تىڭداعىلار
اتتەڭ...
...كۇن سۋىق ەدى. قارلى جاۋىن سەبەلەپ قۇيىپ تۇردى. جۇمىستان شارشاپ شىعىپ، ونىڭ ۇستىنە ءبىر ىسپەن ۇزاق وتىرىپ شۇعىلدانىپ كوپ تالىعا قاتتى ۇيقىعا كەتكەن ۆانيا پودولسكيي، كەنەت شوشىپ وياندى. ول العاشقىدا ءوزىنىڭ قايدا جاتقانىن بولجاي الماي، ءبىراز ويلانىپ قالدى. كورپەسى سۋ-سۋ، ءوزى ابدەن توڭعان، ۇيقىلى كوزىمەن جان-جاعىنا قارادى. قاپ-قاراڭعى تۇڭعيىق دالا. دانەڭە كورىنبەيدى، ەشبىر دىبىس تا سەزىلمەيدى. كۇندىز ەڭبەك مۋزىكاسىن ءبىر تىنباستان سايابىرسىز تاراتىپ باققان القاپ ۇيقىعا كەتكەن. ۆانيا اقىرىن قوزعالدى. ىڭىردە شاتىردا جاتقانى ەسىندە. ءوزىنىڭ دالاعا قالاي شىعىپ قالعانىنا تاڭداندى.
قانداي كۇش مۇنى دالاعا شىعاردى؟ ول قولىمەن اينالاسىن قارمانا باستادى دا، ۇيقىلى كوزىمەن شاتىردىڭ ىرگەسىنەن سىرتقا شىعىپ قالعانىن ەندى ۇعىپ، كۇلىپ جىبەردى. جالما-جان كورپەسىن كوتەرە، اتىپ تۇرىپ شاتىردىڭ ەسىگىنەن ىشكە كىردى.
— بۇل كىم؟ — دەدى ءبىر داۋىس.
— مەن. پودولسكيي.
— نە عىپ ءجۇرسىڭ؟
ۆانيا بولعان وقيعانى ايتۋعا ىڭعايسىزداندى دا:
— جاي، — دەي سالدى.
داۋىستاعان ادام سىرىڭكە شاقتى.
— كورپەڭە جول بولسىن؟..
بۇل سوۆحوزدىڭ باس مەحانيگى ۆلاديمير كۋزميچ افاناسەنكو ەدى.
ۆانيا ۇندەمەستەن، ورنىنا كەلىپ قيسايدى.
— بىلەمىن، بىلەمىن، — دەدى افاناسەنكو، — ونداي وقيعا كەشە تۇندە مەندە دە بولعان...
ەكەۋى دە كۇلدى.
ۆانيا بۇل ءتۇنى قايتىپ ۇيىقتاي المادى. مۇزداعان دەنەسىن جىلىتپاق بولىپ قاسىندا جاتقان كورشىسىنە تىعىلا ءتۇسىپ، كوزىن دە جۇمدى. ءبىراق بۇل دا كومەكتەسپەدى. باسىنا نەشە ءتۇرلى ويلار كەلىپ، ەكى جاعىنا كەزەك دوڭبەكشۋمەن جاتتى. مانا ۇيقى قىسىپ تەز ۇمىتقان، جانىن تۇرشىكتىرگەن قولايسىز وقيعا ەندى قايتادان ەسىنە ءتۇسىپ، كوز الدىنا كوڭىلسىز كارتينا جايىلدى...
وسىدان ەكى-ۇش كۇن بۇرىن سوۆحوز كومسومولەستەرىنىڭ جينالىسى وتكىزىلدى. وسىندا مۇنى كوميتەتكە سەكرەتار ەتىپ سايلادى. جينالىس سوڭىندا باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى كالەنيچ ونى الىپ قالىپ:
— ال پودولسكيي جولداس، ىسكە كىرىس. سوۆحوزداعى نەگىزگى كۇش تە، ءجۇمىسشىلاردىڭ كوپشىلىگى دە جاستار. الدا سولارعا سۇيەنىپ، سولارمەن جۇمىس ىستەيتىن بولامىز. سوندىقتان كومسومول ۇيىمىنا ارتىلاتىن مىندەت تە زور. سەندەر جۇمىستى جاقسى ىستەسەڭدەر، مىندەت ورىندالادى. ناشار ىستەسەڭدەر، جۇمىس اقسايدى. وسى ەسىندە بولسىن.
سول جۇمىس ءبىرىنشى كۇنى-اق اقسادى.
كوكتەمنىڭ قاراسۋىعى جاڭا كەلگەندەردى قۋسىرىپ جىبەردى. ۆاگونشالارعا جۇرت سىيمادى. ال شاتىرلار پانا بولىپ جارىتپادى. ونىڭ ۇستىنە ءبىر جاعىنان تاماق تا مازالادى. ءومىرى جان باسپاعان تۇلدىر دالادا اسحانا، نان پىسىرەتىن ورىندار سالىپ الۋ مەن ءجۇمىسشىلاردى ازىق-تۇلىكپەن جابدىقتاۋدىڭ ءوزى دە ۇلكەن قيىندىققا ءتۇستى. كەيدە اق بوران سوعىپ، كەيدە قارلى جاۋىنعا اينالىپ، قۇبىلىپ تۇرعان كوكتەم ايىندا جولسىز تۇكپىرگە اۋداننان، وبلىستان ازىق-تۇلىك، قۇرال-جابدىق جەتكىزۋ ابدەن- اق ابىگەرلەدى. جاس كوللەكتيۆتىڭ الدىندا: «جۇمىستى ەڭ الدىمەن نەدەن باستايمىز؟» — دەگەن سۇراق تۇردى. مۇنىڭ جاۋابى قىسقا بولدى.
— ءۇي سالامىز...
ءۇي سالماس بۇرىن اۋەلى پانالايتىن جەر ۇيلەر ورناتۋ قاجەت ەدى. بۇل جۇمىسقا العاشقى كۇندەرى جۇرتتىڭ ءبارى جۇمىلدىرىلدى مەحانيزاتورلار دا، جاي جۇمىسشىلار دا، كەڭسە قىزمەتكەرلەرى دە قولدارىنا كۇرەك- سايمان الىپ جابىلا جەر قازدى.
مىنە، وسى جۇمىستا كەيبىرەۋلەردەن شي شىقتى.
كەشە ەكى جىگىت جۇمىسقا شىقپادى. ولارعا پودولسكيي ءوزى كەلدى.
— بۇلارىڭ قالاي؟
— بۇل سول. ءبىز مۇندا جەر قازۋعا كەلگەنىمىز جوق.
— نە، نە؟
— مەن ءراديسپىن.
— مەن تراكتوريسپىن...
— ءوز ماماندىعىمىزدى بەرسىن. سوۆحوز باسشىلارىنىڭ بۇل ىستەپ وتىرعانى قىلمىس. ءبىز تۋرا موسكۆانىڭ وزىنە جازامىز. كادردى بۇلاي پايدالانۋ دەگەن بارىپ تۇرعان تورەشىلدىك، نەمقۇرايدى قاراۋشىلىق. بۇل، ايتا بەرسەڭ ادامدى قورلاۋ...
— ءجا، جەتتى، — دەدى پودولسكيي ءتۇسىن سۋىتىپ، اشەيىندە ءبىر ءتۇرلى مولدىرەپ تۇراتىن سۇيكىمدى كوكشىل كوزى وت شاشىپ، قايمىجىقتاي جۇقا ەرىندەرى ونان سايىن جىمىرىلىپ، كورىنبەي كەتتى دە، بوزعىل بەتىنە كۇپ- كۇرەڭ قان ويناپ شىعا كەلدى. — كىمگە كەرەك مۇنداي قۇرعاق دەماگوگيا؟ ءدال ءقازىر ماماندىق تاڭداپ جاتاتىن ۋاقىت پا؟ قايدا ادام كوبىرەك كەرەك بولسا، سوندا بارىپ جۇمىس ىستەۋ قاجەت بوپ تۇرعان جوق پا؟..
— جارايدى، سەكرەتار، ۇگىتكە توقپىز...
— مەن ۇگىتتەپ تۇرعانىم جوق. مەن شىنىمدى ايتىپ تۇرمىن. سوۆحوزدىڭ ىرگەسىن سالىپ، تەحنيكامەن تولىق جابدىقتالعانشا باسقا قاۋىرت جۇمىستا بولا تۇرماسقا شارا جوق. وسىنى ۇعۋ كەرەك. سەندەر باسقادان ارتىقسىڭدار ما، نەگە قارامايسىڭدار، انە، اناۋ ادامدارعا. وندا نەشە ءتۇرلى مامان ءجۇر. ال، ولار سەندەر سياقتى قۇرعاق زاڭ سوعىپ، قيىندىقتان باس تارتىپ وتىرعان جوق، بەلشەدەن ساز كەشىپ، جۇمىستا ءجۇر.
وسىنى ايتتى دا، جەر ءۇي ورناتىپ جاتقان ادامدارعا پودولسكيي قادالا ۇزاق قاراپ تۇردى. تۋ دالادا جاڭا ءومىر جاساۋعا جان-تانىمەن بەرىلگەن سول تاماشا ادامداردىڭ ىنتىماعىنا مىنالار دا ءبىر كوز تىكسىنشى، مۇمكىن، وي تۇسەر دەپ ول ادەيى نازار اۋداردى. الايدا، جان سالا قيمىلداعان ەڭبەك ەرلەردىڭ ءىسى الگى ەكەۋىنە تيتىمدەي دە اسەر ەتپەدى. «بىزگە ءوز ماماندىعىمىز كەرەك»، — دەگەننەن جازبادى ولار.
پودولسكيي ۇگىتتەپ تە، رەنجىپ تە، جاۋاپكەرشىلىكتى وزدەرىنە ارتا تىلەك ەتىپ تە كورىپ ەدى، ونىسىنان ەشتەڭە ەنبەدى. لاجى تاۋسىلدى، ەشقانداي ىقپال جاساي المادى. مۇنىسىنا قاتتى قىنجىلىپ، وزىنە ىزا دا بولدى. اقىرىندا: «كەشكى ساعات 8 دە كوميتەتكە كەلىڭدەر. سەندەرمەن سوندا سويلەسەمىز»، دەگەندى عانا ەسكەرتىپ، ىشتەي كۇيىنىپ، ىشتەي بۋلىقتى.
ايتىلعان ۋاقىتقا بۇلار كەلمەدى. كوميتەت مۇشەلەرى كۇتىپ- كۇتىپ، ۇيلەرىنە تارادى. پودولسكيي كومسومولەستەردىڭ ەسەپ كارتوچكاسىن رەتتەپ، ولار كەتكەن سوڭ دا ۇزاق وتىردى.
ءبىر كەزدە ەسىك جاقتان تىقىر ەستىلدى. كۇندىزگى ءراديسپىن دەيتىن جىگىت كەلدى، ءىشىپ العان، قىپ-قىزىل...
— ءيا، گورشكوۆ، كوميتەتكە نەگە كەلمەدىڭ؟ جولداسىڭ قايدا؟
— نەمەنەگە كەلەمىز؟
— سەن كومسومولەسسىڭ عوي، ونى بىلەمىسىڭ؟
— بولسام قايت دەيسىڭ؟
— سەندەيدى كومسومول تارتىپكە شاقىرادى.
— تارتىپكە شاقىرعاندا، نە ىستەيسىڭ؟
وسى سياقتى كيكىلجىڭ سوزدەرمەن گورشكوۆ ءىلىپ-شالىپ، ادامشا سويلەسۋگە يلىكپەي قويدى. پودولسكيي وعان داۋسىن كوتەرە: «سەن ءوزىڭ قايدا وسكەن، قايدا تاربيەلەنگەن جانسىڭ؟.. مۇنداي تون مويىندىقتى، تۇرپايىلىقتى ساعان كىم ۇيرەتتى؟ كومسومولەس دەگەن» دەي باستاپ ەدى. اناۋ ءسوزىن ءبولىپ:
— نە. سونى ايتشى، — دەپ شاپ ەتىپ، بەتتەن الدى.
— ماعان با، ماعان كەرەگى، — دەدى پودولسكيي ونىڭ كوزىنە كوزىن قاداي سۇستانىپ، — سەندەيلەرگە كومسومولدىق ارداقتى اتتى كىرلەتپەي...
اناۋ تاعى دا كيىپ كەتتى.
— قورقىتتىڭ سەن مەنى!.. كومسومولدان شىعارماق ەكەنسىڭ عوي، ال شىعارا عوي.
پودولسكيي ونىڭ كوزىنە تاعى ءبىر قادالا قاراپ، ىشكى دۇنيەسىن بارلادى. بۇل ادامنان ەشقانداي جان تولقىنى سەزىلمەيدى. ۇيالۋ، قينالۋ، كۇيىنۋ دەگەننىڭ لەبى دە جوق، دۇلەي كەسكىندە، قاتىگەزدەنىپ، مەلشيىپ تۇردى.
سەكرەتار شوشىنعانداي، ءوڭى بۇزىلىپ سالا بەردى. الدىندا كومسومولەس ەمەس، الدەقانداي ادام ءپىشىندى، جيرەنىشتى بىردەڭە تۇرعانداي، ونە بويى شىمىر-شىمىر ەتتى.
بۇدان كەيىن اۋىزعا ءسوز دە تۇسپەدى. جيرەنىشتى جان كوز الدىنان كەتكەنشە اسىقتى.
— كەت! — دەدى ءبىر ايتقان ءسوزى...
...وسى ءبىر ادامسىماق پودولسكييدىڭ ءدال ءقازىر كوز الدىنا كەپ تۇرىپ الدى. ونىڭ سول ءبىر سازارعان سۇمپايى تۇرىسى قانىن قايناتىپ، توڭعان دەنەسىن ونان سايىن تىتىركەندىردى. «مۇنداي دا ارسىزدار بولادى ەكەن-اۋ» دەپ ويلادى ول. — كىم جىبەردى ەكەن مۇندا؟..» مۇندايدى ول ءومىر بويى ءبىرىنشى رەت كورۋى ەدى...
— ۆانيا، سەن ءالى ۇيىقتاعان جوقسىڭ با؟ — دەدى افاناسەنكو ونىڭ دوڭبەكشىپ جاتقانىن سەزىپ.
— ۇيقىم كەلمەيدى، كۋزميچ.
— سۇيگەن قىزىڭدى ساعىنىپ جاتىرسىڭ عوي، ءا؟ ءاي، جاستىق جاستىق!..
افاناسەنكو پودولسكييدەن نەبارى توعىز جاس قانا ۇلكەن، 1925 جىلى تۋعان جاس جىگىت بولسا دا، ءۇي- سەمياسى بارلىقتان با، پودولسكييلەر الدىندا ءوزىن «قارت» ەسەپتەيتىن. مىنەزىنىڭ بايسالدىلىعى ما، الدە ەگدەلىكتى، اعالىقتى، اقىلشىلىقتى كورسەتەتىن بويىندا ءبىر ەرەكشە قاسيەتى بارلىقتان با، سوۆحوزداعى ۇلكەن دە، كىشى دە وعان ىزەتپەن «ءسىز» دەپ سويلەيتىن دە، ىلعي كۋزميچ دەپ اتايتىن. مۇندا ءبىر وزىمسىنگەندىك، جاقىندىق، جاقسى كورگەندىك سەزىلەتىن ەدى. سول كۋزميچ ۆانياعا دا ءقادىرلى اعا ەدى.
— ول دا بار، — دەدى ۆانيا كۇرسىنىپ.
— ءالى حات جوق، پا؟
— جوق.
— شىنىندا دا قيىن ەكەن، دوستىم...
