InfoHub Logo

ويلاۋ قابىلەتى ادامنىڭ تانىمدىق پروسەسستەرىنىڭ ەۆوليۋسيالىق جانە تاريحي دامۋىنىڭ ءتاجى. ۇعىمدىق ويلاۋدىڭ ارقاسىندا ادام سەزۋ، قابىلداۋ جانە ۇسىنۋ سياقتى تومەنگى دەڭگەيلى تانىمدىق پروسەسستەر مۇمكىندىكتەرىمەن شەكتەلگەن ءوزىنىڭ بولمىسىنىڭ شەكاراسىن كەڭەيتتى. ءبىزدىڭ وبەكتيۆتى شىندىقتى تانۋىمىز سەزۋ جانە قابىلداۋدان باستالادى. ءبىراق تانىم سەزۋ جانە قابىلداۋمەن اياقتالمايدى. سەزۋ مەن قابىلداۋدان ويلاۋعا وتەدى. ويلاۋ سەزۋ مەن قابىلداۋدىڭ مالىمەتتەرىنىڭ اراقاتىناسىن بەلگىلەيدى –سالىستىرادى، قاتىناستارىن اشادى، اجىراتادى. ويلاۋ بولمىستى ونىڭ بايلانىستارى جانە قارىم-قاتىناستارى ارقىلى كورسەتەدى. ويلاۋ – الەۋمەتتى ۋاعدالى، تىلمەن ۇزدىكسىز بايلانىستى تانىمدىق پسيحولوگيالىق پروسەسس، ول قورشاعان شىنايىلىقتاعى وبەكتىلەردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىن جانە بايلانىستىن جالپىلانعان جانە جاناما بەينەسى ارقىلى سيپاتتالادى. ويلاۋ – كۇردەلى جانە كوپجاقتى پسيحيكالىق ىس-ارەكەت، سوندىقتان ويلاۋ تۇرلەرىن ءبولۋ ءتۇرلى نەگىزدەمە بويىنشا جۇزەگە اسىرىلادى.

ينفورماتيكانى وقىتۋدىڭ ماقساتى الگوريتمدىك، جۇيەلىك جانە اناليتيكالىق  ويلاۋدى، ياعني تەوريالىق ويلاۋدى دامىتۋ بولسا، ءبىز ءوزىمىز ءۇشىن پەداگوگيكالىق اسەر ەتۋ وبەكتىسىن انىقتاپ الۋىمىز كەرەك جانە تەك ءبىلىم، بىلىك جانە داعدىنىن عانا قالىپتاستىرىپ قانا قويماي تۇلعاعا، ونىڭ پسيحولوگيالىق سيپاتتاماسىنا اسەر ەتۋدىڭ كاسىبي قۇرالدارىن تابۋىمىز قاجەت.  ءمۇعالىم ويلاۋدىڭ تاۋەلسىز جانە دارا ەمەستىگىن، ونىڭ «تۇلعا» ءبۇتىن جۇيەسىنىڭ ەلەمەنتى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ءاردايىم ەستە ساقتاۋى قاجەت.

سونىمەن قاتار، ينفورماتيكانى وقىتۋ بارىسىندا ويلاۋ – اقىل-وي پروسەسسى، قابىلدانعان اقپاراتتى ءتۇسىندىرۋ پروسەسسى ەكەنىن ەسكەرىپ، ءتۇسىنۋ كەرەك. بۇل بىرجەي قابىلدانعان اقپارات ءتۇرلىشۋ تۇسىنىلەدى، ياعني ويلاۋ ۇدەرىسى بارىسىندا قابىلدانعان اقپاراتتى ءتۇسىندىرۋ بىرنەشە فاكتورعا بايلانىستى: جاسى، ءبىلىم بەرۋ، دۇنيەتانىم، ومىرلىك تاجىريبە جانە ت.ب.

