. (وراز كىرەدى.)
وراز (كاشكەنگە). مەن سەنى ىزدەپ جۇرسەم... تاڭ اتقالى قايدا بولدىڭ؟
كاشكەي. ساباقتى بىرىگىپ وقۋعا مىندەتتى بولسام دا، قاشام، قايدا بارعانىم تۋرالى سەنىڭ الدىڭدا ەسەپ بەرۋگە مىندەتتى ەمەس شىعارمىن.
وراز. ال، سۇراماي-اق قويدىم... (ەسىكتەن سىعالاپ تۇرعان ستۋدەنتكە.) وڭەشىڭدى سوزىپ، نەمەنەگە سىعالايسىڭ؟
ستۋدەنت. تىم بولماسا قويىلىپ جاتقان سۇراقتاردى ەستيىك تە.
وراز. ەستىگەننەن نە تۇسەدى؟
ستۋدەنت. قيىن با ەكەن دەگەنىم عوي.
كاشكەن (ءبىر شەتكە بارىپ، كوزىن جۇمىپ وقىپ جاتتاپ وتىرعان ستۋدەنتكە). سەن نەمەنە، قۇران وقىپ وتىرمايسىڭ؟.. (اناۋ وزىمەن ءوزى بولىپ ۇندەي قويمايدى.) ستۋدەنت دەيدى مۇنى!..
ستۋدەنت. نە؟
كاشكەن. وقي بەر، وقي بەر اياتىڭدى!
ستۋدەنت. ايات، ول نە؟..
كاشكەن. ول مىنا سەنىڭ تالماۋىڭ. (ونىڭ قولىنداعى البا-جۇلبا بولعان داپتەردى جۇلىپ الادى.)
ستۋدەنت. نەمەنەگە كۇلەسىڭ، سەنىڭ دە جەتىستىرىپ جۇرگەنىڭ بەلگىلى عوي... بەرى اكەل!
كاشكەن. سورلىنىڭ ءسوزىن... ءما، كيىز كىتابىڭ... (ءارى كەتەدى، شەتتەپ بارىپ وتىرادى. باسىن شالقايتىپ، ءبىر اياعىن تىزەسىنىڭ ۇستىنە سالىپ، اياعىنىڭ باسىن قوزعاپ، ويلى پىشىنمەن سوزگە ارالاسپاي، وزىمەن ءوزى بولادى.)
(ىشتەن ءبىر ستۋدەنت شىعادى. اشىلعان ەسىك سىعالاپ تۇرعان ستۋدەنتتىڭ باسىنا سوعىلادى.)
وراز (ەسىككە سوعىلعان ستۋدەنتكە). وڭەشىڭدى سونشا كەڭ سوزىپ ەڭ، وزىڭە دە سول كەرەك... (شىققان ستۋدەنت وتە كوڭىلدى. ستۋدەنتتەر قورشاپ، تۇس-تۇستان سۇراق جاۋدىرادى.)
I ستۋدەنت. قانە، قالاي بولدى؟
II ستۋدەنت. نە سۇرادى؟
III ستۋدەنت. قالاي سۇرادى؟
IV ستۋدەنت. قۇتىلدىڭ با ايتەۋىر؟
ستۋدەنت. قايسىنا جاۋاپ بەرەمىن... توق ەتەرىن ايتقاندا (بارماعىن كورسەتىپ.) ۆو! (كەتە باستايدى. ستۋدەنتتەر جامىراي ەرەدى. ءوزارا سويلەسىپ بارا جاتادى.)
كاشكەن (باسقالاردان بولەك). جايشىلىقتا كوپ نارسە بىلەتىن سياقتانۋشى ەدىم. ءدال ءقازىر باسىمدا ەشتەڭە جوق ءتارىزدى. ءتىپتى، ولەڭدەر دە قاشىپ كەتكەن. ولەڭ ەي، ولەڭ!.. سەنەن دە كورگەن ابىرويىم شامالى. دارىگەردىڭ سىنىنا ۇيىرمە جيىلىسىندا بىرەۋى قارسى بولسايشى. «دۇرىس تا، دۇرىس» دەپ داۋرىقپادى ما تۇگەل... بۇرىن كورسە قايدا قالدى ەكەن سولار؟ بىرەۋلەر، شۋلاپ ورە تۇرەگەلەتىن وسى ءبىر ادەت قاشان قالار ەكەن؟ (كۇلشە كىرەدى).