ۆانيانىڭ كۇرسىنەتىن ءجونى بار-دى. دونباستان ءوزى تىلەنىپ، وسىندا، تىڭعا اتتاناردا سۇيگەن قىزى ناديامەن كەزدەسە المادى. قازاقستانعا بۇلاردى وبلىس ورتالىعى — ستالينو قالاسىنان اتتاندىردى. سونىمەن ءوزى مەن ناديا تۇرعان ستانسياعا بۇلار جولدان سوعۋعا تۋرا كەلدى. ستالينودان نادياعا تەلەگرامما بەردى، ءبىراق ناديا قارسى المادى. الدىنان شىققان جولداستارى ونىڭ نەگە كەلمەي قالعانىن بىلمەدى. جۇرەگىمەن جۇرەگىم جالعاستى دەگەن جان جاقىنى، ەڭ اياۋلى ادامى الىس جولعا شىعارماي، قايىرلى ساپار تىلەمەستەن حابارسىز قالۋى جىگىتتىڭ جانىنا قاتتى باتتى. بۇل وعان وتە تۇسىنىكسىز جۇمباق ەدى. ىزگى ماحاببات، ءتاتتى ارماندار لەزدە ۇمىت بولعانداي، قىز وسى ءبىر عانا ىسىمەن سۇيگەن جىگىتىنىڭ كوڭىلىنە ۇمىتىلماس قاياۋ سالدى. تۋعان جەردەن جىگىتىمىز مۇڭايىپ اتتاندى دا، تۋعان جەرگە العاشقى حاتتى مۇڭايىپ جازدى. ونىڭ ۇستىنە سول ءبىر حاتى جاۋاپسىز، ءالى كۇنگە حابار-وشارسىز كەتىپ بارادى...
— ءومىر دەگەن قيىن ەكەن، كۋزميچ، — دەدى ۆانيا اقىرىن كۇرسىنىپ.
— ە، ۆانيا، ۆانيا! قيىنشىلىقتىڭ ءبارى دە ۋاقىتشا نارسە...
— جوق، مەن مۇنداعى تۇرمىسىمدى ايتپايمىن... جالپى، — دەدى دە، ۆانيا بوگەلىپ قالدى.
— ءۇي دە سالامىز. ناديادان دا حات الامىز. ونى تىڭعا شاقىراتىن دا بولامىز. ۆانيا! ساسپا، دوستىم.
كۋزميچتىڭ داۋسىنان بەينە جاس بالانى ۋاتىپ وتىرعانداي ءبىر ءالدي سەزىلدى. بۇعان پودولسكيي ىشىنەن رەنجىدى... مەن ءبىر راقات ىزدەپ كەلگەندەي مۇنىسى قاي ۋاتۋ؟.. ناديامنان جاقسىلىق حابار جەتسە سۋىق شاتىرىڭ دا، سىزدى جەر ءۇيىڭ دە ماعان ءزاۋلىم سارايداي كورىنەر ەدى. اتتەڭ!..
پارتورگ
گورشكوۆتىڭ وقيعاسىن پودولسكيي ەرتەڭىنە كالەنيچكە ايتۋعا كەلدى. كالەنيچ جاڭا عانا بىتكەن، ءىشى ءالى سىرلانباعان سۋىق كەڭسەنىڭ ءبىر بولمەسىندە كونەتوز مالاقايىن باسا كيىپ، شىلىمدى ۇستى-ۇستىنە سورىپ، تۇنجىراپ وتىر ەكەن. ءونى جۇقا، قاباعى قاتىڭقى وسى جۇدەۋ ادامنىڭ مىنەزىن پودولسكيي تەك سوڭعى كۇندەرى عانا اڭعارا، بىلە باستاعان ەدى. شىنىن ايتقاندا، بۇل العاشقى كۇندەرى وعان ىشتەي رەنجىپ تە ءجۇردى. تۇيىق، اشىلىپ سويلەمەيدى، جارقىلداپ كۇلمەيدى، ءوزىن ىلعي جابىرقاۋ ادامشا توماعا-تۇيىق ۇستايدى. پودولسكييدىڭ ۇعىمىندا: پارتورگ اقجارقىن، حالىققا جۇعىمدى، وتە كوڭىلدى ادام بولۋعا ءتيىس سياقتى كورىنەتىن. ال پارتورگ دەگەنىمىز دە ادام ەكەنىن، ولاردىڭ دا ءارقايسىسىندا وزىندىك مىنەز، وزىندىك دارالىق بولاتىنىن ۆانيا ەسەپكە المايتىن. راس، پارتيا وكىلى ەكەن، ول باسقادان ۇستازدىق قاسيەتىمەن جوعارى تۇرۋعا ءتيىس. جۇرتشا سەزىنىپ، قاراپايىم جۇرتشا تىرشىلىك ەتۋ دەگەن وندا بولماسقا كەرەك...
كالەنيچتىڭ مىنەزىنە پودولسكيي جۇرە كەلە ءتۇسىندى، دالىرەك ايتساق، ۇيرەندى. وسى كوپ سويلەمەيتىن، تۇيىق ادام جۇمىسشىلارعا، اسىرەسە، كوممۋنيستەرگە كوپ ۇزاماي- اق ۇنادى. قايدا بارسا دا، وعان دەگەن ءبىر قۇرمەت بايقالادى. ونىڭ بويىنداعى قاسيەتتى دە پودولسكيي ەندى كورە باستادى. بۇل ادام ۇندەمەي جۇرسە دە (كەرەك جەرىندە، ارينە، ۇندەيدى)، ءىستى تىندىرا جۇرەدى. پودولسكيي ونىڭ اڭعارعىشتىعىنا، سەزگىشتىگىنە تاڭ قالادى، قايدا كەمشىلىك بولسا، الدەقانداي ءىس ورنىنا كەلمەي جاتسا، باسقادان بۇرىن وعان ۇندەمەي ءجۇرىپ سونىڭ كوزى تۇسەدى. اسىرەسە، ادامدار مۇددەسىنە دەگەندە جاندى سالىپ جىبەرەدى... ونىڭ ۇستىنە بۇل ادام ءومىرى ەكى سويلەمەيدى. ايتسا، ورىندايدى. باسقالاردان دا سونى تالاپ ەتەدى. ءارى ءادىل، ءارى تۋراشىل مىنەزى دە قىزىقتىرادى. ەشكىمنىڭ اجارىنا، مانسابىنا قارامايدى، كەمشىلىگىن بەتىنە ايتادى دا، دۇرىستىقتى سىلتەيدى... پودولسكييدىڭ ۇعىمىمەن ايتقاندا بۇل تۇيىق ادامعا وسى قاسيەتتەرىنىڭ ءوزى-اق قۇرمەت اكەلگەن ەدى...
سول سىرمىنەز بولا باستاعان ءقادىرلى ادامىنىڭ الدىنا كەپ، پودولسكيي بوگەلىپ قالدى. ونىڭ ىشتەي قاتتى كۇيىنىپ وتىرعانىن كوردى. مۇنى ول تارتقان شىلىمىنان بايقادى. اشۋلانعاندا، جۇمىستان ءبىر اقاۋ تاۋىپ، رەنجىگەندە ياكي بىرەۋگە قاتتى كەيىگەندە مالاقايىن باسا كيىپ، شىلىمدى ۇستى-ۇستىنە تارتاتىن كالەنيچتىڭ ادەتى ەدى...
بىردەڭە ايتقىسى كەلىپ بوگەلىپ تۇرعان پودولسكييگە ول ءوزى بۇرىلىپ:
— نەمەنە، ۆانيا؟ — دەدى.
پودولسكيي وتكەن تۇنگى وقيعانى ايتتى.
— ءيا، ەندى نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىڭ؟ — دەدى ول مۇنىڭ وزىنە قادالىپ.
— سىزبەن اقىلداسا كەلدىم... مەنىڭشە، ونى كومسومولدان شىعارۋ كەرەك قوي دەيمىن.
— نەمەنەسىن شىعاراسىڭ، — دەدى ول سۋىق جىميىپ، — ول دەگەن كومسومولەس نە ەكەن؟ بىرەۋلەردىڭ اشىق، اۋىزدىعىمەن بيلەتتى قولىنا كەزدەيسوق ءتۇسىرىپ العان ءبىر سۇم عوي... ۇقتىڭ با؟ دەرەۋ ءومىر تاريحىمەن تانىس. كىم بولعان؟ نە ىستەگەن؟ ءبىل. ماعان سودان كەيىن كەل. ءسوز، ءىس سيقىنا قاراعاندا بۇل جاستايىنان تەرىس جولعا تۇسكەن، قىلمىسقا ۇيرەنگەن، تىرشىلىگى لاس، بىزگە كەزدەيسوق تاپ بولعان جات ەلەمەنت. ادەتتە، مۇنداي تاريحي ۇلى ىستە جولبيكەلەر دە كەزدەسەدى. ولاردى كەزىندە كورىپ، كەزىندە اشكەرەلەپ وتىرماسا بولمايدى. ساۋ ورگانيزمگە وندايلار ۋ سەبەدى...
— تەز تايدىرۋ كەرەك قوي...
— تايدىرۋدى قويا تۇر. ايتتىم عوي اۋەلى ءبىل، كىم ەكەن؟ قولداناتىن شارامىزدى دا ونىڭ كىم بولعانى شەشەدى...
بۇدان كەيىن كالەنيچ پودولسكييگە ءار كومسومولەستى جەكە- جەكە زەرتتەپ، ءبىلىپ وتىرۋ، ولاردىڭ كەلگەن ۇيىمىمەن حات جازىسىپ، پىكىرلەسىپ تۇرۋ قاجەتتىگىن، ال ءبىراق كوميتەت مۇنداي جۇمىسپەن شۇعىلدانباي وتىرعانىن، الدا بۇل ماسەلە ۇمىتىلماۋىن ەسكەرتتى.
پودولسكيي كەتكەن سوڭ دا كالەنيچتىڭ اۋزى شىلىمنان بوسامادى. دەنساۋلىعى ناشارلىعىنا قاراماستان، شىلىم وزىنە وتە زيان ەكەنىن بىلە تۇرا، وسىنداي كەيىگەندە، كۇيىنگەندە، ول امالسىز پاپيروسقا جۇگىرەتىن. مۇنى ءوزىنىڭ ءبىر ۇلكەن كەمشىلىگىنە سانايتىن... بۇل، شىنىندا دا سولاي ەدى..
ول بۇگىن جوعارى مەكەمەلەردىڭ بىرىنە كەيىپ، تۇتىگىپ وتىر. بۇعان سەبەپ بولعان جۇمىسشى كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى فەدور پەتروۆيچ مارتىنەنكو. جاڭا كوللەكتيۆ قۇرۋدا كومسومول ۇيىمى مەن كاسىپشىلەر وداعى، باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنا، ديرەكسياعا ۇلكەن تىرەك بولاتىنىن ەسەپكە الا وتىرىپ، بۇل ۇيىمداردىڭ دەرەۋ ىسكە كىرىسۋىن تالاپ ەتكەن. كومسومول ۇيىمى ەپتەپ قوزعالا باستاعان سياقتى. ال كاسىپشىلەر وداعىنىڭ سوۆحوزدا بار-جوعى ءالى سەزىلمەيدى. وسىنى اڭعارعان كالەنيچ سوڭعى كۇندەرى مارتىنەنكونىڭ ءوز باسىن زەرتتەۋدى كولعا الدى. ونىڭ ۇققانى مىناۋ بولدى: بۇل كاسىپشىلەر وداعىنىڭ جۇمىسى دەگەن نە ەكەنىن بىلمەيتىن، وتە ولاق قىزمەتكەر. بۇل ءبىراق، الدەقالاي بىرەۋ ەمەس، پارتيامىزدىڭ شاقىرۋىنا جاۋاپ رەتىندە ورتالىق مەكەمەلەردىڭ ءبىر جىبەرگەن «قايراتكەر» بولاتىن. وسىنداي جاۋاپتى جۇمىسقا بۇل سياقتى ءىس بىلمەيتىن، كاسىپوداعى جۇمىسىمەن تانىس ەمەس جولداستى جىبەرە سالۋى، سايىپ كەلگەندە، سەنتيابر پلەنۋمىنىڭ قاۋلىسىنا، تىن كوتەرۋ، جاڭادان سوۆحوز قۇرۋ ماسەلەسىنە ورتالىقتاعى كەيبىر جولداستاردىڭ ءوزى نەمقۇرايدى قاراۋشىلىعىنان تۋعان جاۋاپسىزدىق ەدى. كالەنيچ، مىنە، وسىعان كۇيىندى. «وسىنداي جاۋاپسىزدىق قاشان قۇرىر ەكەن؟! پالەندەي مامان بولدىك دەپ شەتكە قاعىلعانداردى جىبەرە سالۋ جويىلماي، ءبىز سەلولىق جەردىڭ مادەنيەتىن كوتەرە الارمىز با؟»
مارتىنەنكو كەلدى. ول كەشە جينالىس وتكىزۋگە ەگىس باسىنداعى تراكتوريستەرگە كەتكەن. كالەنيچ، مىنە، سونى كۇتىپ وتىرعان.
— فەدور پەتروۆيچ، قالاي، بريگادالاردا جينالىس وتكىزدىڭىز بە؟
— جوق، وتكىزە المادىم.
— نەگە؟
— ادام جينالمادى...
مارتىنەنكونىڭ بۇل ەكىنشى رەت ءساتسىز قايتىپ ورالۋى ەدى. وتكەن جولى دا وسىنداي سىلتاۋ ايتىپ، ەگىن باسىنا ءبىر تۇنەپ قايتىپ كەلگەن.
كالەنيچكە وي كەلدى. بۇل ءوزى كاسىپوداقتارىنىڭ جۇمىسىنا ولاق بولعانىمەن بىلايىنشا بايسالدى، ار-ۇياتى بار ادام.
ونىڭ ۇستىنە مامان، اگرونوم. جۇمىستا كوز بوياۋشى دەۋگە دە بولمايدى. ال ودان جۇمىستى قانشاما قۇر تالاپ ەتكەنمەن ەشتەڭە ونەتىن ءتۇرى جوق. مۇندا ءبىر سەبەپ بار. بۇل سەبەپتى قالايدا ءبىلۋ قاجەت. وسىلايشا ۇيعارعان كالەنيچ وعان مىنانى ايتتى:
— جاقسى، فەدور پەتروۆيچ، ءسىز بۇگىن جينالىستا سويلەيتىن سوزىڭىزگە دايىندالىڭىز. ەرتەڭ ەگىس باسىنا ەكەۋمىز بارامىز.
ەرتەڭىنە بريگادالارعا، ايتقانىنداي- اق ەكەۋى كەلدى.
جۇرت جينالدى، جينالىس باستالدى. امال بار ما، مارتىنەنكوعا سويلەۋگە تۋرا كەلدى. كالەنيچ ءوزى ويلاعان ماقساتىنا جەتتى. ونىڭ نەگە جينالىس وتكىزبەيتىننىڭ سەبەبىنە ەندى قاندى. باقسا، بۇل جولداس كاسىپوداقتىڭ جۇمىسىنان ەشتەڭە بىلمەيتىندىگى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ەڭ اياعى جينالىستى قالاي وتكىزۋ، قالاي باسقارۋ كەرەكتىگىنەن دە حابارى از ەكەن. وسىدان بارىپ، جينالىس وتكىزۋگە، جۇرت الدىنا شىعىپ سويلەۋگە جۇرەگى داۋالاماي، قارادان قاراپ ءجۇرىپ قىسىلاتىن بولعان. مۇنى ايتۋعا ارلانعان...
ءبىر كۇنى ول ءبىرىنشى رەت توپ الدىنا سويلەپ، جينالىستى باسقاردى. بىرتە-بىرتە كادىمگىدەي ەركىن سەزىنىپ، ءوزىن بۇرىنعىدان ەداۋىر پىسىق ۇستادى. بۇل وقيعادان كەيىن كالەنيچ ونى سوۆحوز باسشىلارىنىڭ ءبىر وتىرىسىندا قاتتى قورعادى. ونى بوساتۋ كەرەك دەگەندە ول قارسى بولدى. «ۇيرەتەمىز، تاربيەلەيمىز» دەدى ول. ۇيرەتۋ، تاربيەلەۋدىڭ باسى جاڭاعى ەدى.
كومسومول كوميتەتى جونىندە كالەنيچ قاتەلەسكەن ەدى. جالپى العاندا، كوميتەت جۇمىس ىستەي باستاعانمەن، ءبىراق. ناعىز ءوز دارەجەسىندە قىزمەت اتقارۋدان ءالى الىس ەدى. بۇل سەكرەتاردىڭ تاجىريبەسىزدىگىنەن نەمەسە ونىڭ بۇل جۇمىستى قوسىمشا قىزمەت رەتىندە اتقارعاندىعىنان عانا ەمەس، مۇنىڭ ودان باسقا دا ەلەۋلى سەبەبى بار-دى.