ءمۇعالىم ويلاۋ ءىس ارەكەتى «وزىنە» جانە سىرتقا باعىتتالۋى مۇمكىن. ءبىرىنشىسىن شارتتى تۇردە «ىشكى اقپاراتتىق اعىم» دەپ اتايىق، ال اۋىزشا تۇردە ايتىلعان ەكىنشىسىن «سىرتقى اقپاراتتىق اعىم» دەپ اتايىق.  سىرتقى جانە ىشكى اقپاراتتىق اعىمداردى ۇدەرىس رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى، ياعني ويلاۋ مەن سويلەۋدىڭ ديناميكالىق مودەلدەرىن تۇرعىزۋعا بولادى. وندا «سىرتقى اقپاراتتىق اعىم» دەپ اقپاراتتى ءبىزدىڭ جادىدان شىعارۋ ۇدەرىسىن جانە اقپاراتتى ۇسىنۋ تاسىلدەرىن تۇسىنۋگە بولادى.

ينفورماتيكا ءمۇعالىمى ينفورماتيكانى وقىتۋدىڭ مازمۇنىن جانە ادىستەمەلىك جۇيەنى دامىتۋدىڭ زاماناۋي كەزەڭىندە ويلاۋ تاسىلدەرىن وزگەرتۋ ءۇشىن جانە ءوزى ءۇشىن كەلەسىنى انىقتاۋ قاجەت: مەن ينفورماتيكا ءمۇعالىمىمىن، ينفورماتيكا ساباعى بارىسىندا ساباقتى ۇيىمداستىرعىم كەلەدى، قانداي مىندەتتەردى تاڭدايمىن، وقۋشىلارعا نە ايتامىن، ۇيگە قانداي تاپسىرما بەرەمىن، وقۋشىلاردىڭ ءوزارا ارەكەتتەستىگىن قالاي ۇيىمداستىرامىن جانە ت.س.س.

ياعني، ەگەر ءمۇعالىم وزىنە: مەن تۇلعانى ريەۆوليۋسيالىق دامىتۋعا «تالپىنامىن»، بۇل ۇنەمى بولاتىن ءبىلىم، بىلىك جانە داعدى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان مەنىڭ ماقساتتى ارەكەتتەرىمنىڭ جاناما ءونىمى رەتىندە تانىلاتىن ەۆوليۋسيالىق دامىتۋ ەمەس. وندا ول اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى وقىتۋ ادىستەمەسىمەن بىرگە ينفورماتيكا ۇعىمىن قالىپتاستىرۋ ادىستەرىن جانە جۇيەلىك نەمەسە تەوريالىق ويلاۋدى دامىتۋ ادىستەرىن مەڭگەرىپ، ولاردى ءبىلىم، بىلىك جانە داعدىنى قالىپتاستىرۋ ادىستەرىمەن بىرگە پايدالانۋى ءتيىس. بۇل ابدەن مۇمكىن، ءبىراق دەگەنمەن جاڭا ادىستەردى مەڭگەرۋ ءۇشىن بەلگىلى ۋاقىت جانە كۇشتى قاجەت ەتەدى. ماڭىزدىسى، بۇل ارەكەتتەردىڭ جاقىن ارادا باعدارلامالىق ماتەريالدى وقۋ جاعىنان، سونىمەن قاتار وقۋ-تاربيە ۇدەرىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ تۇرعىسىنان، ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ تۇرعىسىنان ناتيجەسىن كورسەتەتىنى.

