تانىس قىز
1
مەن «قايدا بوس ورىن بار ەكەن» دەپ كوزىمدى جان-جاعىما جۇگىرتىپ، كىتاپحانا زالىندا تۇرمىن. ءار جەردەن بىرەن-ساران بوس ورىندار كوزگە شالىنادى. ويىم: زالدىڭ ءتور جاعىنا قاراپ وتپەي-اق ءوزىم تۇرعان ماڭنان ورنالاسسام دەيمىن.
ءدال وسى ءسات ءبىر قىز ءوزىم تۇرعان كىرەبەرىس قاتاردا وتىرعان ورنىنان جايلاپ كوتەرىلدى دە، كىتاپتارىن قولىنا الىپ، ەپتەپ باسىپ، تىسقا بەتتەدى. مەن سونىڭ ورنىنا كەلدىم.
— مىنا ورىن بوس پا ەكەن؟ — دەدىم كەتكەن قىزدىڭ كورىنىسىنە سىبىرلاپ.
— جوق، بوس ەمەس، — دەدى، الدىنداعى كىتابىنا ۇڭىلگەن قىز، باسىن وتە سامارقاۋ كوتەرىپ.
مەن قىزدىڭ كوزىنە كوزىم ءتۇسىپ، اڭىرىپ قالدىم. ول دا ەشتەڭە ەمەس-اۋ، كوپتەن ىزدەستىرىپ، كەزدەستىرە الماي جۇرگەن ادامىنداي ءماز بولىپ:
— سالەمەتسىز بە؟ — دەپ باسىمدى شۇلعىمايمىن با؟ قىز دا باسىن يزەدى. ءبىراق، ونىسى اشەيىن سىپايىگەرشىلىك سياقتى. بايقايمىن، ول مەنى تانيتىن ادامعا ۇقسامايدى. «سالەمەتسىزبەنى» ايتارىن ايتسام دا، ەندى قىسىلدىم. العاشقى بەتتە جاقسى تانىسىمداي بوپ كورىنگەنىمەن، ءدال ءقازىر، مەنەن گورى نازارى كىتاپقا اۋىپ وتىرعان قىز، وسى ءبىر سەكۋندتا بەيتانىستانا باستاپ، ونى بىلەتىندىگىمە دە ءشۇبا تۋىپ قالدى. تىنىش زالدا كۇبىر ءسوز سونانىڭ ىزىلى ءتارىزدى قۇلاققا تۇرپىدەي تيەتىنى ەسكە ءتۇسىپ، قىزعا قايتىپ ءتىل قاتپاي ءارى ايالداپ تۇرا دا الماي، ىلگەرى ءوتىپ، وزىمە ورىن ىزدەدىم.
ورىن تاۋىپ جايعاسقان مينۋتىمدا-اق بۇل قىز جايىنا قايتا ورالدىم. قانشا جاڭساق باستىم، تانىماي امانداستىم دەپ وزىمە-وزىم كۇدىك تۋدىرسام دا، ول، شىنىندا دا، جاقسى بىلەتىن ادامىم سياقتانا بەرەدى. انىق-اق كورگەن كىسىم. ال، سوندا قاشان كوردىم؟ بۇل اراسى ەسكە تۇسپەي مۇدىرەمىن...
ەكى وي قاباتتاسسا، جۇرەكتىڭ تىنىشى كەتەتىنى قانداي؟! كىتاپقا ارنالعان زەيىنگە كولدەنەڭنەن كەزدەيسوق قوسىلعان بوگدە وي كەسىرىن تيگىزىپ، كوڭىلدى بەيمازالاي باستادى. «وزىنە بايىپتاپ تاعى ءبىر قارايىنشى، مۇمكىن، قايدا كورگەنىم ويىما تۇسەر» دەپ، الدىمداعى كىتاپقا ۇڭىلگەن بولا وتىرىپ، كوز قيىعىن تانىس قىزعا تاستادىم. ەكى قولىن ەكى جاق شەكەسىنە تايانىپ، جان-جاعىنا بۇرىلماي قىبىر ەتپەستەن كىتاپقا تەسىلىپ وتىرعان قىزدىڭ كوزى دە الدەن ۋاقىتتان كەيىن ويىسىپ، ماعان قادالا، كۇلىمسىرەي ءبىر قاراپ وتكەندەي بولدى. شىنىمەن-اق قارادى ما، الدە ماعان سولاي كورىندى مە؟ ونشاسىن انىق، بىلە الماي قالدىم. ايتەۋىر، كىتاپتان كوزىن الىپ، مەن جاققا ءبىر قاراپ قالعانى كۇمانسىز. مۇمكىن، ول دا ءشۇۋ دەگەندە بايقاي الماي، تانىستىعى ءقازىر عانا ەسىنە ءتۇسىپ قاراعان شىعار. مۇمكىن «بۇل نە قىلعان جىگىت، ءوزىن انىقتاپ كورىپ الايىنشى»- دەپ، مىسقىلدى اجۋامەن كۇلە قاراپ وتىرماعانىن كىم ءبىلسىن؟.. الدە، ءتىپتى، بۇل تۇسقا جاي قاراي سالدى ما؟.. ادام سىرىن بىلە قويۋ دەگەن قيىن عوي، دوستارىم...