كوميتەتتىڭ قۇرامىن سايلاردا كالەنيچ تە قاتىستى. كومسومولەستەر قۇرامعا وزدەرى بىلەتىن، قولىنان ءىس كەلەدى دەگەن جولداستاردى ۇسىنىپ جاتتى. سونىمەن قاتار ءىسى، مىنەز-قۇلقى ءالى تانىس ەمەس، تەك ءسوزى، ءجۇرىس-تۇرىسى پىسىق كەيبىر كومسومولەستەرگە دە سەنىم كورسەتىلدى. سوزگە ۇستا پىسىقتىڭ ءبارى ىسكەر بولا بەرمەيتىنىن، اتاق قۇمار، مانساپقور كەيبىر قۋلار سوندايدا سۇلۋ سوزىمەن كورىنىپ قالۋعا تىرىساتىنىن جاستار سەزە بەرمەسە دە، كالەنيچتىڭ ءبىلۋى ىقتيمالدى. ءبىراق بىلگەنمەن باسقا لاجى بولمادى. ۇندەمەگەندەردىڭ ىشىندە نە جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەدى، سوندىقتان ەتى ءتىرى، ءجۇرىس-تۇرىسى شيراق دەگەن بىرەۋلەر كوميتەتتىڭ قۇرامىنا ەتتى. مۇندايدىڭ كانديداتۋراسىن كالەنيچ تە قوستاپ، ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنە ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى. پارتيا ۇيىمىنىڭ وكىلى قۇپتاعان سوڭ كومسومولەستەر ءبىر اۋىزدان قوستاپ اكەتتى.
بىلمەۋدىڭ سالدارى كەيىن ءبىلىندى. كوميتەتكە وتكەندەردىڭ ىشىندە تەك سىلدىراعان سوزگە عانا ۇستا، ىسكە ولاق، ايقايعا، داۋرىعۋعا قۇمار، كوزگە ءتۇسۋدى، جۇمىس ىستەگەن ءتۇر كورسەتىپ، بوسقا ءجۇرۋدى جاقسى كورەتىن بەرەكەسىز جالعان بەلسەندىلەر كەزدەستى. العاشقى ءبىر ماجىلىستە- اق بۇل اڭعارىلىپ قالدى. ماسەلە شەشۋدە كوميتەت مۇشەلەرىندە بىرلىك بولمادى. ءبىرىنىڭ پىكىرىنە ەكىنشىسى قارسى شىعىپ، قۇلاق اسپادى. مۇنىڭ اياعى كوميتەتتىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە بەت الدى...
بۇل جاعدايدى ءبىرىنشى اڭعارىپ، ءبىرىنشى داۋىس كوتەرگەن قاتارداعى كومسومولەستەر بولدى. ولار جينالىستاردا كوميتەتتىڭ جۇمىسىن سىنعا الىپ، جەكە مۇشەلەرىنىڭ باسىنداعى «كەسەلدى» باتىل كورسەتىپ، باتىل ەمدەدى. اقىرىندا كوميتەتتەن مۇندايدىڭ بىر-ەكەۋىن كەتىرۋگە دەيىن ماسەلە قويىلدى... كومسومولەستەردىڭ تالابى ورىندالدى. كوميتەت مۇشەلەرى ىرىكتەلدى.
بايەۆ
سوۆحوزدا بارلىق سالادا جۇمىس قىزدى. ءار جاقتى، ءۇرتىس ءىستىڭ قارقىنىن سۋىتىپ الماۋ ماقساتىمەن سوۆحوز باسشىلارى مىندەتتى ءبولىپ الىستى. ديرەكتور بالدين جالپى باسشىلىق ۇستىنە ەڭ باستى ۋچاستوكتى — قۇرىلىس ماتەريالدارىن الدىرۋمەن شۇعىلداندى. ال قۇرىلىس سالۋدى باسقارىسۋ قۇرىلىس ينجەنەرى رجوۆقا تاپسىرىلدى. باس اگرونوم تۋپالوۆ جەرمەن، ەگىسپەن، افاناسەنكو تەحنيكامەن اينالىستى.
بۇل كۇندەرى سوۆحوز ورناعان القاپتىڭ كورىنىسى دە وزگەرگەن ەدى. اسىرەسە، دالا جاڭا ءبىر كەلبەت تاۋىپ، بۇرىنعى اقتاڭداق بوزعىلت جوندار ورنىنا جەلدى كۇنگى تەڭىز بەتى سياقتى تولقي بۇيرالانعان قاپ-قارا، تۇپ-تۇتاس جويقىن كەڭىستىك پايدا بولدى. بۇل قارا بۇيرا كەڭىستىك كۇن سايىن اۋماعىن ۇلكەيتىپ، نوۆوسيبير وبلىسىنىڭ شەكاراسىنا قاراي سوزىلىپ كەتتى. ءبىر جەردەن ەمەس، ءار جەردەن سوقا ءتيىپ، وسىلاي قانات جايعان ەگىستىك كەلەشەك بايلىقتى ەلەستەتىپ، تىڭ كوتەرۋشى ەرلەردىڭ ءوز ەڭبەگىنە دەگەن سەنىمىن كۇشەيتتى.
سول كوتەرىلگەن تىڭعا كوز تاستاپ، كوڭىلدى ءبىر پىشىنمەن ادىمداي باسىپ كەلە جاتقان تۋپالوۆ، كەنەت، قاباق شىتىپ، كىلت توقتادى. بۇل كىلەڭ كومسومول جاستاردان جاقىندا عانا قۇرىلعان 4 بريگادانىڭ جىرتىپ جۇرگەن ۋچاستوگى بولاتىن.
باسقالارىندا جۇمىس الدەقاشان قىزسا دا، بۇل بريگادانىڭ ەگىستەگى تاريحى جاڭا عانا باستالعان ەدى. العاشقىدا تراكتورلار تولىق جەتكىزىلىپ ۇلگەرمەگەندىكتەن بۇل بريگادانىڭ مۇشەلەرى بۇعان دەيىن ءۇي سالۋمەن اينالىسىپ كەلگەن. پاۆلوداردان تاياۋدا تراكتور الىپ قايتقام سوڭ عانا ولار تىڭعا ءبىرىنشى رەت سوقا سالدى...
— بايەۆ، بەرى كەل، — دەدى تۋپالوۆ بريگاديردى شاقىرىپ...
الاسا بويلى، جاعى سوپاقتاۋ كەلگەن، كەيىن قايىرعان قوڭىر شاشى ءاجىم تۇسكەن سوڭ ماڭدايىنان، ەكى سامايىنان الىستاپ كەتكەن، كەلتە مۇرىن، قارا تورى جاس جىگىت اياعىن اسىقپاي باسىپ اگرونومنىڭ قاسىنا كەلدى.
— مۇنشا ساياز جىرتۋعا بولا ما؟ نەمەنەگە كەرەك بۇل؟ دەپ تۋپالوۆ جىرتىلعان جەردەن كوز الماي كەيىستىك ءبىلدىردى.
— سوقا الماي جاتىر، يۆان نيكيتوۆيچ.
بريگاديردىڭ داۋسىندا ىڭعايسىزدانعاندىق بولسا دا، ءۇنى كۇيبەڭسىز نىق شىقتى.
— مىنە، قىزىق. سوقا المادى دەپ جەردى قۇر ايعىزداپ شىعۋ كەرەك پە. كوتەرەدى ەكەنبىز تىندى!..
— جەر ايعىزدالمايدى، تىلىنەدى! — دەدى بايەۆ، ءسوز ساپتاۋىنا قاراعاندا ايتۋىندا الدەقالاي ءزىل بار-اۋ دەپ قالار ەدىڭىز. ال، راسىندا، وندايدان زارەدەي دە بەلگى جوق-تى. وزىمەن-وزى سويلەسىپ تۇرعان ادامداي باپپەن، سەنىممەن ول مۇنى ويلانىپ ايتتى.
تۋپالوۆ بايەۆ سىرىنا ەداۋىر قانىق-تى. ونىڭ تراكتوريستىك ونەرىن ءوزى بىلەدى، ال ادامگەرشىلىگى، ەڭبەك سۇيگىشتىگى، ۇيىمداستىرعىشتىعى، تارتىپتىلىگى جەر ءۇي قازۋدا، ءۇي سالۋدا ايقىن كورىنگەن. بۇل باستاعان تراكتوريستەر العاشقى قيىن كۇندە كەرەمەت توزىمدىلىك كورسەتكەن، بىرەن-ساران تايساقتاعاندارعا ىقپال جاساپ، ەڭبەكتە ۇيتقى بولعان. سونداي سانالى ادامنىڭ جۇمىسىنان اقاۋ تابىلۋى تۋپالوۆقا ءبىر جاعىنان اۋىر تيسە، ەكىنشى جاعىنان ونىڭ جاڭاعى قورعاسىنداي سالماقتى ءسوزىن ەستىپ ويلانىپ قالدى.
— جۇمىسىمىز ءوز كوڭىلىمىزگە دە قونباي جاتىر. تاياۋ كۇندە ءبىر وزگەرىستەر جاسارمىز دەپ ويلايمىز، — دەدى باسۆ ءوز ويلاعانىن كەلتە قايىرىل.
— ۋاقىت ءوتىپ بارادى، بايەۆ...
اگرونوم بۇدان كەيىن ۇندەمەستەن ىلگەرى كەتتى. تاعى دا ءمىن تابار ما ەكەن، دەگەن ادامشا بايەۆ ودان كوپكە دەيىن كوز الماي، ۇزاق تۇردى. تۋپالوۆ قايتىپ بۇرىلمادى. بايەۆ ودان كوز الماعان كۇيى تراكتوريستەرگە قاراي اياندادى.
يۆان پەتروۆيچ بايەۆ جاسى ءالى وتىزعا جەتپەسە دە، كورگەنى، بىلگەنى، باستان كەشىرگەنى كوپ، ەڭبەكتە، ومىردە ابدەن ىسىلعان العىر جىگىت ەدى. ونىڭ بۇل قاسيەتتەرى سىر- مىنەز ادامدى بىلاي قويىپ، ءبىرىنشى كورگەن، بەيتانىس ادامنىڭ وزىنە دە بىردەن اڭعارىلار ەدى. بۇل اداممەن تەز ۇيلەسەتىن، اقجارقىن، كىشىپەيىل جان. ودان اڭگىمە تىڭداۋدىڭ ءوزى سونداي قىزىقتى. ەگەر دامدەس بوپ، سويلەسە قالساڭىز، تالاي قىزىق اڭگىمەگە قاندىرادى جانە تىڭداۋشىسىنىڭ كوڭىل كۇيىن ۇعا وتىرىپ ايتادى.
ءسىزدى قىزىقتىرمايتىن جايلاردان اتتاپ، ءتۇيىندى وقيعادان كەرەگىن ويىپ الادى. ونىڭ ۇستىنە اڭگىمە قىزىقتى بولسىن دەپ ورىنسىز اسىرەلەمەي، اسپاي-ساسپاي، كوكەيىڭىزگە قوندىرا جاي عانا باپپەن باياندايدى.
وسىنداي سابىرلى، ويلى وزىق جىگىتتىڭ جەكە ومىرىندە كوپ قايعىلى جايلار بار ەدى. اكەسى وتان سوعىسىندا قازا بولدى، ءۇي ءىشى سوعىس جىلدارىندا فاشيست باسقىنشىلاردىڭ ۋاقىتشا تەپكىسىنە ءتۇسىپ، كۇيزەلدى. ءبىراق ەر سولداتتى بۇل دا جاسىتپادى. بىرتىندەپ سول قايعىلار ۇمىتىلدى. ءبىر عانا، ءبىر عانا قايعى ۇمىتىلماي كەلەدى. بۇل بوبەك قايعىسى، جار قايعىسى. 1951 جىلى بايەۆ جار ءسۇيدى، ۇيلەندى. كەيىن نارەستە كوردى... ءبىراق بۇل قۋانىش ۇزاققا بارمادى. ءسۇيىسىپ قوسىلعان ادامىمەن ارالارى بىرتىندەپ سۋىپ، اياعى اجىراسۋمەن تىندى.
— نەلىكتەن بۇلاي بولدى؟ — دەگەن سۇراققا بايەۆ ويلانا، قينالا وتىرىپ جاۋاپ بەرەدى.
— بۇل قيىن سۇراق. مۇندايدا كىسى ءوزىن كىنالىمىن دەپ ەسەپتەمەيدى. باقىتسىز سەمياداعى باقىتسىزدىقتىڭ باسقاعا جەتە، ۇعىلا بەرمەيتىن ءتۇرلى-تۇرلى سەبەپتەرى بولادى. ونى قازبالاپ، «مەن سولاي ەدىم، ول بۇلاي بولىپ شىقتى» دەپ كىنانى سەرگىتە اۋدارىپ جاتۋدىڭ دا رەتى جوق. تىڭداۋشى سەنىڭ ءوز اۋزىڭنان ەستىپ وتىرعاندىقتان، مۇندايعا ونشا يلانا دا بەرمەيدى... سوندىقتان قالاي دەۋ كەرەك؟.. كىم ءبىلسىن، مۇمكىن، سەميا قۇرا الماعان كىنا مەندە شىعار؟.. مۇمكىن... ايتەۋىر ءتوزىپ بولماس اۋىر جاعدايعا، تاۋسىلماس كيكىلجىڭ، كىربىڭ قارىم- قاتىناسقا ۇشىراۋىم انىق... ءبارىن دە، ءبارىن دە بۇلدىرگەن ايەلىمنىڭ وگەي شەشەسى. العاشقى شاتاق تا سودان تۋدى. ارامىزعا وت تا سونىڭ قىرسىعىنان ءتۇستى. بۇل ءوزى ۇزاق جىر... كوڭىلسىز جىر...
جايشىلىقتا اڭگىمە ايتقانداي مۇرتىنان جىميا ءبىر كۇلىپ قويىپ، يا ءبىر ماقالمەن، يا ءبىر تاپقىر سوزبەن اڭگىمەسىن تۇزدىقتاي وتىراتىن ادەتىن بۇزىپ، ول بۇل ءسات تۇنجىراپ تومەن قارايدى. ىلعي كۇلكى بايقالىپ تۇراتىن دوڭگەلەك قوڭىر كوزدەرىنىڭ اياسىنا قايعى تولىپ، ەداۋىر ءۇنسىز وتىرىپ قالادى. وكىنىشتى قايعى مەن ساعىنىش جۇرەگىن قوسىلا ەزە تۇسكەندەي اۋىر كۇرسىنەدى.
— ايەلىڭىز جازىقسىز بولسا، قايتا قوسىلۋ كەرەك قوي.
—- مەن سونداي تىلەيمىن. ول كونبەيدى... شەشەسى كوندىرمەيدى...
ءسىز ءومىرى كورمەگەن، بىلمەگەن الىستاعى، سوناۋ مولداۆياداعى بەيتانىس جارعا رەنجيسىز. مىناداي تاماشا ادامدى جۇدەتىپ، جاستار جۇرەگىن ۇقپايتىن ءوزىمشىل، قاتىگەز، نادان شەشەنىڭ شىلاۋىندا كەتۋى، ءسابيدى اكەدەن، اكەنى سابيدەن ءبولۋى، ءوزىنىڭ دە، مۇنىڭ دا قۋانىشىن، باقىتىن اياققا باسۋى ءجون بە ەدى. ەرىنەن اعاتتىق بولسا، ءبىر جولعا كەشۋى كەرەك ەمەس پە ەدى!..
دالادا ءومىردى جاڭادان جاساپ جاتقان، جاردىڭ ءسابيدىڭ، ۇرپاقتىڭ جاقسى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قيىندىققا كونىپ، تىڭ قوپارعان ەردىڭ، ۇلكەن جۇرەكتى ازاماتتىڭ جايعان قۇشاعىنا قايتا ورالۋ قورلىق بولعانى ما!.. الىستاعى جار، ويلاندىڭ با سەن مۇنى؟ ەندى ءبىر ويلانىپ كورشى!.. وكپە، نازداردى وسى ءبىر ۇلكەن سەزىم قالاي ۇمىتتىرماس ەكەن؟! ءبىر كەزدەگى شوعى مول ىستىق جۇرەك قايتىپ تۇتانباس ەكەن!.. ەگەر، ەگەر، سۇيگەنىڭ راس بولسا، ءسوز جوق، ءسوز جوق، تۇتانادى!..