كۇلشە (كاشكەننىڭ جانىنا كەلىپ.) كۇت دەسەم، قاراماي قالعانىڭ نە؟
كاشكەن. كوشەدە ويعا شومىپ جالعىز ءجۇرۋدى جاراتامىن عوي مەن، كۇلشە-اۋ!.. كەشىر، باۋىرىم.
كۇلشە. سەنىڭ ويعا شومبايتىن كۇنىڭ بولسايشى ءبىر.
كاشكەن. ءيا، سولاي! مەن ويدى جاراتامىن، سەن ويلانباي تۇرىپ، ارەكەت ەتۋدى جاراتاسىڭ.
مەنىڭ ويىم ەلەڭ تۋدىرادى دەيمىن، ارەكەتىڭ وكىنىش تۋدىرادى...
كۇلشە. ءىم... سەن دە مەنى تابالايىن دەدىڭ بە؟
كاشكەن. تابالاۋ ەمەس، شىنىم. بىلەسىڭ عوي ءوزىڭ، ويىما كەلگەندى ىركە المايتىنىمدى...
كۇلشە. بۇل اقىلىڭدى بۇرىن ايتساڭ، قايدا قالدىڭ...
كاشكەن. قىزىقسىڭ-اۋ، كۇلشە، تەنتەككە اقىل تۇستەن كەيىن كەلەتىنىن بىلمەيسىڭ بە!.. (ىشتەن تاعى ءبىر ستۋدەنت شىعادى. ستۋدەنتتەر ونى دا ورتاعا الادى.)
I ستۋدەنت. قالاي بولدى، دوستىم؟
شىققان ستۋدەنت (اشۋلى). نە قالايى-مۇساتىرى بار.
II ستۋدەنت. قۇلاعان عوي ءتارىزى.
III ستۋدەنت. قانداي سۇراقتان قۇلادىڭ؟
شىققان ستۋدەنت. وي قويىڭدارشى. بىلمەيمىن! (كەتەدى.)
وراز (ءبىرىنشى ستۋدەنتكە). ەسىك كۇزەتكەنىڭە كوپ بولدى، نەگە كىرمەيسىڭ؟
ءى ستۋدەنت (II ستۋدەنتكە). كىرسەيشى!
II ستۋدەنت. ءوزىڭ نەمدى ءبىتىرىپ تۇرسىڭ؟
I ستۋدەنت (كۇيبەجەكتەپ). كىرسەم كىرەيىنشى. (ارتىنا قارايلاپ.) ماعان كەلگەن بيلەتتەگى سۇراقتاردى بىردەڭە عىپ شىققانداردان جازىپ جىبەرەرمىن. جاۋابىن رەتتەگەيسىڭدەر. (كىرىپ كەتەدى.)
وراز. فۋ، ءبۇيتىپ كورگەن كۇنىڭ قۇرسىن!
جىبەك. ءويتىپ العان باعاسى دا بار بولسىن. (وراز، قۇرماش، جىبەك، نازىمدار ءوزارا كۇبىرلەسىپ سويلەسۋمەن بولادى. ىشتەن تاعى ءبىر ستۋدەنت شىعادى.)
وراز (كاشكەننىڭ جانىنا كەلىپ). ەكى ورىن بوسادى. كانە، اقىن، تاۋەكەل دەپ ەندى مەن كىرەيىن. مەنەن سوڭ سەن كىر! (كاشكەن ءۇنسىز ورنىنان تۇرادى دا، ورازعا ەرىپ كىرىپ كەتەدى.)
كۇلشە (شەتتە). كاشكەن دە مەنەن بويىن اۋلاق سالا باستاعان. نە بولار ەكەن مۇنىڭ اياعى؟
جىبەك (قاسىنا كەلىپ). سەن نە ايتىپ وتىرسىڭ؟
كۇلشە. مەنىڭ دە بىلگىم، باقىتتى ءومىر سۇرگىم، جاقسى ادام بولعىم كەلەدى، جىبەك. سول ءۇشىن دە ارەكەت ەتەم... نە پيعىلىم جاقپايدى سەندەرگە، نەگە شەتكە قاعاسىڭدار؟! ايتشى، ۇعىندىرشى!