مەنىڭ كوزىم ءقازىر ءبىر-اق نارسەگە انىق جەتىپ وتىر. ول پە دەسەڭىزدەر، وسى قىزدى بىلەتىندىگىمدى اقيقات دەمەكپىن. مۇنىم داۋسىز شىندىققا اينالىپ كەلەدى. از كۇن عانا دالادا، تازا اۋادا بولىپ قايتۋدان پايدا بولعان كىلەگەي توتىعۋ ەمەس، تازا اۋادا ايلاپ، جىلداپ ۇزاق جۇرگەندە، ءارى دەنى ساۋ، ەڭبەكپەن ابدەن شىندالعان ادامدا عانا بولاتىن توتىعى مول قىزىل رەڭدى، قويۋ قارا شاشتى ەكى جاققا قاق جارا كەلىستىرە ءورىپ قويعان، تولىق دەنەلى سول ءبىر قىز انىق تانىسىم ەكەنىنە تيتتەي دە كۇمانىم قالمادى. ءسوز جوق، بىلەتىن، بىلگەندە دە جاقسى بىلەتىن ادامىم. اتتەڭ ەسىمە تۇسپەي، دىڭكەمدى قۇرتىپ وتىرعانىن كورمەيسىڭ بە!
وۆسوۆ دەگەن فاميليانى ويىنا تۇسىرە الماي دال بولاتىن چەحوۆتىڭ گەرويىنا ۇقساپ، ءبىر قىزدى كورە سالىپ، قايدان كەزدەستىرگەنىن بىلمەي، شالا بۇلىنگەن، بۇل نەتكەن جان؟ — دەپ ماعان كۇلە قاراپ وتىرعاندار دا تابىلار. انتون ءپاۆلوۆنچتىڭ سول اڭگىمەسىن وقىپ، مەنىڭ دە ءبىر كەزدە كۇلگەنىم بار. ەندى، ويلاپ وتىرسام، ادامدى قانداي جاقسى بىلگەن جازۋشى دەپ تاڭدانامىن. سىرت كوزگە كۇلكى ءۇشىن جازىلعان سياقتى، كىشكەنتاي نارسەدەن كوپ سىر اڭعارتادى، باسقا، ەمەس-اۋ، ەڭ كيىن سىردى.. ميدىڭ سىرىن اڭعارتادى. مي دەگەن بەينە ءبىر ءتۇپسىز تەرەڭ تەڭىز عوي! ەستىگەنىن دە، بىلگەنىن دە، سەزگەنىن دە، ۇيرەنگەنىڭ دە الۋان نازىك جولدارمەن شىمىرلاپ ءسىڭىپ، ءتۇپسىز تەرەڭىنە جىم-جىلاس بوپ بويلاپ كەتەدى. ءبىراق، ءبىر دە ءبىرى ءىزسىز باتىپ كەتپەي، قايىرىپ الۋعا تولعانا كۇش جۇمساساڭ، قايتا شىعاتىنى قانداي كەرەمەت! كورمەيسىز بە، ميىمنىڭ تاڭدايلانعان تارعىل تولقىنىنا، سان-سيپات ىستەرگە قاباتتاسا ءبىر كەزدە ارالاسىپ، باتىپ كەتكەن تانىس قىزىمدى جادىما تۇسىرۋگە امالسىزدان ابىگەرلەنىپ وتىرمىن. مۇنى ءبىلۋدى ءارى قاجەت كورەمىن، ءارى بورىشىم دەپ سانايمىن.
مەن پسيحولوگ ەمەسپىن. جادىمىز جايىندا تاجريبە جاسايمىن دەگەن نيەت مەندە جوق، ياكي كورسە قىزارلىققا سالىنىپ، ءبىر كوزىم شالىپ قالعان قىزبەن وڭاي جەردە تانىسا قويايىنشى دەگەننەن دە اۋلاقپىن. ونداي ارزان نيەت ويدا جوق. مەن اتاعان بورىش ارمەن، ادامگەرشىلىكپەن ساباقتاسىپ جاتىر. شىنىمدى ايتايىن، وسى ادامعا دەگەن مەندە ءبىر ەرەكشە قۇرمەت ساقتالعان. نەلىكتەن سونشا قۇرمەتتەيمىن؟ نەلىكتەن تانيتىن سياقتانا بەرەمىن؟ سونى عانا اجىراتىپ العىم كەلەدى. جاس تا بولسام، ءومىردىڭ اششى-تۇششى ءدامىن تاتىپ كورگەن، كەشەگى قاندى سەلدى كەشىپ كەلگەن جان ەدىم، باسىما ءىس تۇسكەن، سونداي ءبىر قيىن كۇندەردە ەڭبەگى سىڭگەن، قارىزدار ادامىم با دەپ ويلاپ، بىلەيىنشى دەپ مازاسىزدانامىن...
ادامعا قۇرمەتپەن قاراساڭ، ونىڭ بويىنداعى قاسيەتتى جايشىلىقتاعىدان الدەقايدا كوپ اڭعاراسىڭ. مىنە، مەن جاقسى نيەتپەن ءقادىر تۇتىپ قاراعان سايىن، قىز ماعان ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاسا دا، اسا ءبىر قىمباتتى ادامىمداي كوزىمە بىرتە-بىرتە جىلى ۇشىراپ بارادى...
