InfoHub Logo

جاسىڭدا سۇلتانماحمۇتتىڭ ماڭدايىندا كەكىلى بولدى، بىلمەگەن ادام ونى ايەل بالا دەپ قالۋشى ەدى. بەتىڭدە شەشەكتەن قالعان بۇجىر داتى بار سارعىش بالا ەدى. ءىنىسى باشەن شوقپىتقا تارتقان، سۇلتانماحمۇتى ناعاشىسىنا تارتقان دەۋشى ەدى. شوقپىت قاراۋىل ەلىنەن كوشىپ كەلىپ بيبىشكە ۇيلەنگەننىڭ كەلەر جىلى تاستان، توپىراقتان قالاپ، تورايعىرعا قاراعان جەر شەتىنە جالعىز قىستاپ، ءۇي سالىپ الدى. قوراسى دا تاستان قالانعان. ءۇيدىڭ قالىڭدىعىن ءبىر كەزدەي قىلىپ قالادى، ارتىق بەينەت، ارتىق راسحودقا قارامادى. سۋ دا الىس بولدى. سۋ الاتىن بۇلاق بارىپ-قايتۋى ءۇش شاقىرىمداي ەدى. مالىن تورايعىر كولىنەن سۋاردى، قول دە الىس، ەكى شاقىرىم ەدى. وسى قىستاۋعا بىرنەشە جىل قىستادى. وعان قاجىمادى، جالعىزبىن دەمەدى، سۇلتانماحمۇت پەن باشەڭدى ءوزى وقىتا باستادى، ۇيتكەنى ءوزىنىڭ ازداعان ارابشا حات تانيتىنى بار ەدى. جاز ەل جايلاۋعا كوشكەندە، ايەلىنىڭ جاقىنى جاقسىلىقتىڭ بالاسى تورتاي دەگەندى «بالالارىمدى وقىت، ساباق بەر» دەپ قولىنا ۇستاتادى. تورتاي دومبىرامەن ولەڭ ايتاتىن، ارابشا بەيىت ايتاتىن ەدى. ءوزى جاس، تۇندە التىباقان قاسىندا بولادى. شوقپىت ونى تالاي التىباقان باسىنان الىپ قايتاتىن.

ەل كەلبەت دەيتىن جايلاۋدا، شوقپىتتار بولەك اۋىل. اي قاراڭعى. ءتۇن. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قوتانىنداعى قويى ۇرىكتى. اۋىل ۋ-شۋ، شۋلاپ ۇرگەن يت. ءبىر لاق باقىرىپ بارادى. قاسقىر الىپ قاشىپ بارادى دەپ، بارلىعىمىز قۋىپ كەلەمىز. بەتى تومەنگى تاس شۇقىر. ءبىر ۋاقتا لاق جاقتان ادامنىڭ ويبايلاعان داۋىسى شىقتى. كەلسەك، بىرەۋ بىرەۋدى ساباپ جاتىر. بۇل نە دەسەك، لاق بولىپ باقىرىپ قاشقان شوقپىتىڭ بالا مولداسى تورتاي ەكەن. لاق باقىرا جونەلگەندە، شوقپىتتىڭ قاباعان شولاق توبەتى جۇرت ايتاقتاپ دالاعا شىققاندا قۋا جەتىپ، تورتايدى الىپ تۇرعان. ىلە جۇگىرگەن شوقپىت اقشولاق قاسقىر الىپ جاتىر ما دەپ كەلسە، مولداسىن تالاپ جاتىر ەكەن. ايىرىپ الدىق. شوقپىت ايتادى: — مەن مۇنى بالالارىمدى وقىتادى، ءتالىم بەرەدى دەسەم، مۇنىڭ قىلىپ جۇرگەنى مىناۋ. ەندىگارى مۇنداي ىستەمە. سەنى كورىپ بالالار نە بولادى؟

ءبىزدىڭ اۋىلدا دا مولدا بار. اۋىل اراسى جاقىن. ءبىزدى جۇمات وقىتادى. ءبىراق ءبىز قوي ورىسىنەن بارامىز.

ۇيقىمىز كەلىپ قالعىپ وتىرامىز، تۇك ۇقپايمىز. شوقپىت ولاي وقىتپايدى، بالالاردىڭ ۇيقىسى قانعان سوڭ اسىن بەرىپ، سونان كەيىن وقىتادى.