بايەۆ قوستا دەمالىپ جاتقان تراكتوريست گريشا توفانعا كەلدى. ول وزىمەن مولداۆيادان بىرگە كەلگەن، العاشقى رەت تراكتوردى وسىدان وقىپ ۇيرەنگەن، ءارى شاكىرتى، ءارى ەڭ ءبىر جاقسى كورەتىن، قادىرلەيتىن جولداسى ەدى. گريشا ۇيىقتاپ جاتتى. بايەۆ وعان ءۇڭىلىپ ءسال قاراپ تۇردى دا، اياعىن ەپپەن ۇشىنان باسىپ كەيىن شەگىندى. تۇنىمەن تىڭ كوتەرىپ، الگى ازىردە عانا قايتقان دوسىن وياتۋعا ول ايادى. نە ىستەرگە بىلمەي، بريگادير سول بەتىندە ءبىراز تۇرىپ قالدى.
دالا جۇمىسى باستالعاننان بەرى ودان تىنىشتىق قاشىپ ەدى. بۇل تراكتور جۇمىسىندا، وقىتۋشىلىق قىزمەتىندە ءومىرى ساعى سىنعان نەمەسە سوڭىنا قولايسىز ءسوز ەرىپ كورگەن جان ەمەس-تى. وقىتۋشىلىق قىزمەتتە ۇلگىلى، تراكتوريستىك جۇمىستا ۇزدىك ەدى. سول بايەۆ، تالاي رەت تراكتور بريگاداسىن باستاپ كورگەن تاجىريبەلى بايەۆ، تىڭعا سوقا سالعان كۇننەن باستاپ كۇيىنەن جاڭىلدى، كىبىرتىككە ءتۇستى. ول باستاعان بريگادا بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىندامايدى. تۋپالوۆ ايتقانداي: اراگىدىك ايعىزداۋ دا بار. وسىلاردى كورە، ۇعا ءجۇرىپ، بريگادادا جۇمىستى جولعا قويا الماي وتىرعانى ونىڭ ارقاسىنا وتكىر قامشىداي ءتيىپ، جانىن وسيدى... نەگە جۇمىس وربىمەيدى؟ تەحنيكادان با دەيىن دەسە، ونىسى مۇلدە كوڭىلگە قونبايدى. قۋاتى مول سۋ جاڭا تاماشا ماشينالار... وعان ءشۇبا كەلتىرۋدىڭ ءوزى ۇيات. ادامداردان با؟.. بۇعان دا اۋىز بارمايدى. كوبى ءوزى بىلەتىن، بىرگە قىزمەت ىستەگەن، تىڭعا بىرگە كەلگەن سىرمىنەز تراكتوريستەر... راس، جۇمىسى كوڭىلگە قونبايتىن، ىسىنەن ءسوزى كوپ، وكپەشىل، باستىقتاردى سىرتىنان جازعىرعىش، «انانى ۇقپايدى، مىنانى ۇقپايدى» دەپ اياق باسسا نارازىلىق ايتىپ كۇڭكىلدەپ جۇرەتىن. ءبىراق ءوز قولدارىنان ەشتەڭە كەلە بەرمەيتىن «بىلگىشتەر» دە جوق ەمەس. كوڭىلى تۇسسە، جۇمىستى جاپىرا ىستەپ، كوڭىلى تۇسپەسە، قىرساۋلانىپ قالاتىن بىرەن-ساران جىگىتتەر دە ەستە. ىسكە ىقلاستى، بىلۋگە قۇشتار، ءبىراق تراكتورعا ەركىن ماشىقتانباعان ۆيتيا دۋچاك سياقتى جاس تراكتوريست تە بار...
وسىنداي الۋان ءتۇرلى ادامدار كوللەكتيۆىن بۇرىن تانىس ەمەس جاڭا جاعدايدا، جاڭا جەردە باسقارىپ، سالعان بەتتەن شىرقاتىپ اكەتۋ قانشا تاجىريبەلى دەسەك تە، بايەۆقا وڭاي تيمەگەن ەدى. ول كۇنى-تۇنى دامىل تاپپاي ابىگەرگە ءتۇستى. بارلىق ۋاقىتىن ەگىس باسىندا وتكىزەدى. بريگادا مۇشەلەرىنە تىنباي ءجۇرىپ اقىل دا بەرەدى، جۇمىستى ولاردان تالاپ تا ەتەدى، كەيدە جەكە تراكتوريستەرگە قولما-قول كومەكتەسىپ تە جىبەرەدى. سونىڭ ءبارى ءوزى ويلاعانىنداي جەمىس بەرمەيدى. شۇبالان ءجۇرىس، ىركىس- تىركىس سابىلىس، ءىس ورنىنا كەلمەگەن ونىمسىزدىك ازايماي وتىرعانى سەزىلەدى.
بايەۆ مۇنىڭ سەبەپتەرىن وزىنشە ۇعىنعان دا ءتارىزدى. تانىس ەمەس جاڭا جاعدايدا، جاس كوللەكتيۆتە جۇمىس ءبىر ارناعا تۇسپەي، ەڭبەك ءتارتىبى قالىپتاسقان داعدىعا كەلە الماي، بىردە ولاي، بىردە بۇلاي اۋىتقۋمەن جۇرگەندەي. وسىنى تەز ارادا جۇيەگە سالۋ ءۇشىن شەبەر باسشىلىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەت كەرەك. بۇل قابىلەت ءبىر عانا وندا ەمەس، ونىڭ كومەكشىسىندە دە بولۋى قاجەت. تراكتوريستەرمەن قويان-قولتىق ارالاساتىن، بريگادير بەلگىلەگەن كۇنبە-كۇنگى جۇمىستى قولما-قول باسقاراتىن، جۇزەگە اسىراتىن، ءاربىر تراكتوريستەن جۇمىستى ساعات سايىن تالاپ ەتەتىن، كوللەكتيۆ مۇشەلەرىن سانالى تارتىپكە تاربيەلەيتىن ەڭ الدىمەن بريگاديردىڭ كومەكشىسى بولماق قوي. بايەۆتىڭ بايقاۋىنشا كومەكشىسىنىڭ بۇل مىندەتىن اتقارۋى بىلاي تۇرسىن، باسقارۋ جۇمىسىندا بۇعان ەشقانداي سەبى تيمەي كەلەدى. ءجۇرۋىن جۇرەدى، ارالاۋىن ارالايدى. ءبىراق تىندىراتىنى شامالى. بوس ابىگەر، بوس ءجۇرىس. بۇل بىردەڭەنى تاپسىرسا، ورنىنا كەلتىرمەيدى... وعان سەنگەن جۇمىستارى ەرتەڭىنە ورىندالماي قالادى. بايەۆ وعان رەنجيدى، كەييدى. قاتتى دا، اقىرىم دا ايتادى. ول ۇيالعان دا بولادى. ءبىراق، جەمىسسىز ۇيالىس.
ول بىلايىنشا جامان مامان ەمەس، تراكتوردى جاقسى بىلەدى. ءبىراق، باسقارۋعا، ۇيىمداستىرۋعا كەلگەندە ءىسى كوڭىلدەگى جەردەن شىقپايدى. ونىڭ ۇستىنە مىنەزى دە تىم جۇمساق، كوڭىلشەك، بوساڭ، تالاپ ەتۋ دەگەندى ودان سيرەك كورەسىز.
سونىمەن بۇل ادام ۇيىمداستىرۋ، باسقارۋ جۇمىسىنان ءىس جۇزىندە شەت قالدى. ونىڭ ورنىنا بايەۆ قوسارلانىپ ءوزى جۇرەدى. بۇل ونىڭ كوپ ۋاقىتىن الىپ، ناقتى شۇعىلدانۋىنا ءتيىستى كوپ ماسەلەلەرىنە موينىن بۇرعىزباي، اياق-قولىن ءجىپسىز بايلايدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ۋاقىت زىمىراپ وتە بەرەدى.
— جاقسى، ىسكەر كومەكشى كەرەك!..
ارى ودان وسىنى تالاپ ەتەدى. وسىعان ىشتەي قۋلاي بەرىلىپ، كومەكشى سۇراۋىم كەرەك دەپ ۇيعارسا دا، الدەنەندەي وي ءتۇسىپ، بوگەلەدى. «مۇنىم سوندا قالاي بولعانى؟ نەگە كومەكشىگە عانا شۇقشيامىن؟ مىنا مەن قايدا قالامىن؟ ءوزىمنىڭ دارمەنسىزدىگىمدى بىرەۋگە جاۋىپ، بارىنە دە سول كىنالى دەۋگە قانداي قاقىم بار؟ قالاي دەگەنمەن دە بريگاداعا شۇعىل وزگەرىس قاجەت. بۇدان ءارى توزۋگە بولمايدى. قاپ، گريشانىڭ ويانباۋىن قاراشى! ونىمەن اقىل قوسۋ كەرەك ەدى. مۇمكىن...»
كۋزميچتىڭ داۋسى قۇلاعىنا شالىندى دا، يۆان پەتروۆيچ بويىن جيىپ الدى...
نەگە بۇلاي؟
قۇرىلىس جۇمىسىنىڭ جوسپارى ارتىعىمەن ورىندالىپ جاتسا دا، جۇمىسشىلاردى ۇيمەن جابدىقتاۋ سوۆحوزدا ەڭ. ءبىر قيىن ماسەلە بوپ الدى. مۇنىن ءبىر سەبەبى بار ەدى. سوۆحوزدىڭ ورتالىق تۇراعى العاشقىدا 350 ادامعا ەسەپتەلگەن-دى. قۇرىلىس تا، ازىق-تۇلىك تە، باسقا دا كەرەك جابدىقتار وسىعان سايكەس جوسپارلانىپ، ءىس، تىرشىلىك كولەمى شاعىن عانا بولىپ بەلگىلەنگەن ەدى.
دالادا ورناپ جاتقان جاڭا ءومىر بۇل مەجەنىڭ شەڭبەرىنە سىيمادى. ول ءوز زاڭىمەن كەلدى... اۋەلدە جەكە باسى عانا كەلگەندەر ءبىراز جايعاسقان سوڭ، سەميالارىن الدىردى، كەيبىر سالت باستىلار تۇرمىس قۇراپ، ۇيلى-كۇيلى بولا باستادى. ال، ەندى بىرەۋلەر باستا ۋاقىتشا كومەككە كەلىپ، ارتىنان سوۆحوزدىڭ تۇرعىنى بولىپ وسىندا تۇرىپ قالدى. وسىنداي ءتۇرلى سەبەپپەن جاڭا ورناپ جاتقان قالاشىقتا ادامدار سانى از ۋاقىتتا مىڭعا سىلتەپ كەتتى.
— بۇل — باسىندا ويلانباعان، ەسكەرىلمەگەن قيىنشىلىق اكەلدى. ءۇي جەتپەۋ بىلاي تۇرسىن، ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى، اسىرەسە، نان تاپشىلىعى بارعان سايىن قاتتى سەزىلەتىندى شىعاردى.
سوۆحوز باسشىلارى باس قوسىپ، بۇل ماسەلەنى تالقىعا سالدى، ويلاستى. بۇدان تۋاتىن قيىنشىلىقتاردى دا كوردى. سونىڭ، ءبارىن ولشەپ، سالماقتاپ كورگەننەن كەيىن ولار ءوز تىرشىلىگىنىڭ قازىرگى بەت الىسى، قۇلاشى دۇرىس، ال قيىنشىلىقتار ۋاقىتشا نارسە دەپ سانادى. ولار مىنانداي قورىتىندىعا كەلدى: ەشكىمدى كەرى قايىرمايمىز. سەمياسىن الدىرتامىن دەگەندەرگە قارسى بولماۋ بىلاي تۇرسىن، قايتا قولما-قول كومەكتەسەمىز. بىزگە سول الدىرعانى دۇرىس. جۇمىسشىلاردىڭ سەمياسى كوبەيۋى قورقىنىش ەمەس، قۋانىش. ولاي بولسا، بارلىق كۇشتى ءۇي قيىنشىلىعىن جەڭۋگە جۇمسايىق. ال ازىق-تۇلىك، قوسىمشا قۇرىلىس ماتەريالدارىن الۋ ماسەلەسىن ءتيىستى ورىنداردان سۇرايىق تالاپ ەتەيىك...
سوۆحوز باسشىلارىنىڭ ويلاعانىنان ماسەلە الدەقايدا قيىن بولىپ شىقتى. وبلىستىڭ سوۆحوزداردى ازىق-تۇلىكپەن جابدىقتايتىن مەكەمەلەرى ولاردىڭ بۇل تالاپتارىنا قارسى داۋ ايتىپ، «زاڭعا سىيمايتىن ءىس» دەپ قارادى. ال سوۆحوز باسشىلارى دا قاراپ قالماي ولارعا ءوز دالەلدەرىن كەسە-كولدەنەڭ تارتىپ، تالاپتارىن ورىنداۋدى تاعاتسىز تىلەپ باقتى. اقىرىندا وبلىس مەكەمەلەرى «بۇرىن بەلگىلەنگەن نورمانى كوبەيتۋ ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەيدى» دەگەندى ايتىپ، وزدەرىڭ جاۋاپكەرشىلىكتەن اراشالادى. بۇدان ەشتەڭە ونبەسىن بىلگەن سوڭ سوۆحوزداعى جولداستار وبلىستىق باسشىلىق ورىندارعا ارىز ەتتى.
سولاردىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن عانا ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىن بىرتىندەپ جەڭە باستادى.
ال قۇرىلىس ماتەريالى جاعىنان سوۆحوز ءدال مۇنداي قيىندىققا ۇشىراماسا دا، قولدا بار مۇمكىنشىلىكتى پايدالانۋدا، ءۇي سالۋ ءىسىنىڭ قارقىنىن كۇشەيتۋدە تاعى ءسۇرىندى. شاعىن كوللەكتيۆكە ەسەپتەلىپ بەلگىلەنگەن قۇرىلىس جوسپارى ارتىعىمەن ورىندالىپ جاتىر دەگەن كۇر اتى بولماسا، ءۇي سالۋ قارقىنى ءىس جۇزىندە سوۆحوزدا تۇرمىس مۇددەسى تىلەپ وتىرعان پاكتى تالاپتان كوش كەيىن قالدى. بۇعان ەڭ ءبىرىنشى كىنالى سوۆحوز ەمەس، ءۇي سالۋشى پودريادچيكتەر ەدى. سوۆحوزدا قۇرىلىس سالۋ جۇمىسى ن جاز تۇسىسىمەن كورشىلەس نوۆوسيبير وبلىسىنان كەلگەن پودريادچيكتەر قولىنا الدى. ولار سوۆحوزبەن شارتقا وتىردى. سوۆحوز ماتەريالمەن، قاجەتتى جۇمىسشى كۇشىمەن جابدىقتايدى. انالار سوۆحوزدىڭ كومەگىنە سۇيەنە وتىرىپ ءۇي سالادى.
كوپ ۇزاماي-اق مۇنىڭ ءبىر ۇلكەن قولايسىز جاعى بايقالدى. بۇل پوريادچيكتەر ءوز الدىنا مەكەمە. ولار سوۆحوزعا، سوۆحوز قاراستى اۋدانعا ياكي وبلىسقا جۇمىس جاعىنان دا، قوعام ۇيىمدارى تاراپىنان دا باعىنىشتى ەمەس، تەك ءوزى كەلگەن وبلىستاعى ءتيىستى ورىندارعا عانا باعىنادى. سوندىقتان ءۇيدىڭ يەسى سوۆحوز بولسا دا، قۇرىلىس ىسىنە سوۆحوز قول سۇعۋعا، ولاردان جۇمىس تالاپ ەتە المادى. تەك شارتتا كورسەتىلگەن جايلاردى سىرتتاي تالاپ ەتۋمەن عانا تىنۋعا امالسىز ءماجبۇر بولدى. بۇل قيىنشىلىقتار قۇرىلىس جۇمىسى ويداعىداي ءجۇرىپ جاتقان جاعدايدا سەزىلەر مە ەدى، جوق پا، ول ءوز الدىنا اڭگىمە. ال مىنا جاعدايدا، قۇرىلىس جۇمىسى ولقىلىقتا وتىرعاندا، مۇنىڭ سەزىلمەۋى ءتىپتى مۇمكىن بولمادى.