جىبەك. سەنى شەتكە قاققان ادام جوق. ول سەنىڭ ءوز ويىڭ. ادام ءومىردى دۇرىس ۇعا الماي، اداسىپ بارا جاتسا، ءوز ورتاسىنىڭ ۇعىمى بۇرىنعىدان بولەك كورىنىپ، وعاش تارتا باستايدى. قاشان ءوز قاتەسىن ۇعىپ، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقانشا، ول ادام ءوزىن دە، وزگەنى دە جاقتىرماي، نارازى بولادى دا جۇرەدى...
قۇرماش (ەكى قىزدىڭ قاسىنا كەلىپ). ەندىگى كەزەك سەندەردىكى.
جىبەك (نازدانا قاراپ). ءبىز ءازىرمىز.
قۇرماش (ول دا كۇلىمسىرەپ كوزىن قاداپ). و، دۇنيە دەسەڭشى، ءون بويىما ءبىر تاماشا نۇر قۇيىلدى عوي!
جىبەك. ول قانداي نۇر؟
قۇرماش. كوز نۇرى. (جىبەك كۇلەدى.)
نازىم (ازىلدەپ). قانداي كوزدىڭ نۇرى؟!
قۇرماش (جاۋاپتان تارتىنىپ). «كوزىڭنەن اينالايىن جاۋتاڭداعان...» قانداي تاماشا ولەڭ دەيمىن! وسى ءبىر جولدىن، وزىندە بۇكىل ءبىر قىزدىڭ ءومىرى جاتقان جوق پا؟..
نازىم (كۇلىمسىرەپ). قاي قىزدىڭ؟
قۇرماش. قاي قىز دەرىڭ بارما... ايتەۋىر ءبىر قىزدىڭ...
نازىم. ارينە، جۇرەك ءسوزىن كوزدەن ۇعا الاتىن قىز تۋرالى ايتىلعان ولەڭ بولار...
قۇرماش. مۇمكىن... (ءبىر ستۋدەنت شىعادى، مىنالار قارسى ۇمتىلادى.)
I ستۋدەنت. نە، نە بولدى؟
شىققان ستۋدەنت. ءالى بىلمەيمىن... ءتورتى بولاتىن شىعار.
II ستۋدەنت. جاقسى دەگەن باعا الساق وكىنبەس ەك ءوزىمىز.
I ستۋدەنت. كەشىكتىڭ عوي، كوپ سۇرادى ما؟
شىققان ستۋدەنت. كوپ سۇرادى. قاي قايداعى جوقتى سۇرايدى.
III ستۋدەنت. بەت الىستارى تىم قاتتى دەسەڭشى.
شىققان ستۋدەنت. اتاما!
III ستۋدەنت. ءاپىراي-ا! شوڭقيماساق نە قىلسىن!.. يۆان يۆانوۆيچ قالاي؟ (قولىمەن قىلىش جاساپ.) بۇرىنعىشا بىلاي... ساستىرماي... دەمەي مە؟
شىققان ستۋدەنت. جوق، بۇرىنعىداي ەمەس. قاتايىپ كەتكەن. سۇراقتى ۇستى-ۇستىنە قويىپ وتىرعاننىڭ ءبىرى سول.
III ستۋدەنت. توتيدىق دەسەڭشى. (شىققان ستۋدەنت كەتەدى.)
II ستۋدەنت (ەسىكتەن سىعالاپ). وراز جاۋاپ بەرىپ بولىپتى. جاي وتىر... ەكى كوزى كاشكەندە. ول باسىن سيپالاي بەرەدى، تەگى، جاۋاپ بەرە الماي تۇر-اۋ دەيمىن.
جىبەك. ارزاندا قۇن بولا ما؟
كۇلشە (ويلانىپ.) ءيا، ارزاندا قۇن جوق...
