InfoHub Logo

تۇقىمىنان وسىمدىك مايى وندىرىلەتىن ءبىرقاتار ەكپە داقىلدار مايلى داقىلدارعا جاتادى: كۇنباعىس، ماقسارى، مايلى زىعىر، پەريللا، لياللەمانسيا، مايكەنە، جەر جاڭعاعى، كۇنجىت، قىشا، راپس، ارىش، قىشاباس. سونىمەن قاتار وسىمدىك مايلارى ماقتا وسىمدىگى، تالشىقتى زىعىر، كەنەپشوپ سياقتى توقىما داقىلدارى مەن مايبۇرشاق سياقتى ءداندى بۇرشاق داقىلىنىڭ تۇقىمدارىنان دا وندىرىلەدى، ال كەيبىر مايلى داقىلداردى مال ازىعى رەتىندە دە وسىرەدى (كۇنباعىس، راپس، ت.ب.). وسىمدىك مايلارى تاعامعا كەڭىنەن قولدانىلادى، سىر، سابىن، تەرى، تىگىن ونەركاسىپتەرىندە، ت.ب. پايدالانىلادى. تۇقىمدارىنان ماي وندىرگەننەن كەيىنگى قالدىعى كۇنجاراسى مالدى ازىقتاندىرۋعا جارامدى. جەكەلەگەن مايلى وسىمدىكتەردىڭ (مايكەنە، مايلى زىعىر) ساباقتارىنان قاعاز، قالىڭ ماتالار وندىرىلەدى. وسىمدىك مايلارى كەبەتىن (زىعىر، پەريللا، ارىش)، جارتىلاي كەبەتىن (كۇنباعىس، مايبۇرشاق، ماقسارى، كۇنجىت، راپس، قىشا) جونە كەپپەيتىن (جەر جاڭعاعى، مايكەنە) بولىپ اجىراتىلادى. قازاقستاندا وندىرىستىك ماڭىزى بار مايلى داقىلدارعا كۇنباعىس، مايلى زىعىر، راپس، ارىش، قىشا، ماقسارى جەنە مايبۇرشاق جاتادى. ولاردىڭ ەگىس كولەمى 63 مىڭنان (1985 ج.) 483،3 مىڭ/عا (1996 ج.) دەيىن جەتتى، الايدا تۇقىمدارىنىڭ ورتاشا ءونىمى ءالى تومەن دەڭگەيدە (2،9س/عا) قالۋدا.

كۇنباعىس. قازاقستاندا مايلى داقىلداردىڭ ىشىندە ەگىس كولەمى بويىنشا بارىنشا كەڭ تاراعانى (70%) -كۇنباعىس. 1996 جىلى ول 330 مىڭ گا جەردە وسىرىلەدى، ونىڭ ىشىندە شىعىس قازاقستان وبلىسىندا 160 مىڭ گا، پاۆلودار وبلىسىندا 88 مىڭ گا بولدى. ونىڭ جارتىلاي كەبەتىن مايى تابيعي تۇرىندە دە، وڭدەلگەن تۇرىندە دە (مايونەز، مارگارين) ازىق-تۇلىككە كەڭىنەن قولدانىلادى، وليف، سابىن، ت.ب. ونەركوسىپ بۇيىمدارىن جاساۋدا پايدالانىلادى. كۇنباعىستىڭ كۇنجارىسى — وتە قۇندى مال ازىعى. سۋىققا توزىمدىلىگىنە جانە جوعارى ونىمدىلىگىنە بايلانىستى سولتۇستىك قازاقستاندا ءبىرقاتار اۋدانداردا سۇرلەمدىك جۇگەرىنى ويداعىداي الماستىرادى. ەگۋگە رۇقسات ەتىلگەن كۇنباعىس سورتتارىنىڭ تۇقىمدارىندا 47-54% مايبولادى.

مورفولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى. كۇنباعىس استرا تۇقىمداسىنا جاتادى، بارىنشا كەڭ تاراعان ءتۇرى — مادەني كۇنباعىس. كۇنباعىستىڭ بۇل ءتۇرى شەكىلدەۋىگىنىڭ مولشەرى، مايلىلىعى مەن قابىقتىلىعى بويىنشا 3 توپقا بولىنەدى: مايلى، شاعىلاتىن جونە ارالىق. وندىرىستىك ماڭىزعا مايلى توپتىڭ سورتتارى يە.