تورتايدى ءبىر-اق جىل ۇستادى. ودان كەيىن سادۋاقاس مولدادان ءبارىمىز بىرگە وقىدىق. ءبىز بۇرىن حات تانىدىق. مىنا ەكى بالا كەش، ءبىراق ءبىر ايتىپ بەرگەن ساباقتى سۇلتانماحمۇت جاتتاپ الاتىن بولدى. شوقپىت بالالارى وسە باستاعانىنا وتە قۋانۋشى ەدى. بالالارى نە تىلەسە سونى ورىنداپ تۇردى.

وسكەن سايىن سۇلتانماحمۇت ادامعا جاقىن، جۋاس، بەت-پىشىنى سۇيكىمدى، جىلى ءجۇزدى بولدى؛ وگەي شەشەگە ەرىكسىز جاقتى: ءوزىنىڭ ىشىنەن شىققان بالاداي بولدى، باسقالىعى بولمادى. سۇلتانماحمۇت قىزىقتى بالا ەدى: باسقا بالالارىنا ارتىق ويناۋ، بىلعانۋ، كۇلمەن ويناۋ وندا جوق، قولى-باسى تازا. كوبىنەسە جۇرت وسى تازالىعىن ۇناتادى. سۇلتانماحمۇت ون بەستەن اسا بەرگەندە مۇقان مولدادان وقىدى. مۇقان مولدا سارى دەگەن ەلدەن، سارى ىشىندە تۇلجان ۇلى اتاندى. مۇقان ءوزى مولدا بولسا دا، شاريعات جولىن كوپ كۇتپەيتىن ەدى. ءوزى بالاسىن ورىسشا وقۋعا بەرگەن. جاقيا دەيتىن بالاسى ومبىداعى مەديسينسكايا شكولادا وقىپ ءجۇردى. وتىرعان جەرى كۇلكى، ساۋىقشىل ادام ەدى. وقىتقان بالالارىنا باسقا مولدالارشا دۇرە سالماۋشى ەدى. شاريعات ورنىنا ولەڭ جازدىرىپ، ءوزى ولەڭ جازۋشى ەدى، ساباق اراسىندا ءبىر-بىر اۋىز ولەڭ جازىپ، بال ال اردان وعان جاۋاپ كۇتۋشى ەدى. مۇقاننان وقىعان سۇلتانماحمۇت پەن ءشايباي كوبىنەسە ولەڭگە قاراي بەيىمدەلە باستادى. مۇقان مولدا سۇلتانماحمۇتتى جازعان جاۋابىنا ىرزا بولىپ جاقسى كورە باستادى. «بۇدان وقىعان بالا بۇزىلادى» دەپ جۇرت بالالارىن شىعارىپ الدى.

ءبىر كۇنى ءشايباي ەكەۋىمىز ماحمۇتقا بارىپ قايتتىق دەپ شوقپىتتىكىنە باردىق. بارساق ماحمۇت ۇيدە. ءبىز بارىپ وتىرعاننان كەيىن، ماحمۇتتىڭ شەشەسى ءبيبىش:

— ويباي، سەندەر وسى كۇلكىلەرىڭدى قويشى، جاي جۇرىڭدەر! مىنا ماحمۇت قىمىز ءىشىپ تۇرعان جەرىنەن قىمىزىن ىشە الماي، كوردىڭ بە بۇگىن جىلقىشى احمەتتىڭ قىلعان ءىسىن؟ — دەدى.

— ءيا، نە بوپتى؟ — دەستىك.

— بۇگىن سادىق ءۇيىنىڭ تانعىشىن كەسىپ، كيىزىن ءتىلىپ تاستاپتى. «مۇنى قىلعان كەنجەتاي، ءشايباي، ماحمۇت — ۇشەۋى، مەن كورىپ قالدىم» دەپ بۇلىك سالعان جوق پا وسىندا.

ءبىز تاڭداندىق. سوندا ماحمۇت:

— وسى احمەتتى ءبىر ساباپ بەرشى، كەنجە اعا! بارعاندا ماعان سۇيگەن كوزىمەن قاراعانى قۇدايدىڭ تورىنە كىرگەنىمدەي بولۋشى ەدى، — دەدى.

— جارايدى، ورىندايىن، ءبىراق اقىما بىر-ەكى اۋىز ولەڭ كەرەك، — دەدىم.