قۇرماش. وسىدان شىعىسىمەن شەشەمنىڭ ءحالىن ءبىلىپ قالماقشى... (كاشكەن شىعادى. اياعىن ماڭىزدانا باسىپ، ۇندەي قويمايدى.)
جىبەك. جاقسىلىق پا، جارقىنىم؟
قۇرماش. ءيا؟..
كۇلشە. قۋلاپ قالدىڭ با؟ (وراز شىعادى.)
كاشكەن. ءوي، جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن!..
وراز. ۋھ، دۇنيە ءبىر جاڭا ساتىعا، كوتەرىلدى-اۋ!..
التىنشى كارتينا
بالجان مەن پروفەسسور ءۇيىنىڭ اۋلاسى. الما اعاشتارى گۇل تاستاپ، ماۋەلەپ تۇر. جەمىس پىسكەن. ەگىلگەن گۇلدەر. ەكى ءۇيدىڭ اراسىنداعى كوك-جاسىل الاڭعا ستولدار قويىلعان. ستولدار ۇستىندە بەتى جابۋلى ءتۇرلى تاعامدار، بوتەلكەلەر. بالجان ستولدى تارتىپكە كەلتىرىپ ءجۇر.
بالجان. مىنە، وقۋىن دا ءبىتىردى. مەن دە دەرتتەن ايىقتىم. قيىسپاس كەلىنمەن اجىراسار كۇن دە جەتتى. (پاۋزا.) بالا ورنىنا بالا بولعان ادامنان ايرىلۋ قانداي قيىن ەڭ! ءومىرىمنىڭ بازارى تاراعالى تۇرعانداي كوڭىلىم قوبالجىپ، ويلاسام باسىم ماڭگىرەدى. (جىبەك شىعادى.)
جىبەك. ءسىز شارشاپ قالاسىز، مەن رەتتەيىن...
بالجان. جىبەكجان، ءبىر نارسە سۇراسام، ايتار ما ەدىڭ؟
جىبەك. ايتقاندا قانداي! سۇراڭىز، شەشە.
بالجان. وتىرشى مىنا جەرگە. (وتىرادى.) قالاي دەپ ويلايسىڭ، نازىم شىنىمەن-اق مەنى تاستاپ كەتەر مە ەكەن؟ (جىبەك ۇندەمەيدى.) نەگە ۇندەمەيسىڭ؟
جىبەك. بۇل سۇراعىڭىزدىڭ جاۋابىنا قينالىپ وتىرمىن.
بالجان. جاقسى، قينالماي-اق قوي، بالام. (ءۇنسىز وتىرىپ قالادى. دابىر ەستىلەدى.) بالالار دا كەلە باستادى. ۇيگە بارىپ ونى-مۇنىنى رەتتەمەسەم بولماس. (كەتەدى. كۇلشە كەلەدى.)
جىبەك. سەن قىز، تەز كەلەمىن دەگەنىڭ قايدا؟ نەگە وسىنشا كەشىكتىڭ؟
كۇلشە. ايتارىن ايتسام دا، بەتىمنەن وتىم شىعىپ، ۇيالا، ۇيالا ارەڭ كەلدىم... جازعىرا كورمەڭدەرشى، جانىم! ءبارىن دە ۇعىنعاندايمىن ءقازىر... مۇمكىن، ۇعۋ دا از شىعار... از دەدىڭ بە، جىبەك؟
جىبەك. مەن ەشتەڭە دەگەنىم جوق.
كۇلشە. بەتىنە قاراۋعا دا ءجۇزىم شىدامايدى. (وراز بەن قۇرماش شىعادى، قىزداردى اڭعارمايدى.)
قۇرماش (اينالاعا سۇيسىنە قاراپ). قانداي گۇل-گۇل جايناپ كەتكەن! تابيعات تا ەرەكشە اسەمدىككە بولەنگەن.
وراز. اقىنبىسىڭ دەگەن، دۇنيەگە جاڭا كەلگەن ادامداي بەيقام بولىپ تۇرعان ءتۇرىن. (كۇلىپ.) ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ، كوڭىلدى ءبىر تىندىردىڭ. اينالانىڭ ءبارى كوزىڭە كۇندەگىدەن وزگەشە كورىنىپ تۇرعانى سودان بولماسىن؟!