مادەني كۇنباعىس — كىندىك تامىرلى ءبىر جىلدىق وسىمدىك، كوپتەگەن ۇساق ءبۇيىر تامىرشالارىنىڭ ارقاسىندا قازاقستاننىڭ قۇرعاق دالالى ايماعىندا ويداعىداي وسىرىلەدى. كۇنباعىس ساباعى تىك وسەدى، قۋاتتى، تىكەنەكتى تۇكتەرمەن كومكەرىلگەن، مايلى سورتتارى بۇتاقتانبايدى، بيىكتىگى 0،6-2،5م. جاپىراقتارى ءىرى، ساعاقتا، ساباقتا كەزەكتەسىپ جونە قاراما قارسى ورنالاسقان، سوپاق، جۇرەك ءپىشىندى، تۇكتى. گۇل شوعىرى — ديامەترى 15-20 سم جانە ودان دا جوعارى سەبەت. ونىڭ نەگىزىن گۇل تۇعىرى قۇرايدى، شەتتەرىندە جىنىسسىز ءتىلدى، ال ورتاسىندا، قوسجىنىستى تۇتىك ءتارىزدى گۇلدەر ورنالاسقان. سەبەتتىڭ گۇلدەۋى سوزالاڭقى جانە 7-10 تاۋلىككە سوزىلادى. جەمىسى — شەكىلدەۋىك، ول جەمىس قابىعىنان جانە تۇقىمنان قۇرالادى. مايلى سورتتاردىڭ 1000 شەكىلدەۋىگىنىڭ ماسساسى 40-80 گ جانە قاۋىزدىلىعى (قابىقتىلىعى) 28-35%.

بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى. وسىپ-جەتىلۋ كەزەڭدەرى -كوكتەۋ، ءبىرىنشى ناعىز جاپىراقتار جۇبى، بۇرلەنۋى (شاناقتانۋى)، گۇلدەۋ جانە ءپىسۋ. كۇنباعىستىڭ شەكىلدەۋىگى +4-5°س تەمپەراتۋرادا ونە باستايدى، ەڭ قولايلى تەمپەراتۋرا +16-18°س دەپ ەسەپتەلەدى جانە بۇل جاعدايدا كۇنباعىس كوگى 6-8 كۇندە پايدا بولادى. وركەندەر -5-7°س ۇسىكتى جەڭىل كوتەرەدى. گۇلدەنۋ كەزەڭىنە قاراي جىلۋعا قوياتىن تالابى ارتا تۇسەدى دە، گۇلدەنۋى مەن كەيىنگى دامۋىنا +25-27°س تەمپەراتۋرا قولايلى دەپ ەسەپتەلەدى. كۇنباعىس جوعارى تەمپەراتۋراعا 8-10 ساعات بويى تۇراقتى تۇردە شىداي الادى. باسقا داقىلدارمەن سالىستىرعاندا ول از زاقىمدانادى، ترانسپيراسيا كۇشىنىڭ ناتيجەسىندە جانە وسىمدىك بويىڭداعى تۇكتەردىڭ جىلۋ ساۋلەلەرىن شاشىراتىپ جىبەرەتىندىكتەن، جوعارى تەمپەراتۋرا مەن اڭىزاقتان كۇيىككە ۇشىرامايدى. تولىق ۆەگەتاسيا كەزەڭىنە قاجەتتى بەلسەندى تەمپەراتۋرا جيىنتىعى 1800-2500°س. سولتۇستىك قازاقستان جاعدايىندا ەرتە جانە ورتاشادان ەرتە پىسەتىن سورتتار ءۇشىن بۇل كورسەتكىش 1900-2100°س تەڭ.