ينفورماتيكانىڭ باستاۋىش مەكتەپتە پايدا بولۋى تاڭ قالارلىق ەمەس، ويتكەنى باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جاسىندا بالالاردىڭ ويلاۋ ءستيلى قالىپتاسادى. سوندىقتان وسى كەزەڭنەن پەداگوگيكالىق ماسەلەنى كوتەرۋ جانە ونى شەشۋ دۇرىس. ەگەر ناقتى تەحنيكادا جۇمىس ىستەۋ داعدىسىن تىكەلەي جۇمىس ورىنىندا عانا قالىپتاستىرۋعا بولسا، ويلاۋ قابىلەتىن بەلگىلى تابيعاتپەن انىقتالعان مەرزىمدە دامىتىلماسا، ول سول قالپىندا قالادى. ويلاۋدى دامىتۋ جۇمىسى كەشىكتىرىلسە – بۇل قايتا ورالمايدى. سوندىقتان بالالاردى زاماناۋي اقپاراتتىق قوعامداعى ومىرگە دايىنداي ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە لوگيكالىق جانە الگوريتمدىك ويلاۋدى، تالداۋ جانە سينتەزدەۋ (جاڭا سحەمالار، قۇرىلىمدار جانە مودەلدەر قۇرۋ) قابىلەتىن دامىتۋ قاجەت. ەسكەرەتىنى وقىتۋدىڭ مۇنداي تەحنولوگياسى اتا-انالار نەمەسە مەكتەپتىڭ مۇمكىندىكتەرىنە تاۋەلدى بولماي قولجەتىمدى بولۋى ءتيىس.

كوپ جاعدايدا ينفورماتيكانى وقىتۋدىڭ ويلاۋدى دامىتۋداعى ءرولى ادامعا ءتان ۇعىمدىق ويلاۋعا سۇيەنەتىن مودەلدەۋ جانە جوبالاۋ ادىستەمەسىنىڭ، اسىرەسە وبەكتىلى-باعدارلانعان مودەلدەۋ جانە جوبالاۋ سالاسىنداعى زاماناۋي زەرتتەۋلەرمەن بايلانىستى. كەز كەلگەن پاندىك سالا ءۇشىن ۇعىمدار جۇيەسىن اتاپ كورسەتۋ، ولاردى اتريبۋتتار جانە ارەكەتتەر جيىنتىعى تۇرىندە ۇسىنۋ، ارەكەتتەر الگوريتمىن جانە لوگيكالىق قورىتىندى سحەماسىن سيپاتتاۋ بىلىكتىلىگى ادامنىڭ وسى پاندىك سالاداعى باعىت-باعدارىن جاقسارتادى جانە ونىڭ جەتىك ويلاۋى تۋرالى كورسەتەدى.

ينفورماتيكا كۋرسى، ماتەماتيكا كۋرسىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى، ونىڭ نەگىزگى ماقساتى – وقۋشىلاردىڭ الگوريتمدىك ويلاۋ نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋ. الگوريتمدىك ويلاۋ قابىلەتى دەپ قالاۋلى ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن ارەكەتتەر جوسپارىن قۇرۋدى قاجەت ەتەتىن ءتۇرلى ەسەپتەردى شەشۋ تۇسىنىلەدى.

 بەينەلى جانە لوگيكالىق ويلاۋمەن قاتار ارەكەتتەر تىزبەگىن كورسەتۋ رەتىندە قاراستىرىلاتىن الگوريتمدىڭ ويلاۋ ادامنىڭ زياتكەرلىك قۋاتىن، ونىڭ شىعارماشىلىق پوتەنسيالىن انىقتايدى. جوسپارلاۋ داعدىسى، ءوز ارەكەتتەرىن ناقتى جانە تولىق سيپاتتاۋ ادەتى وقۋشىلارعا شىعۋ تەگى ءتۇرلى ەسەپتەردى شەشۋ الگوريتمدەرىن قۇراستىرۋعا كومەكتەسەدى. الگوريتمدىك ويلاۋ الەمگە دەگەن عىلىمي كوزقاراستىڭ قاجەتتى بولىگى بولىپ تابىلادى. سونىمەن قاتار، ول ودان دا كەڭ ماعىناداعى پايدالى جالپى ويلاۋ داعدىلارىنان تۇرادى. ولارعا، مىسالى، ەسەپتەردى كىشى ەسەپتەرگە ءبولۋ جاتادى.

مەكتەپ وقۋشىسىن الگوريتميكاعا وقىتۋ ءۇشىن ءبۇتىن ساندارمەن اريفمەتيكالىق وپەراسيالاردى ورىنداۋ بىلىكتىلىگى كەرەك.