قۇرماش. جوق، تابيعات ءبىر تاماشا نارسە عوي، وراز! مۇنىڭ ومىرىنە تەرەڭ بويلاپ، سىرىنا قانا بىلسەڭ، تالاي قىزىققا باتاسىڭ. مىنا ءتۇرلى ءتۇستى گۇلدى قاراشى! نە دەگەن عاجايىپ ءومىر! نە دەگەن اسەمدىك! «كەر مەنى، ۇق مەنى!» دەپ ءارقايسىسى كۇلىم قاعىپ تۇرعان جوق پا..
وراز. تابيعات! گۇل. ءسوز بە ەكەن سول دا! سۇلۋلىقتى گۇلدەن ىزدەمە! مىنا مەنەن ىزدە!
قۇرماش. سۇلۋلىقتى ىزدەمەۋ كەرەك. جانمەن ۇعىپ، كورە ءبىلۋ كەرەك. (جىبەك ورنىنان تۇرىپ جاقىندايدى.)
جىبەك. گۇل بىتكەننىڭ ءبارى بىردەي جاقسى بولا ما ەكەن؟
وراز. ال، گۇل قۇمار جىگىت، جاۋاپ بەر!
قۇرماش. جوق، جىبەك! ونىڭ دا جاقسى، جامانى بولادى. (ءبىر قىزىل گۇلدى الىپ.) ماسەلەن، مىناۋ ەڭ جاقسى گۇل. (ۇسىنادى. جىبەك الىپ يىسكەيدى.)
جىبەك. ءيسى تاماشا ەكەن!
وراز. ءيسى تاماشا بولسا، قولدان تۇسىرمە!
جىبەك. سۇيتەيىن بە؟
قۇرماش. كوكىرەككە تاعىپ السا مۇلدە كەلىسەدى. (ءوز قولىمەن جىبەكتىڭ كوكىرەگىندەگى ءتوس قالتاسىنا قىستىرادى. نازىم كەلەدى.)
نازىم. قىز كوكىرەگىنە قىزىل گۇل قونىپتى عوي. كىمنىڭ جۇرەگى دەسەم ەكەن مۇنى؟
وراز. قىز قالتاسىندا مەنىڭ جۇرەگىم جۇرمەيتىنى وزىڭە ءمالىم عوي. دەمەك، تۇسىنىكتى شىعار.
جىبەك (جىميىپ). بۇل قۇرعىردىڭ ءمانى بولۋشى ما ەدى؟
نازىم. قىز كەزىمىزدە سولاي سياقتى ەدى. ەندى ۇمىتىپ تا قالىپپىن. (ءبارى كۇلەدى.)
جىبەك. ءبارىڭ دە بۇگىن ءازىلشىل بولىپ كەتىپسىڭدەر عوي.
نازىم (بايسالدى پىشىنمەن). سىيلاسقان ورىندى ازىلگە نە جەتسىن. ساعىنامىز عوي ءالى ءبىر-بىرىمىزدى.
وراز. باسقاننان كورى، اسىرەسە، كاشكەندى ساعىنامىن عوي دەيمىن. مەن بارعان مەكتەپتەن ونداي اقىن تابىلا قويادى دەيسىڭ بە.
نازىم. كۇل-كۇلمە، كاشكەن جامان جولداس پا. ونىڭ دا ساعىندىراتىن جاقسى قىلىقتارى بار. (كاشكەن كىرەدى.)
وراز. مىنە، مىقتىنىڭ ءوزى دە كەلدى.
كاشكەن. و دوستار، دوستار! سەندەردىڭ قادىرلەرىڭ ەندى شىعا باستادى عوي!.. اي، قۇداي بىلەدى، سەندەرسىز مەن جۇرە الاتىنىن، تەگى. ءىشىم پىسىپ، ءولىپ قالاتىن شىعارمىن...
وراز. اسىرەسە، مەنى ساعىنارسىڭ، بالەم!