كۇنباعىس ىلعالدى كوپ قاجەتسىنەدى (ترانسپيراسيا كوەففيسيەنتى 470-550)، الايدا قۋاڭشىلىققا توزىمدىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇل جاقسى دامىعان تامىر جۇيەسىمەن، ساباق پەن جاپىراقتاردىڭ تۇكتىلىگىمەن تۇسىندىرىلەدى. ىلعالدىڭ تاپشىلىعى سەزىلگەندە جاپىراقتاردىڭ تومەنگى جاعىندا ورنالاسقان تىنىس الاتىن ۇساق ساڭىلاۋلار جابىلىڭقىرايدى دا، سۋدىڭ بۋلانۋىن ازايتادى، وسىنىڭ ناتيجەسىندە كۇنباعىس سۋدى ءتيىمدى پايدالانادى. ءوسىپ-ونۋ كەزەڭدەرىنە قاراي جالپى پايدالاناتىن سۋدىڭ شىعىنى تومەندەگىدەي: سەبەت تۇزىلگەنگە دەيىن 20-22% ، گۇلدەۋىنىڭ سوڭىنا دەيىن 60-62% ، پىسكەنگە دەيىن 18-20%. كۇنباعىس — قىسقاكۇندىك، جارىق سۇيگىش وسىمدىك. باسقا وسىمدىكتەرمەن كولەڭكەلەنۋىن، اسىرەسە جاس شاعىندا، سونىمەن قاتار ۇزاق بۇلىڭعىر اۋا رايى وسىمدىكتىڭ ءوسۋى مەن دامۋىن السىرەتەدى، ءوسىپ-ونۋىن ۇزارتادى.

كۇنباعىستىڭ ءوسىپ-دامۋىنا قارا جانە قوڭىر توپىراقتار قولايلى بولىپ تابىلادى، قۇمداڭ، سازدانعان جانە سورتاڭ توپىراقتاردىڭ جارامدىلىعى شامالى. قازاقستاندا مايلى دانگە كۇنباعىستىڭ رودنيك، سپك، دونسكوي كرۋپنوپلودنىي، ساليۋت، ودەسسكيي 122، زاريا، ۆوسحود سورتتارى مەن كازاحستانسكيي 1 بۋدانى وسىرىلەدى. قارقىندى ءوسىرۋ تەحنولوگياسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى. كۇنباعىستى اۋىسپالى ەگىستە ءسۇرى جەردە وسىرىلگەن بيدايدان كەيىن، تىڭايتىلعان كۇزدىكتەردەن، جۇگەرىدەن، ءداندى بۇرشاق داقىلدارىنان كەيىن ورنالاستىرادى. ءبىر ەسكەرتەتىن جايت، كۇنباعىستى بۇرىنعى ورنىنا 7-8 جىلدان ەرتە قايتالاپ ورنالاستىرۋعا بولمايدى (سۇڭعىلامەن، اۋرۋلار جانە زيانكەستەرىمەن زالالدانۋ جانە؛ جاراقاتتانۋ مۇمكىندىگىنەن). توپىراق وڭدەۋ جۇيەسى العى داقىلعا، ءوسىرىلۋ ايماعىنا، تالاپتاردىڭ ارامشوپتەرمەن لاستاۋىنا، ت.ب. جاعدايلارعا بايلانىستى وزگەرەدى. كۇنباعىستى تازا ءسۇرى جەردە وسىرىلگەن بيداي نەمەسە كۇزدىكتەردەن كەيىن ورنالاستىرعاندا الدىڭعى داقىلدى جيناپ الىسىمەن تاناپتار جازىقتىلگىش تەرەڭ قوپسىتقىشتارمەن 20-22 سم جانە ودان دا تەرەڭگە قوپسىتىلادى. جۇگەرى العى داقىلىنان كەيىن ەروزيالىق ءقاۋىپتى ەسكەرە وتىرىپ، تاناپتى تەرەڭ قوپسىتۋعا نەمەسە اۋدارا جىرتۋعا بولادى. العى داقىلداردىڭ ارامشوپتەرمەن لاستانۋى ايتارلىقتاي جوعارى بولعاندا جانە ولارداعى ەگىندى جيناعاننان كەيىن، جىلى ءورى ىلعالدى اۋا رايى قالىپتاسسا، سونىمەن بىرگە ەروزيالىق ءقاۋىپ بولماعان جاعدايدا نەگىزگى وڭدەۋدىڭ الدىندا ارامشوپتەردى ەلىكتەتۋ ماقساتىمەن تاناپتار الدىن الا ديسكىلەنەدى. قىستا 1-2 رەت قار توقتاتۋ دا وڭ ناتيجە بەرەدى. ەرتە كوكتەمدە توپىراقتىڭ فيزيكالىق پىسۋىنە قاراي ينە ءتىستى نەمەسە ءتىستى تىرمالارىمەن توپىراق كەسەكتەرىن ۇگىتۋ جانە ونىڭ بەتىن تەگىستەۋ ءۇشىن توپىراق تىرمالانادى، ارامشوپتەر دە كوكتەۋگە ەلىكتەتىلىنەدى.