بىلۋگە اسىعىپ شىنداپ ويعا كەتتىم. ەڭ الدىمەن بەرىدەن باستاپ، قازىرگى ءوزىم وقىپ جۇرگەن مەدينستيتۋتتى ويعا الىپ، سونىڭ ماڭىنداعى تانىستارىمدى كوڭىلمەن شولىپ شىقتىم. ودان كەزىكتىرە المادىم بۇل قىزدى. ءداۋ دە بولساڭ سولسىن-اۋ دەگەن نەگىزگى جورامالىما ەندى الاڭسىز كەلىپ جەتتىم. كوز الدىمنان كەشەگى سۇراپىل شايقاستى، قاندى مايدان دالاسىن وتكىزىپ، ءوز باسىما تونگەن قاۋىپ ساعاتىنا كەلىپ، كىلت توقتادىم.
بۋداپەشت تۇبىندە جاۋ وعىنان مەرت بولىپ، كوزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جۇمىپ جارالى جاس سولدات جاتتى. بۇل مەن ەدىم. وسىنداي عالامات قيىن ساعاتتا، جاۋدىڭ بوراتا اتقان وعىن دا ەلەمەستەن، قاسىما ەڭبەكتەي باسىپ ءبىر جان جەتتى. سەن ءۇشىن ولىمگە باسىن بايلاپ ءقاۋىپتىڭ قارا سەلىنە ىركىلمەي قويىپ كەتىپ، كوشىپ كەلگەن ادامنىڭ جانىن ولە-ولگەنشە جىر ەتىپ وتەر ەڭ، اتتەڭ دۇنيە، اقىن بولىپ تۋمادىم عوي!..
ارقاسىنا سالىپ، ءوزىمدى اجال اۋزىنان الىپ شىققان سول جانعا ىشتەي مىڭ مارتەبە العىس ايتسام دا، دۇرىستاپ تىلدەسە دە الماي ارماندا قالعان ەدىم. تىلدەسۋگە مەندە شاما، وندا ۋاقىت تا جوق ەدى.
— اتىڭ كىم، شىراعىم؟ — دەگەن ءبىر عانا ءسوزدى ايتقاننىڭ وزىندە، ءىشى-باۋىرىم سۋىرىلىپ، ءۇزىلىپ كەتكەندەي بولىپ، تالىقسىپ قالعان ەدىم. قۇلاعىما:
— راۋزا! — دەگەن جالعىز ءسوز عانا الىستان ايتىلعانداي ەمىس-ەمىس شالىنىپ، ءون بويىمدى باسا تۇسكەن ءزىلدى جەڭىلدەتكەندەي جۇرەگىمنىڭ تەرەڭ تۇبىنە دارۋ بولىپ سىڭگەن ەدى. ءبىر ۋاقىت ەسىم كىرىپ، جارام جانىما باتىپ ىڭىرانعانىمدا:
— اعا، سابىر ەتىڭىز، ءقازىر جەتەمىز، — دەگەنى دە ءدال بۇگىن ايتىلعانداي قۇلاعىمنان ءبىر كەتپەيدى.
ەڭ بولماسا، سول قارىنداستىڭ جۇزىنە دە دۇرىستاپ قاراي المادىم عوي. بىلمەيمىن، قاراعان دا بولارمىن. ءبىراق، كەسكىن-كەلبەتى ەسىمدە جوق... بار بولعانى: قارا تورى ما، قالاي ەدى دەپ شامالايمىن.
سودان قايتىپ راۋزانى كورگەن دە، ول جايىندا ەش حابار ەستىگەن دە ەمەسپىن. مەن گوسپيتالعا، ول مايدانعا كەتتى. ءقازىر قايدا؟ ونى دا بىلمەيمىن. مۇمكىن، ول يا قالادا، يا اۋىلدا بەيبىت ەڭبەك مايدانىندا بولار. مۇمكىن سان ازاماتتى، اۋرۋ اتتى ەجەلگى جاۋدان اراشالاپ جۇرگەن دارىگەر مە؟ الدە، وسىناۋ توم اقتارىپ وتىرعان ناق سونىڭ ءوزى مە؟.. مەنىڭ بىلۋىمشە ول قانداي جۇمىستا، قانداي قىزمەتتە، يا وقۋدا جۇرسە دە، الدىڭعى ساپتا ەكەنىنە شەك كەلتىرمەيمىن. ەلىن، جەرىن جاۋدان قورعاي بىلگەن ادام، ەڭبەك كۇيىن تولعاي دا بىلەدى. ادام جونىندە مەنىڭ ۇعىمىم وسىلاي...
ءتۇسى تانىس قىز كورىنسە، وسى راۋزا ەمەس پە ەكەن دەگەن وي ساپ ەتە قالاتىن باسىم، ناق وسى جولى دا سونداي ءبىر جاقسى ۇمىتكە بەرىلىپ، مانادان بەرگى: «سول ما، جوق پا» دەگەن ءشۇبامنان ارىلا باستاعانداي بولىپ وتىرمىن. ءسىرا، ءقادىرلى قارىنداستى تاپتىم-اۋ دەپ شامالايمىن.