كاشكەن. قوي، سەنى ساعىنۋشى ما ەدىم مەن!.. (قۇشاقتاپ سىلكىلەيدى.) ويلاسام، كۇلكىم كەلەدى. قانداي البىرت، قانداي اڭقاۋ ەدىك!.. نە ىستەمەدىك ءبىز...
وراز. اسىرەسە كۇلشە مەن سەن عوي...
كاشكەن. ءبىز شىرىق بۇزساق، سەندەر جونگە سالدىڭدار. وسىنىڭ ءوزى ءبىر تاماشا ءومىر ەمەس پە! ايتسەدە، نازىم، سەنەن كەشىرىم سۇراۋعا ءتيىسپىن.
نازىم. قوي، كاشكەن، ول نە دەگەنىڭ؟ دوستىق نيەتپەن ايتىلعان ارتىق-كەمدى ءسوز ءۇشىن كىنالاسىپ جاتقانىمىز كەلىسپەس. وتكەن ىسىمىزدەن ءارقايسىمىز دا ازدى-كوپتى ساباق الدىق. سونىڭ ءوزى قايدا جاتىر.
كاشكەن. ايتقانداي، ەسىم شىعىپ ءجۇرىپ ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي، شەشەمنىڭ كوڭىلى شات پا؟ ءوزىڭ ەشنارسە دەدىڭ بە؟
نازىم. نە دەيىن، اۋرۋحانادان شىققانىنىڭ ءوزى كەشە عانا... (باسقا ستۋدەنتتەر كەلەدى.)
وراز. جىگىتتەر مەن قىزدار، ستولعا جاقىنداڭدار!.. وتىرىڭدار. (جۇرت وتىرىسا باستايدى.) كۇلشە، سەن نەگە وتىرمايسىڭ؟ (كۇلشە وتىرادى. پروفەسسور، دەكان كىرەدى. ستۋدەنتتەر ورنىنان تۋرادى.)
يۆان يۆانوۆيچ. وتىرىڭدار، شاكىرتتەرىم، قۇتتىقتايمىن ءبارىڭدى دە! (وتىرادى. بالجان كىرەدى.)
بالجان. امانسىڭدار ما، بالالارىم؟
يۆان يۆانوۆيچ (بالجانعا). كىلەڭ جاستىڭ ورتاسىندا وتىرعان قانداي جاقسى، ءا؟ شىنىڭدى ايتشى، جاسارىپ كەتكەن جوقسىڭ با؟ تاعى دا ءبىر قاراپ ءوتشى مىنا جاس ازاماتتاردى.. وتىز جىل بويى وسىنداي ادامداردىڭ اراسىندا بىتە قايناپ كەلەمىن. بويداعى باردى وسىلاردىڭ جۇرەگىنە ەگۋدەمىن. ال، بۇلار دا مەنىڭ قارت جۇرەگىمە جاڭا كۇي، جاڭا كۇش قۇيدى. مەن ۇيرەتۋشىمىن، ءارى ۇيرەنۋشىمىن.
دەكان. ءسىز، يۆان يۆانوۆيچ، ءبارىمىزدىڭ ويىمىزداعى ءسوزدى ورىندادىڭىز. جاس ءومىر ءبىزدىڭ قاي-قايسىمىزعا دا بولسا، كوپ نارسەنى ۇيرەتكەنىن ءبارىمىز دە ماقتانىشپەن ايتا الامىز...
You Might Also Like
-
بۇل كىشكەنتاي قىز ءبىزدىڭ كورشىمىزدىڭ قولىنا جاقىندا عانا كەلدى. سوندا دا، ول وسى ماڭايداعى تۇرعىنداردىڭ بارىمەن كوپتەن تانىس، سىر مىنەز ادامداي ەتەنە بوپ، ارالاسىپ كەتتى. ونى بالا دا، ۇلكەن دە جاقس...
-
اۋدان ورتالىعىنداعى ورتا مەكتەپتە بۇگىن توتەنشە ءبىر قىزىق وقيعا بولىپ قالدى. راس، بۇل وقيعا اياق استىنان ەمەس، الدىن-الا ويلاسۋدان تۋسا دا، ءدال كازىر سول باستا اقىل قوسقان ۇلكەندەردىڭ وزىنە دە توسىن...
