InfoHub Logo

1916 جىلدىڭ كۇزىندە توم قالاسىنا (ول كەزدە ءبىز قازىرگى تومسك قالاسىن وسىلاي اتايتىنبىز) سىرقاتىن ەمدەۋدى جانە ورىسشا وقۋدى ارمان ەتىپ سۇلتانماحمۇت كەلدى. مەنىڭ تاۋتەحنولوگيا ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن كەزىم ەدى. ول تومعا كەلىسىمەن مەنى ىزدەپ تاپتى. ارينە، مەن سۇلتانماحمۇتتى «ايقاپ» جۋرنالى بويىنشا بۇرىننان بىلەتىنمىن. ول سول ءوزىمنىڭ ۇعىمداعىداي جىگىت بولىپ شىقتى.

سۇلتانماحمۇت ماعان شۋ دەگەننەن-اق ۇنادى، سەبەبى ول العاش كورىپ وتىرعان ادامىم عوي، ءبىرىنشى رەت كەزدەسۋىم عوي دەپ تارتىنبايدى ەكەن: اشىق سويلەپ، ىشكى سىرىن، ساياسي تۇسىنىكتەرىن يمەنبەي جايىپ سالىپ وتىردى. ول كەزدە قازاق دالاسىندا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى ءجۇرىل جاتقان. شاي باسىندا وسى جايىندا اڭگىمە قوزعاعانىمىزدا، سۇلتانماحمۇت:

— ءسىز ساعىنعاندىقتان با، الدە پاتشا ومىرىنە قارسى شىققانداردىڭ جاعدايىن جەتە بىلگىڭىز كەلگەندىكتەن بە، ايتەۋىر مەنەن ەلدىڭ ءحالىن كوپ سۇرايسىز. سوندا ءسىز سوعىس مايدانىنا قازاقتاردىڭ جىگىت بەرگەنىن ءجون دەپ ويلايسىز با نەمەسە ونى قىرىلۋ دەپ ويلايسىز با؟ — دەدى.

ونىڭ سۇراقتارى ناق، ءدال جانە پىكىرلى بولۋشى ەدى.

مەن بىلاي دەدىم:

— كىم ءبىلسىن، بەرمەسەڭ ءوز جەرىندە قىرادى، اۋىل-ايماق، بالا-شاعا بىرگە كەتەدى؛ بەرسەڭ مايداندا قىرىلادى، وندا ەل امان قالادى. ءبىراق جىگىتتەرسىز ەلدە نە ءسان قالادى؟ ەندەشە بەرۋ دە جاقسى ەمەس. مۇنىڭ ءوزى باس شاتىستىراتىن نارسە. مەنىڭ ەلمەن، قازاق وقىعاندارىمەن بايلانىسىم شامالى، ولاردىڭ نە ىستەپ جاتقاندارىن، نە ويلايتىندارىن مەن بىلمەيمىن.

سۇلتانماحمۇت ىشىندە ءبىر قۇپيا سىر بارداي ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا مىنانى ايتتى:

— ءيا، قىرىلىستان بىلايدا — بىلايدا قاشىپ قۇتىلۋعا بولمايدى. ءبىراق كۇرەسكە شىققانداردىڭ ءوز جەرىندە تىرەگى دە، كۇشى دە مول بولادى عوي.

— سەن كۇش كورسەتۋدى جاقتايسىڭ با؟ — دەدىم مەن.

— جاقتايمىن، ءبىراق اقىلدى كۇش بولۋ كەرەك، — دەپ، سۇلتانماحمۇت تاعى دا تەرەڭ ويعا شومدى. تەگىندە ول حالىق، بوستاندىق جايىن ايتقاندا اشىنا، قوبالجي، قايعىرا سويلەيتىن ادام بولدى عوي دەپ ويلايمىن.