قىزىق-اۋ، مۇنىڭ ءوزى! ويلاماعان جەردەن كەزدەستىرگەنىمدى كورمەيسىز بە؟ كىتاپ قىزىعىنا ءتۇسىپ، قاننەن-قاپەرسىز وتىرعانىن قاراشى، ءوزىنىڭ. ءومىرىن ساقتاپ قالعان ادامنىڭ الدىندا وتىر، سەزەمىسىڭ، راۋزا! تىم بولماسا سۇيكىمدى كوزىڭمەن ءبىر عانا قاراشى! تاعى ءبىر ۇڭىلەيىن جۇزىڭە! ەتكەن قىزمەتىن جۇرت ماقتاپ ايتىپ جۇرسە، ادامعا قانداي ۇلى مارتەبە! ءقازىر سەن دە مەنەن كەم قۋانار ما ەكەنسىڭ. قۋان، ماقتان، قارىنداسىم! سەنىڭ تال بويىنا وسىنىڭ ەكەۋى دە جاراسادى.
وسىنداي شىرىن ويعا بەرىلىپ، جوعىم تابىلعانداي قۋانىپ وتىرعانىمدا قىز تىسقا بەتتەدى. وقىپ وتىرعان كىتابىن قولىنا السا دا، الدىنداعى داپتەرىن قالدىرعانىنا قاراپ، ونىڭ ءبىرجولاتا كەتىگى بارا جاتپاعانىن سەزدىم. ايتكەنمەن، مانادان بەرى ءبىر تىلدەسۋگە ىنتىزار بولىپ وتىرعاندىقتان، تاعات تاپپاي، مەن ىزىنشە ەرە شىقتىم. قىز كىتاپحاناشىنىڭ الدىنا بارىپ الدەنەندەي كىتاپتى سۇراستىرىپ تۇرعاندا، جايلاپ باسىپ قاسىنا كەلدىم. ول كىتاپحاناشىمەن ءسوزىن بىتىرگەن سوڭ:
— عاپۋ ەتىڭىز، مەن ءسىزدى تانيتىن سياقتىمىن، — دەدىم.
«بۇل نەگە مەنىڭ سوڭىمنان قالمايدى» دەگەندەي، قىز العاشقى بەتتە ءۇنسىز تاڭىرقاپ قالدى دا، ارتىنشا كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ ءتىل قاتتى:
— مۇمكىن...
كۇلىمسىرەي ايتقان وسى جالعىز ءسوزى «مەن دە ءسىزدى بىلەمىن» دەگەندەي بولىپ كورىندى ماعان. الگىدەي ەمەس، مۇنان سوڭ، مەنىڭ ءورىسىم جازىلىپ، ەركىنىرەك سويلەي باستادىم.
— جانىلماسام، ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز راۋزا بولار...
— يا، كەيبىر جولداستارىم راۋزا دەپ تە اتايدى.
كەيبىرەۋلەر عانا ەمەس، ءوزىڭىز دە سولاي اتاعانىڭىز ەسىمدە، دەدىم مەن، ءوزىم بىلەتىن سوناۋ جايدى تەزىرەك ويىنا سالماق بولىپ.
— بىلمەيمىن، ەسىمدە جوق.
— شىن ايتىپ تۇرسىز با؟
— شىن ايتام.
مايدان دالاسىن ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىزشى، — دەدىم مەن ويىنا تەز تۇسە قالسىن دەپ.
— مەن مايداندا بولىپ كورگەن جان ەمەسپىن...
— جوق، جوق، — دەدىم مەن ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ، — انىق ءسىزسىز. اعاعا ءجون ايتپاي، جاقسى قارىنداس ورىنسىز اجۋالاماس بولار.
الگىدەن بەرگى اڭگىمەمىزگە اشەيىن ءبىر بوس ەرمەك سياقتى قاراپ ءازىلدى پىشىنمەن كۇلە سويلەپ تۇرعان قىز، وسى ءسات ونىڭ ءبارىن كەيىنگە ىسىرىپ، ماعان شىنداپ جاۋاپ بەردى.
— قالجىڭسىز ايتام، اعا. نانساڭىز، مايدان تۇگىل ونىڭ ماڭىنا بارعان، ءتىپتى، مىلتىق داۋسىن ەستىگەن جان ەمەسپىن.
سەنبەسىمە شارام قالمادى. امال نەشىك، اقىرىندا قىزدان ەكىنشى رەت كەشىرىم سۇراۋعا تۋرا كەلدى.
— ولاي بولسا، كەشىرىڭىز، راۋزا دەگەن ءبىر جاقسى قارىنداسىم بولۋشى ەدى، ءسىزدى سول ما دەپ قالىپ، قاتەلەسكەن ءتۇرىم بار.
— جاقسى قارىنداسىڭىزدى تانىمايتىنىڭىز قىزىق ەكەن؟ — دەدى ءبىر قىز جانىمنان وتە بەرىپ.
جايشىلىقتا بولسا، مۇنداي ءتىلمار قارىنداسقا بىردەڭە تاۋىپ ايتقان دا بولار ەدىم. ال، مىنا ارادا ۇندەمەدىم جانە ۇندەۋدى قاجەت تە كورمەدىم. ويتكەنى، مەن ويلاپ تۇرعان قارىنداس سىرى، ول قىز ويلاعان ءۇستىرت، الاسا، ويدان جوعارى جاتتى.