قۇرىلىس باستىعى حوروشوۆ قولىنان ءىس كەلمەيتىن، ماسكۇنەم بىرەۋ بولىپ شىقتى دا، دىڭكەنى قۇرتتى. ول قۇرىلىسشىلار كوللەكتيۆى باسقارا المادى. كۇشتى دۇرىس ءبولۋدى، ولاردان ءىس تالاپ ەتۋدى بىلمەدى. جۇمىس جۇيەسىز، ءتارتىپسىز جۇرگىزىلدى. ءبىر ءۇيدىڭ ىرگەسى قالانىپ، ەندى ءبىر ءۇيدىڭ ورنى قازىلىپ بارىپ تۇرىپ قالا بەرسە، ەكىنشى ءبىر ءۇيدىڭ توبەسى جابىلماي، ءۇشىنشى ءۇيدىڭ تەرەزەسى سالىنباي، ىلعي وسىنداي شالا جۇمىس كوبەيدى. ەدەنىنە تاقتاي توسەلمەگەندىكتەن نەمەسە پەش ورناتىلماعاندىقتان، تەرەزەگە اينەك قويىلماعاندىقتان، ءبىتىپ تۇرعان كوپ ۇيلەردىڭ ءوزى ىسكە قوسىلماي، تۇرىپ قالدى.
ارقالارىنا ءۇي مۇقتاجدىعى باتقان وسى جاعدايلاردى كوزىمەن كورىپ وتىرعان سوۆحوز كوللەكتيۆى ىشتەرى قازانداي قايناعانى بولماسا، ەشتەڭە ىستەي المادى. حوروشوۆ بۇلاردىڭ سوزىنە قۇلاق اسپادى. بىردەڭە دەي باستاسا: «سەندەر ماعان ءامىر ەتە المايسىڭدار. مەنىڭ ءوز مەكەمەم، ءوز قوجام بار. مەن سولاردىڭ الدىندا، نوۆوسيبير پارتيا ۇيىمى الدىندا جاۋاپ بەرەمىن»، — دەپ ايعايلاپ شىعا كەلدى. ول جالعىز نوۆوسيبير پارتيا ۇيىمىنىڭ الدىندا عانا ەمەس، بۇكىل حالىق الدىندا، جەر ۇيدە جاتقان سوۆەت ادامدارى الدىندا جاۋاپتى ەكەنىن ۇقپادى. بىرنەشە كۇن بويى «باسى اۋىرىپ» جۇمىسقا شىقپاۋ وعان ادەتكە اينالدى. كەيىن، ءتىپتى، ونىڭ شەكەسى قىزارماي جۇرەتىن كۇندەر سيرەك كەزدەسەتىن بولدى. قىسقاسى نە كەرەك، مۇنداي «باسشىلىقتىڭ» اياعى سوۆحوزدا جاعدايدى تۇيىققا اكەپ تىرەدى. ونىڭ جولسىزدىعى، دارمەنسىزدىگى، ۇسقىنسىز جايىندا سوۆحوز عانا ەمەس، اۋداندىق پارتيا كوميتەتى دە نوۆوسيبير وبكومىنا جازدى. ءبىراق ودان ءتيىستى قورتىندى جۋىق ارادا شىعا قويمادى. سونىمەن حوروشوۆ بۇرىنعىسىنشا جىلى ورنىندا ءجۇرىپ جاتتى.
وسىنداي قيىن كەزدە مۇندا قازاق سسر سوۆحوزدار ءمينيسترىنىڭ ءبىر ورىنباسارى كەلە قالدى. سوۆحوزداعىلار قاتتى قۋاندى. ەرتەرەكتە وسى سياقتى باسشى جولداستاردىڭ ءبىرى بولىپ، جەرگىلىكتى ناقتى جاعدايمەن تانىسىپ شىققان سوڭ، سوۆحوزعا ءبىر قاتار ماتەريالدىق كومەك كورسەتكەن ەدى. ۇلكەن باستىقتاردىڭ وسىنداي كومەگىنە ەپتەپ ۇيرەنە باستاعاندىقتان با. الدە قيىنشىلىق ارقاعا باتقاندىقتان با، سوۆحوز باسشىلارى ءمينيستردىڭ ورىنباسارىنا جاعدايلارىن ايتىپ، ءبىر قاتار تىلەكتەر ءبىلدىردى. اسىرەسە، قۇرىلىس جونىندە كومەكتەسۋدى سۇرادى.
ءمينيستردىڭ ورىنباسارى اناۋ جولداستاي ەمەس، ولاردىڭ ءوتىنىشىن وزگەشە تىڭدادى. ول قاباعىن ءتۇيىپ:
الدەرىنە قاراماي، قۇلاشتى تىم سىلتەپ جىبەرگەنسىزدەر. ۇي-كۇي جەتپەي جاتقاندا سەميالاردى الدىرۋدىڭ ازىرشە قاجەتى قانشا ەدى؟ —- دەدى دە، اينالاسىنداعىلاردىڭ ءبارىنىڭ جۇزىنە كەزەكپەن قاراپ ءوتتى. — ايتىڭدارشى، وسىنشا قۇلاشتاۋ نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ نە زورلادى؟
كالەنيچ وعان:
— تۇرمىس مۇددەسى زورلادى... — دەي باستاپ ەدى. ءمينيستردىڭ ورىنباسارى ونىڭ ءسوزىن ءبولدى.
— ءۇي سالىنباي جاعىپ نەگە عانا سەميانىڭ كەلۋىنە رۇقسات ەتەسىڭدەر؟.. نەمەنەگە سەندىڭدەر؟ جاقسى، الدىرعان ەكەنسىڭدەر ءۇي تاۋىپ بەرىڭدەر! باستا بىردەڭەنى ويلاعان بولارسىزدار...
كالەنيچ ءمينيستردىڭ ورىنباسارىمەن سوزگە كەلىپ قالدى:
— ورىنباسار جولداس، ءسىز كەشىرىڭىز، ءبىز بۇگىنشە عانا ءومىر سۇرگىمىز كەلمەيدى. ءبىز ەرتەڭ ءۇشىن تىرشىلىك ەتكىمىز كەلەدى. ەسىڭىزدە بولسىن، ءبىزدىڭ ادامدار مۇندا ءبىر تۇنەپ كەتۋ ءۇشىن كەلمەگەن. تۇپكىلىكتى تۇرۋعا كەلگەن... جۇمىسشىلاردىڭ سول نيەتىن قوستاماسقا، سوۆحوزدا ولاردىڭ تۇراقتانۋىن قازىردەن باستاپ ويلاماسقا ءبىزدىڭ شارامىز جوق. سەمياسىز ادام — تۇراقتى كوللەكتيۆتە ۋاقىتشا مۇشە. سەمياسى ءبىر جاقتا، ءوزى ەكىنشى جاقتا جۇرگەن تۇرمىس ۇزاققا بارمايدى. ەرتەڭ ول، ءبارىبىر، سەمياسىنا كەتپەي تۇرمايدى. ءبىز بۇگىن ءۇي جوق دەپ سەمياسىن الدىرۋعا قارسى بولساق، قىسقا قاراي سوۆحوزدا كىم قالادى؟.. ال سەميامەن تۇرۋ دەگەن — ءبىرجولاتا مىقتاپ ورنىقتى دەگەن ءسوز. دەمەك، ول تۇراقتى جۇمىسشى، كوللەكتيۆتىڭ تۇراقتى مۇشەسى.
كالەنيچتىڭ سوزىنە ءسال بوگەلدى مە، الدە باسقا نارسە ويلاپ تۇردى ما، ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بۇل اڭگىمەگە قايتىپ تەرەڭدەمەي، جالپى جۇمىستاعى كەمشىلىكتەردى ايتىپ جانە ءبىر نۇسقاۋلار بەرىپ، سوۆحوز باسشىلارىنىڭ تيەگىن «ءبىراز بۇراپ» الدى دا، پالەن دەپ ناقتى ەشتەڭە شەشپەستەن، جونىنە كەتتى.
ول كەتكەن سوڭ كالەنيچكە وي كەلدى. ول كومانديروۆكاعا كەلەتىندەر، وكىلدەر تۋرالى ويلايدى. ونىڭ ەسىنە كپسس ورتالىق كوميتەتىنەن كەلگەن ءبىر قاتار جولداستار ءتۇستى. بۇلاردىڭ كەلۋى سوۆحوزدا جاڭا بەتالىس تۋدىردى. ولار كوپ ماسەلەنى قولما-قول شەشىپ بەردى، جۇمىستاعى كەمشىلىكتەردى تەز كورىپ، ونى جوندەۋدىڭ جولدارىن ايتتى، اقىل قوسىپ، ناقتى ءىس ىستەۋگە ۇيرەتتى. مىنە، بۇل ناعىز وكىلدەر، كەرەكتى وكىلدەر. مۇندايلاردىڭ كەلۋىن اسىعا كۇتەسىڭ... مۇنداي وكىلدەر كەلسە، ءبىر ادىم العا باساسىڭ.
ونىڭ كوز الدىنان ەكىنشى ءبىر وكىلدەر ءوتتى. ادەيى ارناپ الىستان كەلەدى، ارالايدى، كورەدى، تىلەك ايتساڭ، بلوكنوتقا جازىپ الادى. سول بەتىمەن كەيىن اتتانادى. قايتىپ ورالمايدى؟ قانداي كومەك كورسەتتى؟ نە تىندىردى؟.. ايتۋ قيىن. بۇل دا ەشتەڭە ەمەس-اۋ، «تالاپ ەتە» كەلەتىن، ءبىراق ەشتەڭەنىڭ مانىنە قانباي، جەرگىلىكتى ءومىردى زەرتتەمەي، قۇر كورىپ شىققانعا، سوعىپ وتكەنگە ءماز، پالەندەي سوۆحوزدا بولدىم دەپ ايتىپ جۇرۋگە عانا كەلگەندەي «جورىق» جاساپ وتە شىعاتىندار دا بار-اۋ...
سوۆحوز قۇرىلعاننان بەرگى از ۋاقىتتا وسىندايلاردىڭ تالايىن كورىپتى ول. مۇندا بىرەۋ ەمەس، ەكى ءجۇز سەگىز وكىل بولىپ كەتىپتى. ونىڭ ىشىندە موسكۆادان دا، الماتىدان دا، پاۆلوداردان دا، ميحايلوۆ اۋدانىنان دا كەلگەن جاڭاعى سياقتى «قوناق وكىلدەر» دە بار. وسىلار كومانديروۆكادا جۇرگەنى ءۇشىن مەملەكەتتىڭ مىڭداعان سوم قارجىسىن شىعارادى. ونىڭ ۇستىنە، جۇزدەگەن كيلومەترگە مىنىلەتىن ماشينا، جاعىلاتىن جانارماي، تاعىسىن تاعى تولىپ جاتقان قوسىمشا شىعىنداردى قايتەسىز... وسىنداي شىعىننىڭ كەيىن رۋحاني جاعىنان بولسا دا، ورنى تولسا، وكىنبەس ەدىڭ. ءىس جۇزىندە ولاي بولمايدى. وكىل كەلەدى، ونى-مۇنى سۇراعان بولادى، ادامداردى جۇمىسىنان بولەدى، ءبىر قونادى، ەكى قونادى، كەتەدى. بۇل كەلىسىمەن ورتاق ىسكە كەلتىرىپ جاتقان پايداسى دا جوق. مۇنىڭ ءوزى كەيبىر مەكەمەلەردىڭ كومانديروۆكاعا ارنالعان قارجىنى جىل اياعىنا دەيىن ايتەۋىر قالاي دا جۇمساۋ ءۇشىن اشەيىن بىرەۋلەردى كوڭىلى اۋعان جاققا جىبەرە سالۋىنان تۋاتىن نارسە ەمەس پە ەكەن؟..
كالەنيچ ويلاعان وسىنداي پايداسىز وكىلدەردىڭ بىرىنە مەن وسى سوۆحوزدا ويدا جوقتا كەزدەستىم. ول ۇلكەن ورىننان، بلكجو ورتالىق كوميتەتىنەن كەلدى. بۇل جولداس پاۆلوداردان وبلىستىق كوميتەتىنىڭ «گازيگىن» الىپ، 250 — 300 كيلومەتر جەردەگى ميحايلوۆ اۋدانىن ارالاۋعا شىقتى. ونىڭ نەگىزگى مىندەتى — تىڭ جەرگە كوشىپ كەلگەن ءبىر سەميالاردىڭ قال- جايىمەن تانىسۋ ەدى. مۇنداي سەميانىڭ ءبىرى وسى ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان XIX پارتسەزد اتىنداعى سوۆحوزدا تۇراتىن. وسى سەميامەن كوزبە-كوز سويلەسۋدى ءارى تىڭداعى كومسومول- جاستاردىڭ جاعدايىمەن تانىسۋدى ماقسات ەتىپ، ول سوۆحوزعا جول تارتتى.
— جاعداي قالاي؟ — دەدى ول سوۆحوزعا كەلىپ الىپ.
— جاعداي ماقتارلىق ەمەس، — دەدى پودولسكيي.
— اتاپ ايتقاندا؟..
پودولسكيي باسى قايىرىلعان ىستەردى ءتىزىپ جاتپاي جۇمىستاعى نەگىزگى كەمشىلىكتەردى باياندادى. وسىنى وكىل جولداس بلوكنوتقا تۇگەل جازىپ الدى دا، ءبىراز «اقىل» ايتتى.
— جاستار اراسىندا ىشىمدىككە جول بەرمەۋ كەرەك. كۇرەستى كۇشەيتۋلەرىڭ كەرەك...
— سەكرەتاردىڭ كۇتكەنى بۇل ەمەس ەدى. جۇقا ەرنىن جىمىرا كۇلىمسىرەدى دە، ول:
— جاقسى، كۇرەسەيىك، — دەدى.
اناداي جەردە وتىرعان كالەنيچ تە مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. وكىل جولداس مۇنى ەلەمەدى. كەنەت، ءوزىنىڭ قارنى اشقانى ەسىنە ءتۇستى.
— اسحانا ماسەلەسى قالاي؟
— تۇراقتى اسحانا بىتپەي جاتىر. ۋاقىتشا اسحانا...
— كورەيىكشى.
ول پودولسكييدى جانە باسقا كومسومولەستەردى ەرتىپ اسحاناعا كەلدى. بۇل تۇسكى اس دايىنداپ جاتقان كەز ەدى. زالدا ءبىر اسحانا قىزمەتشىسى ءجۇردى.
— بۇل قالاي، جۇمىس ىستەمەيسىزدەر مە؟ — دەدى وكىل، الگى ايەلگە داۋىس ىرعاعىنان ىرىلىكتى اڭعارتىپ.
ونىڭ بۇلاي كەلۋى الگى ايەلگە ۇنامادى بىلەم، وكىلدىڭ بەتىنە ادىرايا قارادى دا:
— ءبىز جۇمىس ىستەيمىز، ىستەپ تە جاتىرمىز. مۇمكىن، ەشتەڭە ىستەمەيتىن ءوزىڭ شىعارسىڭ، — دەدى دە بۇرىلىپ كەتتى.
وكىلدىڭ ءۇنى ءوشتى. ماشيناعا وتىرىپ الىپ ول ميحايلوۆكاعا ىزعىتتى، اينالاسىنداعىلارمەن قوشتاسۋدى دا ۇمىتىپ كەتتى. ونى ايتاسىز، ءوزىنىڭ كەلگەن جۇمىسىن دا «ەسىنەن شىعاردى». ادەيى جولىعۋعا ءتۇۋ الىستان ىزدەپ كەلگەن سەمياعا كىرمەستەن، حال-جايىن ءوز كوزىمەن كورمەستەن كەتىپ وتىردى. ونىڭ بارلىق جەردەگى ءىسى وسى بولسا، شىنىندا دا، مۇنداي كومانديروۆكاعا وكىنۋگە تۇرارلىق ەدى. ول سوندا اركىمنەن سۇراپ جازىپ العان مالىمەت جيىپ قانا موسكۆاعا باراتىن بولعانى عوي...
ايتتى، ايتپادى، وسى پايداسىز وكىلدەر جايىن مىقتاپ ويلاسۋ كەرەك- اۋ!..