سەبۋ الدىندا تاناپتار 6-8 سم تەرەڭدىككە قوپسىتىلادى جانە ءبىر مەزگىلدە تىعىزدالادى. كۇنباعىس 1 س تۇقىم قالىپتاستىرۋعا ورتا ەسەپپەن 6 كگ ازوت، 3 كگ شاماسىندا فوسفور جونە 18 كگ كاليي شىعىندايدى. بۇل كورسەتكىشتەر استىق داقىلدارىنا قاراعاندا اناعۇرلىم جوعارى. بۇل مايلاردىڭ جوعارى دەڭگەيدە قۇنارلىلىعىمەن جانە كالوريالى ورگانيكالىق زاتتار ەكەندىگىمەن تۇسىندىرىلەدى. وسىپ-جەتىلۋ كەزەڭدەرىندە قورەكتىك زاتتاردى كۇنباعىس وسىمدىگى بىركەلكى سىڭىرمەيدى: ازوتتىڭ بارىنشا كوپ مولشەرى سەبەتتىڭ پايدا بولا باستاۋىنان گۇلدەۋگە دەيىن، فوسفور كوكتەۋدەن گۇلدەۋگە دەيىن جانە كاليي سەبەتتىڭ تۇزىلۋىنەن پىسكەنگە دەيىن پايدالانىلادى. باعدارلامالانعان ونىمگە بايلانىستى قاجەتتى تىڭايتقىشتار مولشەرى بالانستىق ادىسپەن انىقتالادى. فوسفورلى جانە كالييلى تىڭايتقىشتارى كۇزدە توپىراقتى اۋدارا جىرتقاندا نەمەسە تەرەڭ قوپسىتقاندا ەنگىزىلەدى، ال ازوت تىڭايتقىشتارى كوكتەمدە، سەبۋ الدىندا قولدانىلادى. كۇنباعىستى سەبۋمەن بىرگە ءار گەكتارعا ەنگىزىلگەن 15-20 كگ تۇيىرشىكتەلگەن سۋپەرفوسفات، سونداي مولشەردە ازوتپەن ۇستەپ قورەكتەندىرۋ (وسەر ەتۋشى زاتپەن ەسەپتەگەندە) جاقسى ناتيجە بەرەدى. ەگۋگە كۇنباعىستىڭ ءبىرىنشى جونە ەكىنشى كلاستى تۇقىمدارى پايدالانىلادى، ولار ناقتى مولشەردە سەبۋگە ىرىكتەلگەن بولۋى كەرەك، سەبۋ الدىندا تۇقىمدى 80% ء-تى تمتد (زكگ/ت) ۋلى زاتىمەن دارىلەيدى. تۇقىمنىڭ ءسىڭىرۋ تەرەڭدىگىندە توپىراق تەمپەراتۋراسى +10-12°س-عا جەتكەندە سەپكەن دۇرىس. قازاقستاننىڭ كوپتەگەن وبلىستارىندا بۇل جازدىڭ بيدايدىڭ سەبۋ مەرزىمىنە (مامىردىڭ ءى-ىى ونكۇندىگى) سايكەس كەلەدى. قاتارارالىقتارى 70 سم جانە قاتارداعى وسىمدىكتەردىڭ ارا قاشىقتىقتارى 24-30 سم ەتىپ تەسپەلى تاسىلمەن، سەبۋ مولشەرىن ەگىن جيناۋ الدىنداعى تۇپكىلىكتى وسىمدىك سانىنا ەسەپتەپ سەبەدى جانە ول كورسەتكىش ايماقتار بويىنشا تومەندەگىدەي بولۋعا ءتيىس (ءار گەكتارعا ەسەپتەگەندە، مىڭ دانا): ورماندى دالا جانە دالالىق اۋدانداردا 40-45، جارتىلاي قۋاڭشىلىقتى دالالىق ايماقتا — 30-40 جانە قۋاڭشىلىقتى اۋدانداردا (سولتۇستىك قازاقستان) — 20-30.