راۋزا كىتاپحاناشىعا بۇرىلدى. مەن ءوز ورنىما قايتىپ كەلدىم. مانادان بەرگى اۋرە -سارسانىم بوس ابىگەردەي كورىنىپ، قىز جايىنداعى ويدان سەرىلۋگە نيەت قويىپ، كىتاپ دۇنيەسىنە شىنداپ ارالاسۋعا كىرىستىم دە، كەشە باستاپ، بۇگىن ءجوندى جىلجي الماي وتىرعان، ۆيرۋس جايىنداعى ەڭبەكتى ازدان سوڭ قىزىعا وقىپ كەتتىم.
وسى كەش وتە ۇزاق وتىردىم. ءبىراق، بۇل جولى كۇندەگىمنەن كوپ وقىدىم، جەمىستى وقىدىم دەي المايمىن. قانشاما سەرپىپ تاستاعانىمەن، الگى قىز جايىنا ويىم اندا-ساندا ورالىپ سوعا بەردى دە، الاڭداۋىم كوپ بولدى. باستاپقى ءۇمىت سونسە دە، قىزدى تانيتىندىعىم سونبەي، ول جايىندا توسىن باستالىپ، جاقسى نيەتكە باسقان ءتاتتى ويىم: «اپىراۋ، بۇل قىزدى ەندى قايدا كوردىم؟» — دەگەن اۋەسقوي سۇراققا اينالدى.
2
بۇدان كەيىن راۋزامەن كىتاپحانادا ءجيى ۇشىراسىپ تۇراتىن بولدىق. زالدا، ياكي كىتاپحانا الدىندا كەزدەسە قالساق، بىرىمىزگە-بىرىمىز باس يزەپ، امانداسىپ وتەمىز. مەن وعان، ول ماعان باسقا ەشتەڭە دەمەيمىز. قىز نە ويلايتىنىن ءوزى بىلەدى، مەن ءوزىم ءار كەزدەسكەن سايىن «جانىم-اۋ، كوردىم» دەگەندى ەسكە ءبىر الماي قالعان ەمەسپىن. ءبىراق، ويلاعانمەن ەسىمە ءبىر تۇسپەي-اق كەلەدى.
شۋ دەگەندە بولاتىن توسىرقاۋلىق تا سالقىن سىپايىگەرشىلىكپەن امانداسۋ دا بىرتە-بىرتە جويىلدى. بۇرىنعىداي باس يزەپ قانا ءوتۋ ەمەس، كەلە-كەلە شۇيىركەلەسە اڭگىمەلەسىپ كەتتىك. ءبىر-بىرىمىزدىڭ ءاتى-جونىمىزدى بىلىستىك. ول اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ 1-كۋرسىنا بيىل كەلىن تۇسكەنىن، كەلەشەكتە اگرونوم بولعىسى كەلەتىنىن، مەن حيرۋرگ بولۋعا تالپىنىپ جۇرگەنىمدى ورتاعا سالىپ، بولاشاق جايىندا ءتاتتى قيالدارعا شومىپ تا الاتىن بولدىق. سونداي اڭگىمەلەردىڭ سوڭىندا مەن باياعى ەسكى كۇيىمە باسىپ:
— بۇرىن ءبىر جەردە كورگەنىم شاكسىز، — دەي باستاسام-اق:
— كورۋىڭىز مۇمكىن ەمەس، — دەپ كۇلىمسىرەي ءتۇسىپ ورشەلەنەدى ول، — ءسىز جۇرگەن جەردىڭ ەشقايسىسىندا بولعان ەمەسپىن. جاستايىمنان كولحوزدا ءوستىم. شىمكەنت پەن الماتىدان ۇزاپ ەشقايدا اتتاپ كورگەن جوقپىن.
الدە، وسى الماتىدا كوردىم بە ەكەن؟ ءبىر قالادا تۇرعان سوڭ ارينە، كورۋىم دە مۇمكىن، الايدا كۇندە تالاي ادامدى كورەسىڭ تالاي اداممەن ۇشىراساسىڭ ونىڭ ءبارىن جادىندا ساقتاي دا بەرمەيسىڭ عوي. راۋزانى كورۋىم بۇلاردان مۇلدە باسقاشا ەكەنىنە شاك كەلتىرمەيمىن. مەيلى وسىندا كورەيىن، ءتىپتى قايدا كورسەم، وندا كورەيىن، ايتەۋىر زور قۇرمەتپەن جادىمدا ساقتاعانىمدى جاقسى بىلەمىن. ءدال قازىرگىدەي، سول قىزدىڭ ءتۇر -سيپاتى، شاتتىق ويناعان سوناۋ ءبىر جاندارى ءجۇزى كۇنى بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا تۇر.
تانىسىپ، بىلىسكەن سايىن مەنىڭ بۇل ادامعا دەگەن قۇرمەتىم ارتا ءتۇستى. مۇنداي ەڭبەك سۇيگىش جاندى مەن بىلمەيمىن. كىتاپحاناعا قاشان كەلسەم دە، ونىڭ قالىڭ تومعا كوز مايىن تاۋىسىپ، ءۇڭىلىپ وتىرعانىن كورەمىن. كەيدە باسىن كىتاپتان كوتەرىپ، كوزىن ويلى پىشىنمەن قىسا جۇمىپ، از كىدىرىپ وتىرىپ قالاتىن دا كەزدەرى بولادى. سودان سوڭ كىتاپقا قايتا ءتونىپ، ۇزاق ۋاقىت باس الماستان وتىرىپ، داپتەرىنە الدەنەلەردى جازا باستايدى. ونىڭ كەي تۇسقا تۇسىنبەي. تۇسىنسە دە جەتە تۇسىنبەي كىدىرگەنى ەكىنشى مارتەبە وي جىبەرىپ، قايتالاپ وقىپ وتىرعانى، وقىعاندارىن زەردەسىنە قۇيا تۇسۋگە قۇمارتاتىنى بايقاعان ادامعا ايقىن اڭعارىلىپ تۇرادى.