وقۋشىلاردى الگوريتمدىك ويلاۋ نەگىزدەرىنە وقىتۋ ورىنداۋشى ۇعىمىنا نەگىزدەلەدى. بۇل ۇعىم سوڭعى ۋاقىتتا ينفورماتيكا ءمۇعالىمىنىڭ كۇندەلىكتى قولدانىسىنا ەنگەن جانە كوپتەگەن كۋرستار وسى تاسىلدەمەگە نەگىزدەلگەن. ورىنداۋشىنى باتىرمالار جيىنتىعىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن روبوت تۇرىندە قاراستىرۋعا بولادى. ءاربىر باتىرما روبوت ورىنداي الاتىن ءبىر ارەكەتكە  سايكەس كەلەدى. باتىرمانى باسۋ روبوتتىن بەلگىلى ءبىر ارەكەت ورىنداۋىنا الىپ كەلەدى. روبوت بەلگىلى ورتادا ارەكەت ەتەدى. ورىنداۋشىنى سيپاتتاۋ ءۇشىن ول ارەكەت ەتەتىن ورتانى جانە ءاربىر باتىرما باسىلعاندا ورىندالاتىن ارەكەتتەردى انىقتاۋ قاجەت. ورىنداۋشىلاردى ەنگىزۋدىڭ نەگىزدەمەسى – ەسەپ. ينفورماتيكادا قولدانىلاتىن ورىنداۋشىلار ءداستۇرلى. الگوريتمدىك ويلاۋ لوگيكالىق ويلاۋعا ءتان كەيبىر قاسيەتتەرگە يە بولادى، ءبىراق قوسىمشا قاسيەتتەردى قاجەت ەتەدى. ولارعا قويىلعان ەسەپتى شەشۋ ءۇشىن قاجەت رەتتەلگەن ارەكەتتەردى تابۋ بىلىكتىلىگى جانە باستاپقى ەسەپتى شەشۋگە الىپ كەلەتىن قاراپايىم ەسەپتەردى بەرىلگەن ەسەپتەن تابۋ. لوگيكالىق ويلاۋدىڭ بولۋى مىندەتتى ەمەس، ءبىراق الگوريتمدىك ويلاۋ بولۋى ءتيىس.

قازىرگى ۋاقىتتا بالالاردىڭ الگوريتمدىك ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋعا ارنالعان كوپتەگەن باعدارلامالار بار. ۇنەمى دامىتۋ ساباقتارىن وتكىزۋ بارىسىندا، جۇيەلى ۇيىمداستىرىلعان قىزىقتى تاپسىرمالاردى ورىنداۋ كەزىندە الگوريتمدىك ويلاۋ، وزبەتىندىلىك سياقتى قىمبات قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قولايلى جاعداي قۇرىلادى. كومپيۋتەرلىك جاتتىعۋلار ساباق تۇرلەرىنىڭ ءبىرى، ول بارلىق ساباقتار بويىنشا جاسالىپ، ساباقتىڭ اپوفەوزى بولۋى ءتيىس. كەز كەلگەن ينفورماتيكا ساباعىندا كومپيۋتەرلىك جانە كومپيۋتەرلىك ەمەس فراگمەنتتەر بولۋى ءتيىس. ولاردىڭ دۇرىس ۇيلەسىمدىلىگى ادىستەمەلىك جانە ەرگونوميكالىق تالاپتارمەن انىقتالۋى ءتيىس.

كوپتەگەن ۇيرەتۋشى باعدارلامالار بەلگىلى داعدىنى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالىپ، جوبالاناتىندىعىنا قاراماستان، ساباققا كىرىستىرىلگەن كومپيۋتەرلىك باعدارلامالارلار كوپماقساتتىلىق ادىستەمەلىك جۇكتەمەگە يە بولۋى ءتيىس. شىنىمەن-اق، كوپتەگەن وقىتۋدىڭ باعدارلامالىق قۇرالدارىندا ءارتۇرلى پەداگوگيكالىق باعىتتار قيىلىسادى.

تۇرعانباي ق.ە.، تولەبايەۆا ن.ا.

---