تاسقىن
باسقالاردىڭ جەكە مەكەمەلەردىڭ كومەگىنە عانا سەنىپ، وزدىگىنەن تالپىنباي وتىرا بەرۋىنە بولمايتىنىن سوۆحوز كوللەكتيۆ! العاشقى كۇندەردىڭ وزىندە-اق ۇعىنعان ەدى. ولار سوۆحوز جۇمىسىمەن بايلانىستى اۋداندىق، وبلىستىق جەكە مەكەمەلەردەن ءتيىستى كەرەگىن تالاپ ەتە ءجۇرىپ، ءوز قولدارىنان كەلەتىن مۇمكىنشىلىكتى كەڭ پايدالانۋدى ۇيىمداستىرىپ باقتى. ازىق- تۇلىك، باسپانا جونىندەگى العاشقى بەتتەگى كيىن جاعدايدى جەڭۋگە، ەڭ بولماعاندا ءبىراز جەڭىلدەتۋگە كۇش سالدى. بۇل رەتتە وزىنە ارناپ جەكە ءۇي سالۋشىلاردىڭ باستاماسى قىزۋ قولداندى. ولارعا قولدا بار مۇمكىنشىلىكتىڭ ءبارى جاسالدى. مۇنداي قۇرىلىسپەن شۇعىلدانۋشىلارعا 90 مىڭ سوم قارىز بەرىلدى، قۇرىلىس ماتەريالدارى بوساتىلدى.
جۇمىستىڭ سوڭىندا، دەمالىس كۇندەرىندە جاڭا ورناپ جاتقان قالاشىقتىڭ باتىس جاق شەتكەيىندە عاجايىپ ءبىر جۇمىس قىزىپ، قاتارىنان بىرنەشە ءۇي ىرگە كوتەردى. تۇتاسا باستالعان بۇل قۇرىلىستىڭ اۋماعى قۇلاشىن مول سىلتەپ، ءبىر كيلومەترگە دەيىن سوزىلىپ كەتتى. ءسويتىپ، تارتىپپەن قاز-قاتار جالعاسا سالىنعان جەكە مەنشىكتى ۇيلەر قاپتادى. از ۋاقىت ىشىندە نەبارى تورت-بەس ايدا سوۆحوزدىڭ تىكەلەي كومەگىمەن 52 سەميا وزدەرىنە وسىلايشا ءۇي سالىپ الدى. سول ۇيلەر قالانىڭ شەتكەيدەگى ءبىر كۆارتالى سياقتانىپ قيعاشتالا كەلىپ، نەگىزگى قۇرىلىسقا قاناتتاستى.
ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىن جەڭۋدى دە سوۆحوز كوللەكتيۆى جاقسى ويلاستىردى. ءار سەمياعا كوكتەمدە ۋچاستوك ءبولىندى. بۇل ۋچاستوكتار سوۆحوزدىڭ كۇشىمەن جىرتىلىپ بەرىلدى. وسى جىرتىلعان ۋچاستوكتارىن ءاربىر جۇمىسشى سەميا وتە ۇقىپپەن پايدالانىپ، وزدەرىنە كەرەكتى كارتوپ، كاپۋستا سياقتى داقىلدار ەكتى. وسىلايشا ەڭبەك ەتكەن 130-داي سەميا، ەككەن داقىلدارىنان كۇزدىگۇنى مول ءونىم الىپ، قىستىق ازىق-تۇلىكپەن قامسىزداندى.
جەكە باستىڭ تىرشىلىگى ءۇشىن عانا ەمەس، كوللەكتيۆ مۇشەلەرى ورتالىق مۇددەگە دە بويدا بار ونەرى مەن كۇشىن قيدى. نە نارسە ءبىرىنشى كەزەكتە قاجەت بولسا، سونى دەرەۋ قولعا الىپ، تىندىرىپ وتىرۋ مۇندا سالتقا اينالدى. كۇن جىلىنىپ، جاز تۇسىسىمەن پوسەلكەنىڭ شىعىسىندا لەزدە ستاديون ورنادى. باتىسىندا كەلەشەك جىلدىڭ قامى ءۇشىن بولاشاق كولدىڭ ورنى قازىلدى. سوۆحوزدا ءۇي سانى كوبەيىپ، جارىققا دەگەن مۇددە تۋعاندا، قارايەۆ باستاعان ەلەكتر مونتەرلار نەبارى بىرنەشە كۇننىڭ ىشىندە بۇكىل پوسەلكەنى يليچ شامىمەن نۇرلاندىردى. تىڭعا ەگىلگەن استىقتى جيناۋعا جۇمىلعان كەزدە، 5 جابىق قىرمان دايىن بوپ تۇرا قالدى.
سانالى ەنبەكتىڭ بۇل سياقتى مىسالى كوپ ەدى. الايدا، تالاپ- مۇقتاجدىڭ كولەمى ۇلكەندىگى سونداي: ءبىر ءىس ورىندالسا، ارتىنشا ەكىنشى، ءۇشىنشى ءىس جالعاسا تۋىپ، جاڭا قونىستىڭ بارلىق قاجەتى بىردەن وتەلۋ دەگەن وڭاي بولمادى. سوندىقتان كۇرەس قىزعان ۇستىنە قىزا تۇسۋگە ءتيىس بولدى.
...قىستان حابار ءبىلىندى. قوڭىر كۇز قارلى- جاۋىندى سۋىققا اۋىسىپ، جەر ۇيلەردەن جىلۋ قاشتى. ۋاقىتشا سالىنعان سۋىق اسحانادا تاماق ىشكەن جۇمىسشىلاردىڭ، جايى سوۆحوزدىڭ، ۇلكەنىن دە، كىشىسىن دە تۇگەل مازالادى. حوروشوۆپەن جانجالدىڭ ۇلكەنى دە ەندى باستالدى. سوۆحوز باسشىلارى شۇعىل ءماجىلىس شاقىرىپ، حوروشوۆپەن رەسمي سويلەسۋدى كوزدەدى. ءبىراق، حوروشوۆ بۇل ماجىلىسكە ءوزى كەلمەي، ءبىر قاتارداعى قىزمەتكەرىن جىبەردى. سوۆحوزداعىلار ونىڭ قاتىسۋىن، قۇرىلىستا تۋىپ وتىرعان قولايسىز جاعدايلاردىڭ سەبەبىن ايتۋدى، كەلەشەكتە نە ويلايتىنى تۋرالى بايانداۋىن تالاپ ەتتى. ءبىراق، ولار قانشاما كۇتسە دە، حوروشوۆ توبەسىن كورسەتپەدى. شىنىندا، كورسەتۋگە وندا بەت تە جوق، ەدى، ايتار سەبەپ تە از ەدى. سوندىقتان كوزگە تۇسپەي «قۇتىلۋدى» ماقۇل كوردى.
ماجىلىستە پىكىر ەكىگە جارىلدى. ءبىرىنشى پىكىر مىنانى ۇسىندى: «حوروشوۆقا سەنىپ وتىرا بەرۋدىڭ كۇنى ءبىرجولاتا ءبىتتى... ەرتەڭنەن باستاپ، حوروشوۆ باسقارعان پودريادچيكتەردەن جۇمىستى سوۆحوز ءوز قولىنا السىن دا، بۇدان بىلايعى جەردە قۇرىلىس جۇمىسىن ءوزى باسقارىپ، ءوزى جۇرگىزسىن...»
ەكىنشى پىكىر: «ءدال قازىرگى قىس كەلىپ قالعان قىسىلتاياڭدا بىلاي ەتۋ ىسكە پايدا كەلتىرمەيدى» — دەگەندى ەسكەرتتى. — «ول قازىرگى ازدى-كوپتى ءجۇرىپ جاتقان بارلىق قۇرىلىس جۇمىسىن جيىپ تاستاپ، قايتادان، تىڭنان باستاۋ بولادى. مۇنىڭ ءوزى ءدال ءقازىر ءبىزدىڭ زيانىمىزعا شىعادى. دەمەك، حوروشوۆپەن ءبىرجولا قوشتاسايىق، ونىڭ جۇمىسىنا وزىمەن كەلىسە وتىرىپ، باتىل ارالاسايىق. نەمەنەگە باسا كوڭىل اۋدارۋ كەرەك، قاي كۇشتى قالاي ءبولۋ كەرەك، قاي قۇرىلىستى ءبىرىنشى كەزەككە قويۋ كەرەك؟ سونى رەتكە كەلتىرىپ، قۇرىلىس جۇمىسىنىڭ بارىسىن جاڭاشا قۇرايىق. ول ءۇشىن حوروشوۆقا اقىلشى بولاتىن ادام ءبولۋ قاجەت...»
بۇل پىكىردى ءبىرىنشى ۇسىنعان كالەنيچ بولدى. سايىپ كەلگەندە جۇرت وسى پىكىردى قولدادى. سونىمەن سوۆحوزداعى نەگىزگى كۇشتى توپتاستىرىپ، قۇرىلىس جۇمىسىن تاۋلىك بويىنا توقتاۋسىز جۇرگىزۋ، حوروشوۆتىڭ قاسىندا وتىرىپ الىپ وعان تۇرتپەك سالۋ، اقىلشى بولۋ، سونىڭ اتىنان كوماندا بەرۋ رجوۆقا تاپسىرىلدى.
رجوۆ دەرەۋ ىسكە كىرىستى. ول ەڭ الدىمەن اسحانانى ءبىتىرۋدى قاراستىردى... ىسكە ىنتالى، تەك باعىتتاۋدى، نۇسقاۋدى، باسقارۋدى كۇتكەن، بۇعان دەيىن ءوندىرىپ ەڭبەك ەتۋگە مۇمكىندىك الا الماي، قولدارى ءجىپسىز بايلانىپ كەلگەن قاتارداعى قۇرىلىسشىلار جۇمىسقا قۋانا كىرىسىپ كەتتى. كۇندە ءۇنى ءبىر شىعىپ، ءبىر ءوشىپ تۇراتىن ەلەكترلى ارا دا وسى كۇننەن باستاپ ىزىڭى كۇنى- ءتۇنى ءبىر تىنباي زىرىل قاقتى.
تاۋدان تاسي اققان ەركە وزەن جولىندا ءبىر بوگەتكە كيلىگىپ تۇرىپ قالسا، ارتىنان ونى بۇزىپ ەتكەندەگى اعىسى سۇمدىق عاجايىپ بولاتىنى ەستەرىڭىزدە مە؟ قۇرىلىسشىلاردىڭ ىسكە جۇمىلا كىرىسكەن قيمىلى، بوگەلىپ تۇرىپ قالىپ، لاپ بەرگەن ءدال سول تاسقىندى ەلەستەتتى.
اسقاقتاي اققان ەركە وزەندى جاڭا ارناعا باعىتتاي الماي، قايتا جولىنا بوگەت بولعان حوروشوۆ سياقتى باسقارۋشىسىماقتار قانداي جامان! بۇكىل اعىندى باياۋلاتىپ تاستاماي ما وندايلار. بارىنەن دە ءبىزدىڭ كەيبىر جەرگىلىكتى ۇيىمدارىمىزدىڭ وسىندايلاردىڭ قولىنان ءىس كەلمەيتىنىن، حالىق سەنىمىنە ساي ەمەس، كەزدەيسوق قىزمەتكەر ەكەنىن كورسە دە، كورمەگەنگە سالىنىپ، ورىنسىز ءتوزۋى ياكي سۇيەمەلدەۋى، قاتارداعى جولداستاردىڭ سوزىنە، دابىلىنا قۇلاق اسپاۋى، ۇندەمەي قويۋى وكىنىشتى!..
تەك جوعارىدان عانا ەمەس، تومەننەن ەستىلگەن جاڭعىرىققا دا دەرەۋ قۇلاق ءتۇرىپ، كەزىندە ءتيىستى قورتىندى شىعارىپ وتىرساق ءار ىستە ءارقاشاندا ءسوزسىز ۇتقان بولار ەدىك- اۋ. حوروشوۆتار وندا ءرولسىز اكتەرشا ساحنادا ۇزاق جۇرە الماس ەدى عوي...
كوميتەت تالقىسى
پودولسكيي تۇنگى ساعات ون بىردە ورالدى. وزىمەن بىرگە جاتاتىن جولداستارىنىڭ بىر-ەكەۋى ۇيىقتاپ قالىپتى، قالعان ۇشەۋى ءالى كەلمەگەن... كەنەرەلەرىن جاڭبىر ەزىپ، ەدەنى سىزدانىپ، جەر ءۇيدىڭ ءىشى ءتىپتى بۇرىنعىسىنان دا كوڭىلسىز تارتىپ تۇر ەدى. ابدەن ۇيرەنگەندىكتەن بە، الدە اناۋ-مىناۋدى ەلەمەيتىن ەجەلگى كوڭىلدىلىگىنەن بە، مۇنىڭ ءبىرى دە ونىڭ قاپەرىنە كىرمەدى. مۇرىندى جارىپ تۇرعان سىز ءيسى دە ونشا كوپ مازالامادى. ول بۇگىن ەرەكشە كوڭىلدى ەدى. تاڭ اتقاننان بەرى بىرنەشە جولداسىن جاڭا ۇيگە كوشىرىستى. بۇلارعا دا ءۇيدىڭ قۇلاعى كورىنىپ قالدى. ەندى ءبىراز كۇندە 70 ادامدىق تاماشا جاتاقحانا بىتەدى. سودان سوڭ جەر ۇيمەن ءبىرجولا قوشتاسادى...
ول كويكاسىنا وتىردى. قابىرعادان ويىلىپ جاسالعان سارە ۇستىندە جاتقان ون شاقتى كىتاپتىڭ بىرەۋىن قولىنا الىپ قاراي باستادى. بۇل پارتيا تاريحى ەدى. سوۆحوزداعى جۇمىسشى قىزمەتكەرلەر تۇگەل وقۋعا تارتىلعان-دى. بىرەۋلەر كەشكى مەكتەپكە قاتىسادى، بىرەۋلەر ۇيىرمەدە وقيدى، ەندى بىرەۋلەر وزدىگىنەن بىلىمدەرىن كوتەرەدى. قىسقاسى، اركىم ءبىلىم دارەجەسىنە، شاما- شارقىنا قاراي ءبىلىم كوتەرۋدىڭ جوعارىدا اتالعان تۇرلەرىنىڭ بىرەۋىن ءوز ەركىمەن تاڭداپ العان.
ۇيىرمەدە وقيتىندار مەن وزدىگىنەن دايىندالۋشىلار اراسىندا جۇمىس جاپ-جاقسى باستالىپ وتىرسا دا، كەشكى مەكتەپكە وقيتىندار جونىندە مۇنى ايتۋ قيىن ەدى. ءتۇۋ باستا كوپ جاستار وقۋعا جازىلسا دا، العاشقى ساباقتارعا سولاردىڭ كوبى كەلمەي نەمەسە بىردە قاتىسىپ، بىردە قاتىسپاي قويدى. وسى جاعداي الدىمەن پارتيا ۇيىمىن مازالادى.
— پودولسكيي جولداس، كەشكى مەكتەپتەگى- جاعداي قالاي؟ جاستار ساباققا تۇگەل قاتىسا ما؟ — دەدى كالەنيچ وعان.
— ونشا ماقتارلىق ەمەس، پەتر ەفانوۆپچ.
— نەگە؟
— جۇمىستان شارشاپ شىعادى. تەگى كوبى ەرىنەتىن بولۋ كەرەك.
كەشكى مەكتەپتە ساباق كۇن سايىن جۇرەتىن. مۇنىڭ ءوزى، شىنىندا، اۋىرلاۋ ەكەنى راس ەدى. بۇل جايدى كالەنيچ ءتۇۋ باستا-اق سەزگەن. اپتاسىنا ءۇش ياكي ءتورت رەت وقىتىپ، ەڭ بولماسا بىر-ەكى كۇندى بوس بولاتىن ەتسە، الدەقايدا قولايلى ءارى تيىمدىلىگىن ەسكەرتىپ، ول مەكتەپ ديرەكتورىمەن اقىلداسىپ تا كورگەن. ءبىراق، جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ينسترۋكسياسىندا وسىلاي بەلگىلەنگەندىكتەن، بۇدان سيرەتۋگە مەكتەپتىڭ قاقىسى جوقتىعىن ايتىپ، ديرەكتور بۇل ۇسىنىستى قابىلداي الماعان.
— ءبىر كلاستى ءبىر جارىم جىل وقىسا دا، وقۋدىڭ ساپالى بولۋىن، جۇمىسشىلاردىڭ جاپپاي ءبىلىم الۋىن وقۋ ورىندارى ويلاسۋى كەرەك قوي. باياعىدا ءبىر بەلگىلەنگەن تارتىپپەن وتىرا بەرۋگە بولا ما. ناقتى جاعدايمەن ەسەپتەسۋ كەرەك ەمەس پە! — دەپ، كالەنيچ ديرەكتورعا وي سالا، وقۋ ورىندارىنا رەنىش ءبىلدىردى.