— قۇپ! — دەدى ول.

ماحمۇت تاپسىرعان جۇمىستى ورىنداپ:

— مەنىڭ تىلەگىم نە بولدى؟ — دەگەندە:

— كەنجە اعا، ۇمىتىپ كەتتىم، ويتسە دە،  — دەپ قارىنداشىن الىپ مىنانى جازىپ بەردى:

— اق ساۋلە، كۇمىس ءجۇزدى، قۇندىز قاباق،

سەن — گۇلسىڭ ءيىس شاشقان جارىپ ساباق.
بولعاندا كوزىڭ — جاقۇت، ەتىڭ — تورعىن،
قاسىڭ-اي، شاشىڭ — جىبەك، مامىق تاماق.
ءجۇزىڭ — نۇر، ءسوزىڭ — الما، اۋزىڭ — التىن،
سامورود، قۇسپاسى جوق ناعىز بالقىپ.
شومىلعان سۇڭقار بويىڭ ناق گاۋھارعا،
بۇرقىراپ نۇر توگىلسىن، ماعان تالپىن؟
ءبىر سەنسىڭ دۇنيە كورگەن كوزىم نۇرى،
جارقىراپ جانىم تارتار، كوڭىلىم گ ۇلى.
ەگىلگەن ەر كوڭىلىم قول سەرمەيدى،
تارتسا دا اسپاننان كەپ جۇماق حورى.
جان ساۋلە، كەۋدە كۇيگەن، جۇرەك جالىن!
كەۋدەم وت، جۇرەگىمنىڭ بايقا قالىڭ؟
داۋاسى اۋىر دەرتتىڭ — جالعىز سەنسىڭ،
قولىڭ بەر كەتسىن قايعى، ءسونسىن جالىن!

مىنە، وسى ولەڭدى دومبىرامەن ونگە سالىپ ايتىپ ءجۇردىم.

1911-1912 جىلداردا سۇلتانماحمۇت وقيمىن دەپ كەرەكۋگە باردى. باسقا دا وقۋ ىزدەدى، ءبىراق تابا المادى. وندا كەيىن ترويسكىگە بارام دەپ تالاپ ەتتى. شوقپىتتا وقىتاتىن حال جوق جانە بالاسىنىڭ بىلگەندى بىرەۋگە مولدالىققا تۇرىپ بالا وقىتۋىن قالادى. وسى تۋرادا ماحمۇتقا كوپ وي ءتۇسىردى. ءشايباي ارقىلى ءشايبايدىڭ اكەسى ابباسقا ايتقىزدى.

ابباس — وقىعان ادام، ادام قارايتىن دارىگەر. وقيمىن دەگەن بالانى جاقسى كورەتىن جانە شوقپىتقا ايتاتىن: «وسى بالاڭدى وقىت، وسىندا بىردەمە بار، ويلى ادام بولادى، بۇل تەك ادام بولمايدى»، — دەپ، سۇلتانماحمۇت وقۋعا جۇرمەك دەگەن ءسوز قۇلاعىنا تيىسىمەن ءوزى باسشى بولىپ ماحمۇتقا قاراجات جيناپ بەردى. بەرگەندەر — شەريازدان ايمانوۆ، ابباس ايمانوۆ، سادىق قورابايەۆ، قامار قاسىموۆ تاعى وسى سياقتى.

ترويسكىگە بارىپ بىرەر جىل وقىپ، 1914 جىلى قايتىپ كەلدى. سۇلتانماحمۇت وسكەن، ءبىلىم العان، ءبىراق قاراجاتى كەمدىگىنەن بىتىرمەي قايتقان. عابدوللا توقايەۆتىڭ سوزدەرىن كوپ جيناعان. «ايقاپ» جۋرنالىن الىپ وقيتىن بولعان. كوپ شىعارمالار شىعارعان، جۋرنالعا دا ءسوز جازعان. ءبىز ورتامىزدا ماحمۇت سىقىلدى ادام بولعانىنا وتە قۋانىپ قالدىق. سۇلتانماحمۇت ءبىزدىڭ بۇل قۋانىشتىمىز بەن ءۇمىتىمىزدى ولە-ولگەنشە اقتاپ كەتتى.

ايمانوۆ كەنجەتاي،

1941، 20-25مارت.

---