مەن دە كىتاپ وقۋدى جاقسى كورەتىندەردىڭ ءبىرىمىن. ءبىراق، مەنى مەن راۋشاننىڭ (راۋزا دەپ بىرگە وقيتىن جولداستارى اتاپ كەتكەن كورىنەدى) وقىسىندا ۇلكەن ايىرما بار ەكەنىن سەزگەندەيمىن. مەن قانشا زەيىن قويىپ، ۇقىپتى وقىدىم دەسەم دە، شارشاپ كەتكەن كەيبىر كەزدەرىمدە جەكە سوزدەرگە، سويلەمدەرگە جەتە ءمان بەرمەي وتە شىعاتىن ادەتتەن ونشا ساۋ ەمەسپىن. كەيىن، بۇگىن پالەن بەت وقىپ كەتسەم بە ەكەن دەگەن ويىم دا بولىپ، اسىعا تۇسەتىنىم تاعى بار.
راۋزادا مۇنداي ادەتتىڭ بىردە-بىرى بايقالمايدى. وقىعاندارىن ابدەن كوكەيگە قوندىرىپ، قايتىپ ورالماستاي بولىپ ءبىلىپ الماي، ول العا جىلجىمايدى. كىتاپتى ونەبويى بۇلاي وقۋ وتە توزىمدىلىكپەن ەرىنبەي ەڭبەك ەتۋدى تىلەسە دە، راۋشان سول قيىندىقتىڭ ءبارىن جەڭەتىن كۇشتى ءوز ويىنان تابا بىلگەن.
— تىم كوپ وقيدى ەكەنسىز، راۋشان، — دەدىم مەن ءبىر كۇنى ونى جاتاقحاناسىنا ۇزاتىپ بارا جاتىپ، — قاي ۋاقىتتا دەمالاسىز؟
— مەن كوپ وقيمىن با؟ — دەدى ول تاڭدانعان ادامشا بەتىمە كۇلىمسىرەي قاراپ.
— ءيا، كوپ وقيسىز، — دەدىم مەن ونىڭ نازدى داۋسىنا سالا سويلەپ.
— كىتاپحاناعا كۇنىنە 4 — 5 ساعات ۋاقىتتى قيۋعا بولادى عوي دەيمىن...
— 4 — 5 ساعات بولسا، ەشتەڭە ەمەس قوي...
— مەن سياقتى ءبىلىمى از ادامعا كۇنىنە 10 ساعات وقىسا دا كوپتىك ەتەتىن ءتۇرى كورىنبەيدى...
— بىلىمدە شەك جوق ەكەنى راس، وقي بەرسە، بىلگەن ۇستىنە بىلە بەرۋ تابيعي دا نارسە. ال، ءبىراق، «ءبىلىمسىزبىن» دەپ ءوزىڭىزدى ءوزىڭىز ادەيىلەپ كەمىتۋىڭىزگە جول بولسىن. مۇنىڭىز نە شەكتەن اسقان كىشىپەيىلدىك تە، نە جاساندى جالعان كىشىپەيىلدىلىك، — دەدىم مەن وعان.
— ءسىز ايتقاننىڭ ەكەۋى دە ەمەس. شىنىم سول. مەن سوعىس جىلدارىندا كولحوز جۇمىسىنا ارالاسىپ، مەكتەپتە جوندەپ وقي المادىم... ينستيتۋت وتە كيىن سوعىپ تۇر.
— مۇنىڭىزعا نانۋعا بولادى. ايتسە دە، ءدال ءقازىر جامان وقىمايتىن بولارسىز؟
— نەلىكتەن ولاي دەپ ويلايسىز؟
— ءسىز سياقتى ەڭبەك سۇيگىش ادام جامان وقۋعا ءتيىس ەمەس...
الدىمىزدان زۋ ەتىپ، ءبىر «پوبەدا» ءوتتى دە، ەكەۋمىز دە كىلت توقتاپ، ءسال ابىرجىپ قالدىق. سونىڭ سالدارى ما، الدە جاڭاعى سۇراعىما جاۋاپ بەرگىسى كەلمەدى مە، قىز بۇل جايعا سول كەش قايتىپ ورالمادى.
دەگەنمەن، مەن جاڭىلماپپىن. اقىرى، راۋشاندى قايدا كورىپ، قالاي تانىسقانىم ەسىمە ءتۇستى. بۇعان ستۋدەنتتەردىڭ قالالىق جينالىسى سەبەپ بولعانى بار ەمەس پە.
بۇل كۇنگە دەيىن ءبىز راۋشان ەكەۋمىز كىتاپحانادا، اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ كلۋبىندا، كينو-تەاترلاردا عانا بولماسا، قالا كولەمىندەگى مۇنداي سالتاناتتى جينالىستارعا بىرگە بارىپ كورمەگەن ەدىك. شىنى كەرەك، استانانىڭ ستۋدەنت جاستارى باس قوساتىن ۇلكەن جيىنعا راۋشانمەن بارۋدى ءوز بويىما ماقتانىش كوردىم.