سۇلتانماحمۇت «ورىس ءتىلىنسىز عىلىم، مادەنيەت جوق قوي» دەي وتىرىپ، كەلگەن بەتتە سىرقاتىن ەمدەتۋ جايىنان گورى وسى جاعىن باسا ايتتى. مەن ول كەزدە ءوزىم ينستيتۋتتا وقي ءجۇرىپ، قالادا تۇراتىن ەۆرەي، ورىس بالالارىنا ورىس تىلىنەن جالدانىپ ساباق بەرەتىنمىن. ولار اجەپتاۋىر اقشا تولەپ تۇردى. مۇنى بىلگەن سۇلتانماحمۇت ءبىر كۇنى:

— ورىس ءتىلى بۇلارعا وتە قاجەت بولعاندا، بىزگە ءتىپتى قاجەت قوي. مەن «نان سۇرارلىق بولسا جەتەدى» دەيتىن ورىس ءتىلى ءۇشىن ەمەس، ۇلكەن كىتاپتاردى وقي، تۇسىنە الاتىن، رەتى كەلگەن جەردە ورىسشا جازىپ جىبەرەتىن ورىس ءتىلىن ۇيرەنگىم كەلەدى، — دەدى.

مۇنىسى — ماعان وڭداپ وقىت، كوپ ۇيرەت دەگەندەگىسى ەدى. مەن سۇلتانماحمۇتتىڭ بۇل تىلەگىن ءوز شامامشا ورىنداپ باقتىم. «كەدەي» پوەماسىنىڭ ەپيگرافىن ورىس تىلىندە جازۋى وسىنىڭ ناتيجەسى مە دەپ ويلايمىن.

مەن سۇلتانماحمۇتتىڭ تالابىنا وتە رازى بولدىم. ءبىراق ەڭ اۋەلى قالاداعى اتاقتى ءبىر تەراپيەۆتىگە كورىنىپ، ەمدەلۋىن ماقۇل كوردىم. ءبىز بۇل ماقساتىمىزعا جەتتىك تە. سوندا الگى دارىگەر سۇلتانماحمۇتتى ەمدەگەنى ءۇشىن 50 سوم اقشا الدى. اقشانى تولەگەندە سۇلتانماحمۇت قاتتى كۇيىنىپ:

— بۇل نە دەگەن سۇمدىق! جاقسىلىقتى اقشاعا ساتۋ ادام ءۇشىن ۇيات ەمەس پە؟ — دەدى.

— وعان ۇكىمەت اقشا بەرمەسە، دارىگەر نە ىستەمەك؟ — دەدىم مەن.

سۇلتانماحمۇت ءتۇسىندى:

— مەن اقشامدى اياپ نەمەسە دارىگەردى كىنالاپ تۇرعانىم جوق. بۇكىل ادامعا ورتاق ءارى وتە قاجەت جاقسىلىقتار بار عوي. ماسەلەن، ەمدەۋ، وقىتۋ سياقتى. وسىلار تەگىن بولۋى شارت ەمەس پە؟ ويتكەنى، بىرىنشىدەن، اركىمنىڭ دە اۋىرسا ەمدەلگىسى كەلەدى، ەكىنشىدەن — اركىمنىڭ دە وقىعىسى كەلەدى. ال وسىلارعا جاڭاعىداي قىمبات ەڭبەك اقى الاتىن بولسا، سوعان ۇكىمەت دۋشار ەتسە، وندا الگى اركىمدەردىڭ ءبارى بىردەي جاڭاعى جاقسىلىقتاردى كورە بەرمەيدى عوي. مەنىڭ دە كوپ ساندالۋىم مەن جۇدەۋشىلىگىمنىڭ كۇرە تامىرى وسىندا جاتىر، — دەدى.

سۇلتانماحمۇتتىڭ بۇل ءسوزى ماعان ۇنادى، ءبىراق مەن دە سول تۇستا جالدانىپ بالا وقىتاتىن ادام بولعاندىعىمنان كوڭىلىمە الىڭقىراپ:

— مەنى دە قيناماي، تەگىن وقىت دەگەنىڭ عوي، — دەپ كۇلدىم.

سۇلتانماحمۇت كەنەت ويلانا قالىپ، ارتىنشا مىنانى ايتتى:

— قۇداي ساقتاسىن. مەنىڭ پىكىرلەرىمنىڭ ءبىر شەتى كەلەشەكتە جاتاتىن سياقتى. جاسىم كىشى بولسا دا، مەن سىزدەن وتىنەيىنشى — مەنىڭ جاڭاعىداي سوزدەرىمدى وزىڭىزگە قاراي بەيىمدەي بەرمەڭىز. مۇمكىن، مەنى سىناپ كورگىڭىز كەلەتىن شىعار، وندا راحمەت ايتامىن.