ءدال ءقازىر ول پودولسكييگە تالاپ ارتا سويلەدى.
— جۇمىس ىستەگەن ادامنىڭ ءبارى دە شارشايدى. ول اشىق ماسەلە. الايدا، شارشادىم دەپ ءبىلىم كوتەرمەي ومىردەن ارتتا قالىپ قويۋعا بولمايدى عوي... جاستار اراسىندا بۇل جايىندا ۇگىت- تۇسىنىك جۇمىسىن جۇرگىزۋ قاجەت. ال سەن، تۋراسىن ايتۋ كەرەك، بۇل ماسەلەگە جەتە كوڭىل بولمەي، شۇعىلدانباي ءجۇرسىڭ...
— قول تيە بەرمەيدى، كەندە ءتىپتى ۇلگىرمەيمىن... سوندىقتان كەي جۇمىستى كەيىنگە قالدىرا تۇرۋعا تۋرا كەلىپ قالادى.
— ەسىندە بولسىن، ۆانيا، مىنا جۇمىستى بۇگىن ىستەيىن، انا جۇمىستى ەرتەڭگە قالدىرايىن دەگەن ويدان ارىل! بۇل بارىپ تۇرعان قاتە. ادامدار اراسىنداعى جۇمىستىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى بولمايدى. جۇمىستىڭ ءتۇرى مەن قىرى قانشا كوپ بولسا، ونىڭ ءارقايسىسى سونشالىق تۇتاس ورىستەۋدى، كەزەك كۇتپەۋدى تىلەپ وتىرادى. ونىڭ ۇستىنە تەك ءوزىڭ عانا جۇرمەي، كوميتەتتىڭ باسقا مۇشەلەرىن دە ىسكە جەگە ءبىلۋ قاجەت. ونسىز ەشتەڭە تىندىرمايسىڭ... ۇيىمداستىرۋ كەرەك... ۇلگىرۋ كەرەك.
ءيا، ۇلگىرۋ كەرەك... وسىنى ويلاسا، پودولسكيي وزىنەن ءوزى ىڭعايسىزدانادى، ءوز بويىنان ءبىر كەمشىلىكتەردى كورگەندەي بولادى. بىلايشا العىر، جالقاۋلىعى دا جوق، ەشقاشان ەرىنبەيدى. ۇزاق كۇنگە ءبىر دامىل دا تاپپايدى، تالاي جەردى ارالاپ، تالاي جاستارمەن سويلەسەدى. ءبىراق ءسۇيتىپ جۇرسە دە، كوپ جۇمىستار بىتپەي، سولارمەن اينالىسۋعا ۋاقىت جەتپەي قالادى. ونى ايتاسىز، ونىڭ مەزگىلىمەن تاماق ىشۋگە دە قولى تيمەيتىن كەزدەرى بولادى... كالەنيچكە قاراسا، ولاي ەمەس. ءجۇرىس-تۇرىسى اۋىر، جاي قيمىلدايتىن بۇل ادام اسىقپايدى، ساسپايدى. بۇل سياقتى ەرتەدەن كەشكە دەيىن جۇرە دە بەرمەيدى. سوعان قاراماستان، ول ءبارىن دە ۇلگىرەدى. لەكسيا دا دايىندايدى، كىتاپ تا وقيدى، ادامداردان جۇمىستى دا تالاپ ەتەدى... مۇنىڭ سىرى نەدە ەكەن؟ — دەپ ويلايدى پودولسكيي. ونى ۇعىنعىڭ كەلسە، قايراتكەردىڭ، ناسيحاتشىنىڭ قىزمەتىن، سىرىن، قوعامدىق كۇرەستىڭ زاڭىن، ءايلا-تاسىلىن ءبىل دەگەنگە تىرەلەدى ون. مۇنى قالاي بىلۋگە بولادى؟ ءۇڭىل، بوزعىل كوك كىتاپقا! جاڭا قوعام قۇرۋداعى پارتيامىزدىڭ كۇرەس تاريحىن، باي تاجىريبەسىن، ادام تاربيەلەۋدىڭ جولىن، مىنە، ساعان سول ۇيرەتەدى.
بۇرىن پارتيا تاريحىن وقىعاندا وعان بۇل وي كەلە بەرمەيتىن. وندا پارتيامىزدىڭ وتكەندەگى تاريحى باياندالاتىن سياقتى سەزىلۋشى ەدى. ەندى بۇل تاريح باسقاشا وقىلاتىن بوپ بارادى. ودان كەشەگىنى ەمەس، بۇگىنگىنى دە، ەرتەڭگىنى دە كورەدى. سان الۋان، قيلى، قيىن جاعدايدا ادامدار اراسىندا جۇمىس ىستەۋگە، ادامدارعا ءجون سىلتەۋگە، باستاۋعا ۇيرەتەتىن دە ءبىرىنشى قۇرال وسى بوپ العانداي. سوندىقتان قولى بوساپ كەتسە، قالام-قاعازىن الىپ، وسى ءبىر كوكشىل كىتاپقا — پارتيا تاريحىنا ۇڭىلەدى...
بۇگىن دە، مىنە، سول ادەتى بويىنشا وقۋعا كىرىستى... «بولشيەۆيكتەر پارتياسى اۋىل شارۋاشىلىعىن كوللەكتيۆتەندىرۋ جولىنداعى كۇرەستەردە» دەگەن تاقىرىپتى داپتەرىنە جازىپ قويدى. وسى بەتتى اشقاندا، اراسىنان سىرتىنا ءار ارىپتەرى مارجانداي ءتىزىلىپ جازىلعان كوك كونۆەرت شىقتى. ول كونۆەرتتى قولىنا ۇستاپ كۇلىمسىرەدى دە، وڭ جاعىندا تۇرعان ءبىر كىتاپتىڭ اراسىنا سالدى. ءسويتتى دە، كونۆەرتتى قايتادان قولىنا الدى، ىشىندەگى حاتتى وقىدى، تاعى كۇلىمسىرەدى.
بۇل سونىڭ سان رەت وقىعان حاتى ەدى. باسقا كىتاپتارىنىڭ اراسىندا وسى حاتتى جازعان ادامنىڭ قولىنان شىققان تاعى دا بىرنەشە حات جاتىر. ءبىراق سولاردىڭ بارىنەن دە وعان وسى حات ەرەكشە ىستىق. ويتكەنى بۇل حات — قۋانىش حابار جەتكىزگەن العاشقى حات. مۇنىڭ ستالينوعا كەتكەنىن ەستىپ، سول ارادان شىعارىپ، ءوز قالاسىنا دەيىن بىرگە ەرىپ كەلۋدى ۇيعارعان ناديا دا ارتىنشا كوپ ۇزاماي سوندا اتتانىپ ەدى. ءبىراق جولى بولماعان. ول وندا بارعاندا، پودولسكييلەر بەرى قاراي ءجۇرىپ كەتكەن. جولىعىسا الماۋدىڭ بارلىق سەبەبى سول عانا بولاتىن. مۇنى بىلمەگەن ۆانيا بوستان-بوس قايعىرىپ، ورىنسىز رەنجىپ ءجۇر ەدى...
ۆانيا، ۇيدەمىسىڭ؟ — دەگەن داۋىسقا پودولسكيي جالت قارادى. بۇل وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ وسىندا كەلىپ باستاۋىش ۇيىمعا كومەكتەسىپ جۇرگەن قىزمەتكەرى ەدى.
— نەمەنە، كوليا؟ — دەدى پودولسكيي ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ. وبكوم قىزمەتكەرى:
— كەڭسەنىڭ جانىندا توبەلەس... — دەي بەرىپ ەدى اناۋ جارىسا:
— كىمدەر؟ — دەپ دالاعا بەتتەدى...
سوۆحوزدا ءبىرلى-جارىم ۇرىس، جانجال دەگەن اراگىدىك سەزىلىپ تۇرسا دا، ناعىز قىزىل شەكە توبەلەس سيرەك وقيعا بولاتىن. تەك العاشقى كەزدەردە مۇنداي بىرەر وقيعا بولعان. ءبىراق، بۇكىل كوللەكتيۆ وندايلارعا قارسى ءۇن كوتەرىپ، اياسىز كۇرەس اشقان، تىيعان. كوللەكتيۆتەن جىرىلا شىققان تەك گورشكوۆ ەدى، كالەنيچتىڭ تاپسىرۋىمەن كومسومول كوميتەتى ونىڭ ءومىربايانىن، كىم بولعانىن، نە ىستەگەنىن تەكسەرىپ جۇرگەندە، ول وڭباعان جۇمىسقا شىقپاعانى بىلاي تۇرسىن، ەكىنشى رەت كەشىرمەستەي قىلمىس ىستەدى.
مۇنى كورىپ سوۆحوزدىڭ باسشىلارى شۇعىل شارا قولدانۋدى ماقۇل تاۋىپ، بۇزىقتى كوللەكتيۆتەن الاستاعان...
سودان بەرى تىنىشتىق ەدى. مىنا وقيعا قۇلاققا مۇلدە جاعىمسىز ەستىلدى.
توبەلەستى شىعارعان بوگاتىريەۆ دەگەن كومسومولەس بولاتىن. ول اراقتى ءىشىپ- ءىشىپ، ولەردەي ماس بولىپ كوشەگە شىعادى دا، كورىنگەنگە تيىسەدى. سودان بارىپ جانجال تۋادى. ءبىر جىگىتتىڭ ەتىنە داق سالادى...
... كومسومول كوميتەتى ەرتەڭىنە بوگاتىريەۆتىڭ ءىسىن قارادى.
بوگاتىريەۆ ىشكەنىنە وكىنىش ءبىلدىرىپ، ايىبىن موينىنا الا سويلەدى.
— بوگاتىريەۆ، ەسىڭدە مە، وسىنداي وقيعا سەندە انادا ءبىر بولعان، — دەدى پودولسكيي، — سوندا دا وسى ءسوزىڭدى ايتىپ، ىشپەۋگە ۋادە بەرگەنسىڭ. كوميتەت سەنىڭ سونىڭدى ەسكەرىپ، ءبىر جولعا كوشكەن. ءبىراق سەن سوزىڭدە تۇرمادىڭ. بۇگىن سەنىمەن باسقاشا سويلەسۋگە تۋرا كەلەدى...
بوگاتىريەۆ ەشتەڭە دەي الماي تومەن قارادى.
— سەن جايشىلىقتا بيازى جىگىتسىڭ. ىشسەڭ بولدى وزگەرىپ، ىزدەيتىنىڭ جانجال بولادى. سەن وسىنىڭدى بىلەسىڭ بە؟ — دەدى كوليا.
— بىلەمىن، — دەدى ول مىڭگىرلەپ.
— بىلسەڭ، نەگە ىشەسىڭ؟..
ىشپەيىن دەپ ەم، بولمادى، زورلادى...
— كىمدەر؟..
— قاسىمداعى جولداستارىم.
— سول دا ءسوز بە ەكەن. بىرەۋ ايتتى ەكەن دەپ ىشە بەرۋگە بولا ما؟..
— قالاي ىشپەسسىڭ.. قاتىنبىسىڭ؟ — دەپ كۇلىپ، نامىسىما ءتيدى. شىدامادىم. ءبىر باستاعان سوڭ ارينە، ارجاعىندا ءوزىم دە...
ول تاماعىنا بىردەڭە تۇرىپ قالعانداي ارجاعىن ايتا الماي بوگەلدى دە، ۇزىن موينىن تومەن ءيىپ، باسىن سالبىراتىپ جىبەردى.
مەنىڭ ەسىمە كەيبىر جاستار اراسىندا ورىن العان اراق ءىشۋ جايىنداعى ءبىر تەرىس ۇعىم ءتۇسىپ كەتتى. ماسكۇنەمدىككە سالىنۋ دەگەن ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىزعا سىڭگەن نارسە ەمەس ەكەنى بەلگىلى. بۇل ەسكى قايىرشىلىق زاماننان قالعان تۇرمىستاعى كونە سارقىنشاق قوي. وسى سارقىنشاق بىرەن-ساران كارىلەرىمىزدىڭ بويىنا ەسكى ومىردەن جۇقسا، جەكە جاعدايداعى ەمى قيىن، اسقىنعان دەرتكە اينالسا، ال جاستار اراسىنداعى ىشىمدىكتىڭ سىرى مۇلدە باسقا: بۇل البىرتتىقتىڭ كەيبىر سەمياداعى تەرىس تاربيەنىڭ، اراققا دەگەن تەرىس ۇعىمنىڭ، قوعامدىق ورىنداردا كۇرەستىڭ ازدىعىنىڭ جەمىسى. جاسىراتىنى جوق. جاستار اراسىندا سوڭعى كەزدەردە اراق ءىشۋ ءمىن، ايىپ دەپ ۇعىلۋى بىلاي تۇرسىن، قايتا ماقتانىشقا اينالدى. «قىزىقتاعانعا، ىشكەنگە نە جەتسىن» دەگەن سياقتى كەي جەردە اۋمەسەرلىك، داراقىلىق تارادى. اراق ءىشۋ وسىلاي ماقتانىشتى ىسكە اينالعاندىقتان، قالتالى، سەرى جىگىتتەر رەستورانعا بارۋ، بايلىعىن، ونەرىن كورسەتىپ، جولداستارىن «وتىرعىزۋ» ادەت بوپ كەتتى. مۇنىڭ اياعى اراققا دەگەن اۋەستىكتى كۇشەيتىپ، كورىنگەن جەردە توپتالىپ ءىشۋ، ىشكەنىن ءبىلدىرىپ، كوشەدە لەپىرىپ ءجۇرۋ — بويعا جاراسىمدى، تابيعي نارسە رەتىندە تۇرمىسقا جۇقالاپ كىرىپ، قالىڭداي باستادى. جاس جىگىتكە ىشپەۋ، نەمەسە از ءىشۋ ايىپ بوپ ۇعىلىپ، وندايلاردى ءجونى كەلسە، تالكەك ەتۋ دە زاڭدى قۇبىلىسقا اينالدى. بوگاتىريەۆقا «قاتىنبىسىڭ» دەگەندە، مىنە، وسىنداي تەرىس ۇعىمنان تۋعانى داۋسىز ەدى.
ەگەر بىزدە ماس بولا اراق ءىشۋ، قوعامدىق ورىندا جانجال شىعارۋ، سۇيگەن قىزىنا ءىشىپ كەلۋ ناعىز بارىپ تۇرعان ناداندىق ەكەنىن ءوزىمىزدىڭ كۇنبە-كۇنگى تۇرمىسىمىزدا، قارىم-قاتىناسىمىزدا، ۇعىم- كوزقاراسىمىزدا ايقىن اڭعارىن وتىرساق، ءبىزدىڭ سوۆەتتىك مورالعا، ەتيكامىزعا جات بۇل سياقتى جەكە قىلىقتارعا اشىنا، جيرەنە قاراساق، وندايلاردى كوزگە شىققان سۇيەلدەي ايگىلەسەك اجۋالاساق — ماسكۇنەمدىك، بۇزاقىلىق بىزدە ءبىرجولاتا جويىلادى. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن اراققا دەگەن قازىرگى كەيبىر ۇعىمدى وزگەرتۋ قاجەت. ماس بولا ءىشۋ ماقتانىش بولۋدان قالىپ، ۇيات ىسكە اينالسىن، تۇرمىسىمىزدا مەيلىنشە، سوكەت سانالاتىندىعى ءاربىر ادامعا ەركىن جەتىپ وتىرسىن. قوعامدىق ۇيىمدار وسى جولدا بەلسەنە قىزمەت ەتسىن...
سوۆحوز كومسومول كوميتەتىنىڭ بيۋروسى ءوزىنىڭ ماجىلىسىندە، مىنە، وسىنى نىسانا ەتتى، بوگاتىريەۆتىڭ ساناسىنا جانە وسىنى جەتكىزگەندەي بولدى:
— بوگاتىريەۆ، سەن ءوزىڭدى عانا ەمەس، وسىندا كەلگەن ءبارىمىزدى، بۇكىل دونباستىقتاردى ماسقارالادىڭ. سونى تۇسىنەمىسىڭ؟ دونباستىقتار تۋرالى جامان ءسوز ەستىگەن جەرىن بار ما؟ ەستىگەن جوقسىڭ عوي!.. ءبىز وسىندا اتتاناردا تىڭعا بارامىز دەگەن ارىز 1500-گە جەتىپ ەدى. سولاردان بەس ءجۇز ادام عانا تاڭدالىپ الىنعانى ەسىندە مە؟ سول بەس ءجۇزدىڭ ءبىرى مىنا سەنسىڭ!.. نەگە كەلدىڭ، نە ءۇشىن جىبەردى؟ اراق ءىشىپ ءبۇلدىرسىن دەپ جىبەردى مە؟..