— بۇگىن كەشكە قايدا بولاسىڭ؟دەپ سۇرادىم، مەن ودان جينالىسقا بىرگە بارۋدى الدىن-الا كەلىسىپ قويايىن دەگەن ويمەن.
— بىلمەيمىن، ەشقايدا بارماسپىن...
— جينالىستى قايتەسىڭ؟
— ايتقانداي سولاي ەكەن عوي.
— بارامىز عوي؟
— بارامىز، بەكەن اعا.
...مىنە ءبىز وپەرا تەاترىن بەتكە الىپ، اسفالتتى كەڭ كوشەنىڭ بويىمەن قولتىقتاسىپ ءجۇرىپ كەلەمىز. تۇپ-تۇتاس اپپاق قار جىلداعىدان بيىل ايرىقشا مول باسقان الاتاۋ شىڭدارى ءىڭىر قاراڭعىسىن جامىلىپ، كوزدەن عايىپ بولىپ بارادى. كوشەنىڭ ەكى جاعىندا تىزىلگەن ءساندى باعانالاردىڭ باسىنداعى كۇمبەز شامدار، جاۋىپ كەلە جاتقان ءتۇن قاراڭعىسىن قالادان سول تاۋعا ىسىرىپ تاستاعانداي. الماتىنىڭ اق ۇيلەرىن كوزگە نۇرلاندىرىپ كورسەتەدى. ەرسىلى -قارسىلى زىمىراعان ماشينادان، اعىلعان جاياۋدان كوشە بىتكەن ءبىر بوسامايدى. وسىنداي تىنىم الماي ءومىر كۇيىن شەرتىپ تۇرعان سۇيىكتى قالامىز ادامنىڭ وت جىگەرلى تىنىمسىز جاستىق شاعىنا ۇقسايدى.
نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، الماتىنىڭ اسەم كوركىنە ءوز باسىم تويىپ كورگەن جان ەمەسپىن. ماعان ول كۇندە جاڭا، كۇندە جاس بوپ كورىنەدى. ءاردايىم، كوشەگە شىققان سايىن نە ۇيىنەن، نە المالى باعىنان بۇرىن اڭعارماعان ءبىر جاڭالىق كەزىكتىرەم دە وتىرام. مەن وعان قانشالىق قىزىعا قاراسام، ول سونشالىق سۇلۋلانا بەرەدى. وقۋ مايدانىنداعى جارتى جىلدىقتى وتە جاقسى باعامەن اتتاندىرىپ، «ۋھ» دەپ ءبىر دەم العان سوڭ سولاي كورىنە مە، قالاي، الماتى، اسىرەسە، بۇگىن ايرىقشا قىرلانىپ، گۇل-گۇل جايناپ كەتكەن تارىزدەندى.
مانادان بەرى ءبىز ءۇنسىزبىز. ەكەۋمىزدىڭ دە قۇلاعىمىز كوشەدەگى ۇلكەن رەپرودۋكتوردان الىسقا كەتىپ جاتقان نازقوڭىر، مۇڭدى اندە. ءان كۇڭىرەنەدى، ءانشى جىلايدى. وزەكتى ورتەپ شىققان اششى زار سەزىمگە شاۋىپ، ءسىزدىڭ دە جۇرەگىڭىزدى ءبىر ءسات تولقىتىپ-تولقىتىپ جىبەرەدى. كوز الدىڭىزعا وسى ءاندى شىعارعان نەگر حالقى، ونىڭ تاماشا ءانشىسى پول روبسون ەلەستەيدى. الىستاعى ازاپ شەككەن باۋىرلاردىڭ ايانىشتى ءومىرى، وسى ءان ارقىلى بۇكىل الەمگە جەتىپ، اسپان استىن ارالاپ جۇرگەندەي جەلمەن بىرگە ىزىڭدايدى.
وسى ءاندى ەستىگەن سايىن، الماتىما دەگەن ماحابباتىم ارتا تۇسەدى. مۇنسىز ءانىمدى، قايعىسىز قالامدى، قاپاسىز ءومىرىمدى ماقتانىش سەزىممەن ەسىمە الىپ، مۇڭ مەن زاردى جەرىمىزدە تاعىنان تايدىرعان الىپ وتانىمدى وسىندايدا كوز الدىما ءبىر كەلتىرمەي كوڭىلىم كونشىمەيدى. سۇيگەن قىزىمدى قولتىقتاپ، مەن ءوز ءولىمنىڭ كەڭ كوشەسىندە اياعىمدى الشاق باسامىن. الايدا، اينالامدا نە بولىپ جاتقانىنا كوزىمدى جۇما قارايتىن پارىقسىز، توعىشار جان مەن ەمەس. مەن باسقا دۇنيە ەلدەرىنىڭ ونىڭ ىشىندە نەگر اعايىنداردىڭ حالىنە دە نەمقۇرايدى قاراي المايمىن!..
«قازاق تا سولارداي اششى ءومىردى كەشىپ كەلگەنىن ۇمىتار ءجونىمىز جوق! سولاي ەمەس پە؟» دەگەندەي بۇرىلىپ راۋشانعا قارايمىن.