مەن كىدىرمەستەن جاۋاپ قاتتىم:

— جاقسى. ءبىراق مەن سەنەن ساباق وقىتقانىم ءۇشىن دە، سىناعانىم ءۇشىن دە اقى المايمىن.

سۇلتانماحمۇت ۇندەمەدى. ءبىراق كەيىنىرەكتە:

— مەن ءسىزدى تەگىن وقىتۋ جولىنا قاراي باستادىم عوي دەيمىن. مەنىڭ سىزگە اقشا تولەمەۋىمدە قازاقشىلىق تا، تۋىستىق تا جوق ەكەنىنە سەنىڭىز، — دەدى.

سۇلتانماحمۇت تومدا ولەڭ، شىعارما جازۋمەن شۇعىلدانا قويعان جوق. مۇنىڭ ەكى سەبەبى بولدى: بىرىنشىدەن، ول تۇگەلدەي ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋگە بەرىلىپ كەتتى، ەكىنشىدەن، دەنساۋلىقتى دا ساقتاۋ قاجەتتىگىن مەن ۇنەمى ەسكەرتىپ وتىردىم.

سۇلتانماحمۇت وتە العىر ەدى ءارى وقىعاندارىن وزىنشە ويلاستىرىپ بارىپ قابىلدايتىن. ول ءبىر قىستىڭ ىشىندە ورىس ءتىلى گرامماتيكاسىن، اسىرەسە سينتاكسيسى مەن ەتيمولوگياسىن جەتە مەڭگەرىپ الدى. ورىسشا جاقسى سويلەمەگەنىمەن، جازۋعا، ۇعىنۋعا كەلگەندە وتە جەتىك بولىپ شىقتى. ول مەنىڭ ۇيىمنەن ل. تولستويدىڭ، رۋسسونىڭ تاعى باسقا ساياسي بروشيۋرا كىتاپتارىن وقىپ ءجۇردى جانە ولاردى تەرەڭ تۇسىنەتىن ەدى.

سۇلتانماحمۇت قىس ورتاسىندا قاراجاتسىز قالدى. مەن وعان كومەكتەسىپ تۇردىم. ول كوبىنشە ءبىزدىڭ ۇيدە بولدى. ءسويتىپ جۇرگەندە فيەۆرال ريەۆوليۋسياسى بولدى دا، مارت ايىندا ەكەۋمىز دە سەمەيگە كەتتىك. ونىڭ جول قاراجاتىن مەن كوتەردىم.

سەمەيدە ول الاشوردا قۇرعان قازاق كوميتەتىنىڭ كىشى حاتشىسى، ال مەن جەر ماسەلەسى ءبولىمىنىڭ مۇشەسى بولىپ ىستەدىك. كوميتەتتىڭ باسشىسى ومبىدا وقىعان رايىمحان مارسەكوۆ دەيتىن ەدى. سۇلتانماحمۇت مۇنىمەن شۋ دەگەندە-اق كەلىسپەي ءجۇردى، ءتىپتى ۇرىسىپ، توبەلەسۋگە شەيىن باردى. انىعىن ايتۋ كەرەك، ەكەۋىن رايلاستىرىپ، سۇلتانماحمۇتتىڭ ءبىراز ءجۇرىپ قالۋىنا مەن سەبەپكەر بولدىم. سۇلتانماحمۇت مەنى ۇستازىم دەپ جۇگىنە سىيلاپ، ءتىلىمدى الاتىن ەدى. اقىرى ەشبىر جىلى سوزگە جۇگىنبەي، مەنىڭ دە ءتىلىمدى الماي 1918 جىلدىڭ فيەۆرالىندا ەلىنە كەتىپ قالدى. وسىدان كەيىن مەن دە الا كوڭىل بولا باستادىم. اقىرى الاشوردا باسشىلارىنا جاقپاي، 1918 جىلعى زەمستۆو سايلاۋىنا دا شاقىرىلماي قالدىم.