پودولسكيي ونىڭ بەتىنە قادالا قارادى.
— نە ىستەدىڭ سەن؟..
بۇدان كەيىن كوميتەت مۇشەلەرى بوگاتىريەۆتىڭ دونباستاعى اۋرۋ شەشەسىن ەسكە الدى. وعان ۇلكەن اسەر ەتكەن وقيعا دا وسى ارادان كەلىپ تۋدى.
— جاپ-جاس جىگىتسىن. ءبىراق سەندە ادامگەرشىلىك جوق پا دەپ قورقامىن. اۋرۋ شەشەن سەنى ويلاپ، جاتسا-تۇرسا ەسىندە ساقتايدى، اڭسايدى. سەن بولساڭ، تاپقانىڭدى اراققا سالىپ، كوللەكتيۆتى جيرەندىرىپ، ازىپ ءجۇرسىڭ. سەندە ار بولسا، اقىل بولسا، اراققا شاشقان اقشاڭدى اۋرۋ اناعا جىبەرەر ەدىڭ. وسىندا كەلگەلى وعان ءبىر تيىن اقشا سالعان جوقسىڭ. قايدان ءبىلسىن، بالام اقشا جىبەرەدى، كومەكتەسەدى دەپ ول بايعۇس كۇتىپ ءجۇر عوي...
وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرى ۇسىنىس جاسادى:
— بوگاتىريەۆتىڭ وسى قىلىعىنىڭ ءبارىن ايتىپ، شەشەسىنە حات جازۋ كەرەك. ءبىلسىن بالاسىنىن وڭباعاندىعىن...
بوگاتىريەۆ مۇنى ەستىپ جانى شىعىپ كەتە جازدادى. جارعاق قۇلاعىنا دەيىن قىپ-قىزىل بولىپ:
— وتىنەمىن، جازباڭىزدار. اۋرۋ بايعۇس قايعىدان ولەدى عوي!.. بۇدان بىلاي قاراي تاتپايىن اراق. سەنىڭىزدەر! سىناڭىزدار... ەگەر، ەندى اۋزىما العانىمدى كورسەڭىزدەر، بەتىمە تۇكىرىڭىزدەر... سۇرايمىن، جازباڭىزدار!..
كوميتەت مۇشەلەرى بىرىنە-بىرى قارادى.
— بوگاتىريەۆ ءوزىنىڭ جيرەنىشتى ءىسىن ۇعىپ، شىن كۇيىندى، مۇنداي دەرتتەن ساۋىعۋعا، قايتىپ جۇمىسقا ۋادە بەردى، كومسومولدىق ءسوزىن بەردى. سوندىقتان ءبىر جولعا كەشىرىپ، اناسىنا جازبايىق دەگەن مەندە ۇسىنىس بار، — دەدى پودولسكيي. — بۇعان قالاي قارايسىزدار؟..
كوپشىلىك داۋىس پودولسكييدىڭ ۇسىنىسىن قوستادى...
جاستار ءۇنى
سوۆحوز جاستارىنىڭ اسىعا كۇتكەن ارمانى دا جۇزەگە استى. مەكتەپتىڭ ءدال جانىنان ۇزاق ۋاقىت سالىنىپ، بىتپەي كەلگەن كلۋب تا توبەسى جابىلىپ، تەرەزەلەرى قويىلىپ، كادىمگى ءۇي تۇرىنە كەلدى. تەك ءىشىن سىرلاۋ، توبەسىن شاتىرلاۋ جۇمىسى عانا قالدى. ءبىراق، وعان قاراپ جاتپاي-اق، كلۋبتى بىتتىگە ەسەپتەپ، كوركەمونەرشىلەر سول كۇننىڭ كەشىندە- اق، كونسەرت بەرىپ سالدى. كەش بولسا، قايدا بارارعا بىلمەي، ەكەۋ-ەكەۋ قولتىقتاسىپ، ءۇي-ۇيدىڭ اراسىندا ەرسىلى-قارسىلى، ەشقايدا سىيماي قوياتىن جاستار بۇگىننەن باستاپ ول حالدەن قۇتىلدى.
كلۋبپەن جالعاسا، بىرنەشە ءىرى قۇرىلىس جۇزەگە استى. ءساندى، سالتاناتتى ماگازين ساپقا قوسىلدى. ەڭ الدىمەن ۇزاق ساعىندىرعان اسحانانىڭ جىرى اياقتالدى. بىردەن الپىس شاقتى ادام قاتار وتىرا قاپ تاماق ءىشىپ شىعاتىن جاعدايعا قول جەتتى. جەتپىس ادامدىق ءزاۋلىم جاتاقحانا دا بىتۋگە جۋىقتاپ، جەر ۇيدە جاتقان جەكە باستى جاستاردى قۋاندىرا باستادى. جاز بويى سالىنعان تولىپ جاتقان تۇرعىن ۇيلەردىڭ قاتارىنا قىزىل كىرپىشتەن تاعى دا كوپ پاتەرلى ەكى ۇلكەن ءۇي قوسىلدى.
مۇنىڭ ءبارى سوۆحوزدا قۇرىلىس جاعدايىن ەداۋىر جەڭىلدەتكەندەي سەزىلدى. ءبىراق سوعان قاراماستان، تاعى دا ءبىر جايلار ويلاعان ادامنىڭ جۇرەگىن ماي ىشكەندەي كىلكىتە بەردى. مۇنى ءبىرىنشى ويلاپ، مازاسىزدانا باستاعان 4-تراكتور بريگاداسىنىڭ مۇشەلەرى بولدى.
ولار العاشقى كىبىرتىكتەن بىرتە-بىرتە قۇتىلىپ، ەڭبەك مايدانىندا كەڭ ارناعا تۇسكەن-دى. بريگاديردىڭ ولاق كومەكشىسى اۋىستىرىلىپ، قولىنان كەلەتىن جۇمىسقا جىبەرىلگەن. كومەكشىلىككە باسقا بريگادادان كومسومولەس يليا ستويۋ كەلگەن. مۇنىن ۇستىنە بريگادادا ەڭبەك ءتارتىبىن بۇزۋشى كەيبىرەۋلەر كوپشىلىك تالقىسىنا ءتۇسىپ، ءبىر بۇيىرگە تارتۋ، شاشاۋ شىعۋ دەگەندەرگە قارسى كۇرەس كۇشەيگەن.
اقىرىندا بىرتىندەپ ىسكە ماشىقتانۋ، كوللەكتيۆتىك ىنتىماق قالىپتاسۋ كەلىپ تۋدى، قاتاڭ ءتارتىپ ورنادى. سودان سوڭ بىرتە- بىرتە ەڭبەك ءونىمى دە ارتىپ، بريگادا بەرىلگەم تاپسىرمانى ورىنداۋ بىلاي تۇرسىن، كەلە-كەلە اسىرا ورىنداۋعا شىقتى. سول سول-اق ەكەن، مۇنداعى كومسومولەس- جاستار بارعان سايىن قۇلاشتى سىلتەدى دە وتىردى. تىڭ كوتەرۋدە دە، ەگىن جيناۋدا دا ولار سوۆحوز بويىنشا الدا بولدى. كوشپەلى قىزىل تۋدى دا سولار جەڭىپ الدى. قۇرمەت تاقتاسىنان دا سولاردىڭ فاميلياسى اي سايىن تۇسپەدى.
مىنە، ەڭبەك مايدانىنداعى بەتالىس وسىلاي بولعاندىقتان، بايەۆ كەرەمەت كوڭىلدى ەدى. العاشقى ساتسىزدىگى دە الداقاشان ۇمىتىلعان. كوڭىل دەگەنىڭىز ورنىققان. تەك جالعىز عانا «اتتەڭى» بار-دى. ۇزاق تۇندەردە تەك سول عانا كۇرسىندىرەدى. ول الىستاعى ايەلى مەن كىشكەنتاي بالاسىن ويلايدى. تابىسۋدى تىلەپ ايەلىنە حات جازعان. ال ءبىراق، جاردان جاۋاپ جوق... كىم بىلەدى، سول ءبىر سىرلى حات جولدا شىعار؟.. نە دەپ كەلەر ەكەن؟ لۇپىلدەگەن جۇرەكتى قۋانتا ما، ياكي مۇز عىپ قاتىرا ما؟ بىلەر مە ەدى، ونىڭ دا جۇرەگىنىڭ سوعىسىن! الدە، ءتىپتى، بۇل ءوزى بىتكەن جىر ما؟ جوق، بۇل ورىنسىز ءشۇبا. جالعىز بۇل دەيسىڭ بە، ول دا ساعىنعان بولار... ساعىنباۋ دەگەن مۇمكىن ەمەس قوي...
وسىلايشا قانشاما ساعىنسا دا، ەر جىگىت قايعىعا بەرىلمەي، دوستارىنىڭ اراسىندا ءوزىن كوڭىلدى ۇستادى. قول بوساپ كەتسە، بارلىعى باس قوسىپ گريشانىڭ ۇيىنە جيىلادى. گريشا دا، ونىڭ ايەلى ناديا دا دوستارىن قۋانا قارسى الىپ، داستارقانىن كەڭ جايادى. يۆان پەتروۆيچ ءبىر جىمىڭ ەتىپ مۇرتىنان كۇلىپ قويىپ، اڭگىمەگە كىرىسەدى. سودان سوڭ-اق، كۇلكى باستالادى. قاشان كورسەڭ دە ولار وسىلاي دۋمانداتادى دا جاتادى.
كۇزدىڭ قاراسۋىعى بىلىنە باستاسىمەن يۆان پەتروۆيچ تا، ونىڭ تراكتوريست دوستارى دا الدەنەگە مازاسىزدانىپ، ءبىر تۇيتكىل سۇراققا دۋشار بولدى. قىس بولسا جاقىندادى. تون دەگەنىڭىز ەندى قاتا باستايدى. دالا جۇمىسى بىلايشا اياقتالادى. تراكتورلار توقتايدى. جوندەۋ جۇمىسى باستالادى «مىنە قىزىق! جوندەۋ جۇمىسى باستالادى دەيدى! بۇل جۇمىس سوندا قايدا جۇرگىزىلمەك؟ ساقىلداعان قىزىل شۇناق ايازدا، تۇتەگەن سۇراپىل بوراندا، پاناسىز مىناداي اشىق دالادا جۇرگىزىلمەك پە؟ ايتۋعا وڭاي شىعار. ءبىر تەتىگىن بۇراپ كور. قولىڭدى قارىپ ءتۇسسىن. ونداي جاعدايدا قاي ءبىر ساپالى جوندەس بولماق!..
كوڭىلگە تۇيتكىل سالىپ، 4-بريگادانى مازالاعان مىنە، وسى جاعداي ەدى. ادامداردى ۇيمەن جابدىقتاۋدىڭ قامىندا ءجۇرىپ، تراكتور پاركىن جاساۋعا سوۆحوزدىڭ مۇرشاسى كەلمەدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل جاعدايدا تەحنيكا كەلەسى كوكتەمدى ساپالى جوندەۋسىز قارسى الادى. بيىل ول ءۇش مىڭ گەكتار تىڭ كوتەرۋدىڭ ورنىنا سوۆحوزدا ون ءتورت مىڭ بەس ءجۇز گەكتار كوتەرىلىپ باتىرسا، بۇل ەڭ الدىمەن سول تەحنيكانىڭ ارقاسى ەمەس نە... دۇرىستاپ جوندەلمەگەن تراكتورلارمەن نە بىتىرەسىڭ؟ وسىنى سوۆحوز باسشىلارى قالاي دەپ ويلايدى ەكەن؟..
جۇمىسقا ءمىن تاعۋ، سىن ايتۋ وڭاي. سوۆحوز باسشىلارى سەن بايقاعان بۇل جاعدايدى كورمەي وتىر دەيمىسىڭ؟ ءقازىر مويىن بۇرۋعا مۇرشا بار ما، امالدارى قۇرىپ وتىرعان جوق پا؟ شىن مىقتى بولساڭ، سوۆحوزدىڭ بۇگىنگى حالىنە سوزىڭمەن ەمەس، ىسىڭمەن بولىس...
بايەۆتاردىڭ الدىندا وسى ماقسات تۇردى. وسىدان كەيىن ولار تاماشا ءىس باستادى. بارلىق بوس ۋاقىتتى، دەمالىس كۇندەردى ولار جوندەۋ ماستەرسكاياسىن سالۋعا ارنادى. سوۆحوزعا سالماق ارتپاي، بۇعان كەرەكتى قۇرىلىس ماتەريالدارىنا دەيىن ولار وزدەرى تاپتى. شىم ويدى، ءشوپ تاسىدى، اعاش جەتكىزدى. وسىلاردان قىسقى جاعدايدا قىسىلىپ، قىمتىرىلماي، جوندەۋ جۇمىسىن ويداعىداي جۇرگىزەتىن جىپ-جىلى ماستەرسكايا تۇرعىزدى.
كومسومول- جاستاردىڭ بۇل باستاماسىن سوۆحوزداعى قوعام ۇيىمدارى ىلە قولداپ، كوتەرىپ اكەتە المادى. باسقا بريگادالاردا ماستەرسكايا سالۋمەن ەشكىم شۇعىلدانا قويمادى. ناعىز قولداپ اكەتەتىن، مەحانيزاتورلار اراسىندا جاپپاي قوزعالىسقا اينالدىرىپ جىبەرەتىن بۇل ءىس: «بايەۆتار ەرلەدى. مىنە، بۇلارى جىگىتتىك» دەگەن سياقتى قۇر عانا سۇيسىنگەن ماقتاۋ سوزدەر ايتىلۋدان ءارى ۇزامادى.
اشەيىندە سەزگىش، مۇنداي ىستەرگە دۇرىس ءمان بەرگىش كالەنيچ تە، مەحانيزاتورلاردى تىكەلەي باسقارىپ وتىرعان افاناسەنكو دا، جار قۇلاعى جايشىلىقتا جاستىققا تيمەيتىن پودولسكيي دە وسى جولى سۋىرىلىپ شىعا قويماي، الدەنەگە شابانداپ قالدى... ال بالدين بولسا دەمالىسقا كەتكەن-دى...
مەن بۇل سوۆحوزدا كەيىن بولا المادىم. سوندىقتان جاستاردىڭ باستاماسى نەمەي تىنعانىن، شىنىمدى ايتسام، بىلمەدىم. قالاي دەيسىزدەر؟ سول ءبىر تاماشا باستاما كىشكەنتاي باستاۋدان اققان بۇلاق سۋىنداي وربىمەي، شىنىمەن-اق، سول قالپىندا قالدى ما ەكەن؟ الدە از ىركىلىستەن كەيىن سونداي تالاي باستاۋلاردىڭ قاينار كوزى ارشىلىپ، تۇس-تۇستان جىلىمداپ اعىپ جالعاسا كەپ ءبىر ارناعا توعىسىپ، ۇلكەن وزەنگە اينالدى ما ەكەن؟ ءيا، ءسوز جوق ۇلكەن وزەنگە اينالۋعا ءتيىس. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس...
XIX پارتسەزد اتىنداعى سوۆحوزدىڭ ادامدارىن ەسىمە السام، كوز الدىما بايەۆتار كەلەدى دە، سولارعا قىزىعا ۇڭىلەمىن. بۇلاردان سولاردى كورەمىن. مىنەزى، ءتۇرى، جاسى، ماماندىعى، ۇلتى — الۋان ءتۇرلى، ءبىراق ماقساتى ءبىر وسى ادامداردىڭ بارىنەن ورتاق ءبىر قاسيەت تانىلادى. ولار ماعان بەينە ءبىر ادام سياقتى بوپ ەلەستەيدى. مۇنداي ىنتىماقشىل ادامداردىڭ ىلگەرىلەي بەرەتىنىنە سايىپ كەلگەندە كۇماندانبايسىڭ.
You Might Also Like