تۇقىم ىلعالدى توپىراق قاباتىنا سىڭىرىلەدى (6-7 سم)؛ توپىراق ىلعالدىعى جەتكىلىكسىز بولعاندا تەرەڭىرەك سىڭىرۋگە بولادى (8-10 سم). سەبۋدەن سوڭ ىلە-شالا ەگىستىك بۇدىرلى تاپتاگىشتارمەن تىعىزدالادى. كۇنباعىستى مايلى دانگە ءوسىرۋدىڭ قارقىندى تەحنولوگياسىندا ەگىستىكتى كۇتىپ باپتاۋ جۇمىسى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. كۇنباعىستى سەپكەننەن 4-6 تاۋلىك وتكەن سوڭ، ەگىس كوگىنو دەيىنگى تىرمالاۋ جۇرگىزىلەدى، ال ناعىز جاپىراقتاردىڭ ءبىرىنشى جۇبى پايدا بولعاندا ەگىن كوگى تىرمالانادى. ءوسىپ تۇرعان ارامشوپتەردى قىرقۋ ءۇشىن قورعاۋ الاڭىن 12-15 سم قويىپ قاتارارالىقتى 8-10 سم تەرەڭدىككە قاجەت بولسا، ەكىنشىسىن 6-8 سم تەرەڭدىككە جۇرگىزەدى. ەگىستىكتە ارامشوپتەرمەن كۇرەستى حيميالىق تاسىلمەن دە جۇرگىزەدى، قوس جارناقتىلارعا جانە ءبىرجىلدىق استىق تۇقىمداستاردىڭ ءبىرازىنا قارسى توپىراق گەربيسيدى پرومەتريندى قولدانۋ ءتيىمدى. ونى ەگىستەن بۇرىن نەمەسە كۇنباعىس وسكىن بەرەر الدىندا توپىراققا ەنگىزەدى. استىق تۇقىمداس ءبىر جىلدىڭ ارامشوپتەر توپىراققا ەنگىزىلگەن ترەفلانمەن دە (1،0-2،5 كگ/گا) جويىلادى. جەمىستەرىنىڭ بايلانۋىن كوتەرۋ ءۇشىن گۇلدەۋ كەزەڭىندە كۇنباعىس ەگىستىگىنىڭ ءور گەكتارىنا 1-2 بال ارا ۇياسىن اپارىپ قويادى. كۇنباعىس ەگىستىگىندە جينار الدىندا دەسيكاسيا (قۇرعاتۋ) جۇرگىزۋ ءپىسۋدى 10-12 كۇنگە جەدەلدەتەدى، تۇقىمنىڭ ءبىر مەرزىمدە ءپىسۋىن قامتاماسىز ەتەدى، مەحانيزم كۇشىمەن جيناۋدى جەڭىلدەتەدى، سۇر جانە اق شىرىكتىڭ دامۋىن تەجەيدى، قۇرعاق تۇقىم جينالادى، تۇقىمنىڭ شىعىنى كەميدى. دەسيكاسيانى كۇنباعىستىڭ جاپپاي گۇلدەۋىنەن 35-45 كۇن وتكەننەن سوڭ (سەبەتتەگى ءداننىڭ ىلعالدىلىعى 35-30% بولعاندا) ماگنيي حلوراتىمەن (20 كگ/گا) نەمەسە جاڭا دارمەك «باستامەن» (2 كگ/گا) جۇرگىزەدى. جيناۋدى دەسيكاسيادان كەيىن ءداننىڭ ىلعالدىلىعى 14-12% جەتكەندە، ال تۇقىمدىقتا 6-8% بولعاندا قايتادان جابدىقتالعان استىق جيناعىش كومبايندارمەن اتقارادى. ادەتتە بۇل مەرزىم اۋا رايىنا بايلانىستى دەسيكاسيالانعاننان 7-15 كۇن وتكەن سوڭ باستالادى. تۇقىم جينالىسىمەن جەدەل تۇردە تازالانادى، قاجەت بولسا قۇرعاتىلادى. ساقتاۋعا قۇيىلاتىن تۇقىمنىڭ ىلعالدىلىعى 7-8%-تەن اسپايدى.

---