سۇلتانماحمۇتتا مەنىڭ بايقاۋىمشا، جالپى ادامگەرشىلىك، ادىلدىك، ادام عۇمىرىنىڭ ۇزاق بولۋى، باقىت، تەڭدىك سياقتى گۋمانيستىك تىلەكتەر باسىم ەدى. ول قانداي ماسەلە جايىندا اڭگىمە قوزعاساق تا، ىلعي وسى تۇرعىلاردان قارايتىن، بەلگىلى ءبىر ساياسي باعىتتى، بەلگىلى ءبىر پارتيا جولىن بەرىك ۇستانبايتىن سياقتى ەدى. راس، سۇلتانماحمۇتتا يدەيالىق نىسانا بەرىك بولدى، ءبىراق ول يدەيا بەلگىلى ءبىر ساياسي اعىمعا، پارتياعا بەرىلگەندىكتەن ەمەس، حالىق مۇددەسىنەن، ءوز سەنىمدەرىنەن تۋىپ جاتاتىن. وسىعان قاراعاندا، مەن سۇلتانماحمۇتتىڭ قوعامدىق باعىتى دا، ساياسي كوزقاراسى دا، پارتياسى دا ادىلدىك پەن بوستاندىق پا دەپ ويلايمىن.

بوستاندىقتى ول كەزدە قازاق وقىعاندارى ەكى ءتۇرلى باعىتتا تۇسىنەتىن: ءبىرىنشىسى — ءيىسى قازاقتى روسسيادان ءبولىپ اكەتۋ. بۇل — ناعىز ۇلتشىلدىق. ەكىنشىسى — قازاق حالقىن ەكى جاقتى ەزىلۋدەن قۇتقارۋ. سۇلتانماحمۇت وسى سوڭعى باعىتتا، ياعني دەموكراتتىق باعىتتا بولدى. ويتكەنى سۇلتانماحمۇت فيەۆرال ريەۆوليۋسياسى كەزىنىڭ وزىندە باي، كەدەي دەپ ءبولىپ، ماڭىنداعىلاردىڭ ويىن، ءىسىن، قىزمەتىن كەدەيلەرگە تيگىزەر پايداسىنا قاراي باعالايتىن.

سۇلتانماحمۇتتا ۇلتشىل دەگەن پىكىرلەر دە بولعان سياقتى. مەنىڭ ويىمشا، ۇلتشىلدىقتى ادامنىڭ بولعان جەرىنەن، ونىڭ سولارمەن ارالاس جۇرۋىنەن، وندا قىزمەت ىستەۋىنەن ەمەس، بەتالدىسىنىڭ جالپى باعىتىنان، ىشكى دۇنيەسىنەن ىزدەۋ كەرەك. وسى جايدى ەسكەرگەندە، سۇلتانماحمۇت ۇلتشىل بولىپ شىقپايدى. سوندىقتان ول بەس-التى اي ۇلتشىل بولدى، كەيىن ءتۇسىندى دە بەزىپ كەتتى دەۋ قيسىنسىز. ويتكەنى يدەيا جولىنداعى ادامنىڭ سىرت ارەكەتى زامان تۇرىنە قاراي وزگەرگەنىمەن، ىشكى مۇددەسى سول كۇيىندە قالماق. ونى وزگەرتۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت، تاريحي جاعدايلاردىڭ تۇتاس ءبىر جۇيەسى قاجەت.

ارينە، ادامعا مىنەزدەمە بەرۋ ءۇشىن، ونىمەن ۇزاق ۋاقىت بىرگە بولىپ، ىشتەي دە، سىرتتاي دا ارالاسىپ كەتۋ كەرەك. ال مەن سۇلتانماحمۇتپەن باس-اياعى ءبىر جىلداي عانا بىرگە بولدىم، ونىڭ وزىندە دە سۇلتانماحمۇتتىڭ ىستەس، سىرلاستىعىنان گورى شاكىرتتىك مىنەزى باسىم ەدى. ول ءوزىن مەنىڭ الدىمدا تۇيىق ۇستايتىن، ويتكەنى سىيلايتىن.

الايدا، سول از ۋاقىتتىڭ ىشىندە مەن سۇلتانماحمۇتتان ەرەكشە ءبىر قاسيەتتى اڭعاردىم، ول — وتكىر سابىرلىلىق. مەن وسى وتكىر سابىرلىلىقتى ونىڭ شىعارمالارىنان دا كورەمىن.

ءالىمحان ەرمەكوۆ،

1960،11 يۋن.

---