«سولاي» دەگەندەي بولىپ كوزىن جاۋتاڭداتادى ول.
ەكەۋمىز ءتىس جارىپ سويلەسپەسەك تە، ءبىر-بىرىمىزدى جاقسى ۇعىنىپ كەلە جاتقاندايمىز.
مۇڭدى ءان ءبىتتى. ءوزىمىزدىڭ قازاق ءانى، بۇگىنگى جاڭا قازاق ءانى شىرقالدى. وسى ءان ءبىزدى تەاترعا دەيىن ۇزاتىپ سالدى.
...جينالىس پرەزيديۋمىنىڭ قۇرامىن جاريالاي باستاعان جىگىتتەن وزىمە تانىس فاميليانى ەستىپ، راۋزاعا جالت قارادىم. مەنى تاڭداندىرعان مارالدينا دەگەن فاميليا ەمەس ەدى، بۇل فاميليانى قىزدىڭ ءوز اۋزىنان الدەقاشان ەستىگەن بولاتىنمىن... جوق، مەنى وسى فاميلياعا قوسا ايتىلعان ءبىر سوزدەر تاڭداندىردى. ءدال وسى سەكۋندتا، راۋزانى قايدا كورگەنىم دە ەسىمە ساپ ەتە قالدى.
بۇدان 4 جىل بۇرىن بەرليننەن شىعىپ، تۋعان ەلىمە قايتىپ كەلە جاتقانىمدا، پولشامەن ەكى اراداعى شەكارادان وتكەن سوڭ ءبىر ستانسيادان «پراۆدا» گازەتىنىڭ جاڭا نومەرىن ساتىپ العانىم ەسىمە ءتۇستى. گازەتتىڭ ءبىرىنشى بەتىندە، ەكى باعاناعا ۇلكەن سۋرەت باسىلعان ەدى. مەن سول سۋرەتتىڭ جازۋىنا سۇقتانا قاراپ: «سوسياليستىك ەڭبەك ەرى» اتاعىن العان جاس كولحوزشى، قازاقستاننىڭ اتاقتى ماقتاشىسى راۋزا مارالدينا دەگەن ءسوزدى ءبىر ەمەس، ەكى رەت وقىپ شىققان ەدىم. تۋعان ەلىمدى ۇزاق جىل بويى كورە الماي، اڭساپ كەلە جاتقانىمدا قازاقستاننان العاشقى كەزدەسكەن داڭقتى قىز كوزىمە سونداي ىستىق كورىنىپ كەتكەن ەدى دە، سۋرەتىن گازەتتەن قيىپ الىپ، قويىن داپتەرىمنىڭ اراسىنا سالىپ قويعان بولاتىنمىن.
سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ ۇزدىك ستۋدەنتى مارالدينا دەگەن ءسوز ايتىلعاندا بارىپ قانا سول تانىستىق ەسىمە تۇسكەنى عوي. يا، دوستار، راۋزا مەن ويلاعانداي ماعان ەمەس، مەنەن زورعا — وتانىما ەڭبەك سىڭىرگەن جان بولىپ شىقتى.
مەن ونىمەن العاشقى رەت قالاي تانىسقانىمدى باجايلاپ ايتىپ بەردىم. ول مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— سوسياليستىك ەڭبەك ەرى ەكەنىڭدى ايتساڭ مەن سەنى باياعىدا بىلەتىن ەدىم عوي، — دەدى قىزعا كادىمگىدەي كەيىپ. (ارينە، دورەكى كەيىس ەمەس، وزىمسىنگەندە ايتىلعان مايدا، جاراسىمدى كەيىستىك قوي.)
— مەن سولاي ەدىم دەۋ قانشا ورىندى بولادى؟..
— قۇرمەتتى اتاقتى اتاۋدىڭ ءوزى زور ماقتانىش ەمەس پە!
قىز ۇندەمەي تومەن قارادى.
— ەڭ بولماسا، التىن جۇلدىزدى تاعىپ جۇرمەيسىڭ بە — دەدىم.
— ەڭبەك ەرى ەكەنىم كەۋدەمدە تاعىلعان بالعا، وراقتى جۇلدىزدان تانىلماي، ءاردايىم ىسىمنەن تانىلسا ەكەن دەگەندى ارمان ەتەمىن...
قانداي كىشىپەيىل، قاراپايىم، زەردەلى جانسىن، راۋشان! وسكەن اۋىلىڭ، ونىڭ كەلەشەگى جايىندا تالاي-تالاي اڭگىمە شەرتە ءجۇرىپ، ءوزىڭنىڭ ەڭبەگىڭ جونىندە ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاۋىن قىزىق ەكەن! مەيلى، وقا ەمەس، بۇل دا سەنىڭ تال بويىنا جاراسادى. مەنمەنسىز، كىشىپەيىلدىك ءبىزدىڭ بارىمىزگە ۇنايدى.
راۋشانمەن تانىسقانىما شەكسىز قۋانىشتىمىن، دوستارىم. وزدەرىڭ ايتىڭدارشى، مايداندا سولدات، ەڭبەكتە باتىر، ءبىزدىڭ تاماشا قىزداردى قايتىپ جاقسى كورمەسسىڭ!..
مارت، 1951.
You Might Also Like
