InfoHub Logo

— قالاعا، جينالا بەرىڭىز، ءسىزدى وسكەمەنگە تەز جەتكىزىڭدەر دەگەن بەردىبەك ساپاربايەۆتىڭ بۇيرىعى كەلدى. يسلام ابىشيەۆتىڭ شاقىرۋ قاعازى قولىمىزدا تۇر، — دەدى. «ەل جاتسا دا ەنەكەم جاتپايدى» دەمەكشى، قيت ەتسە مەنى ىزدەيتىن ەلگەزەك ءىنىمىز قايىرجان عوي. اتقا جەڭىل تەلپەكباي دا ەمەس، ءتۇبى وسى ەلدىڭ پەرزەنتى ەدى، ادامى تۇگىلى التايدىڭ قۋىس-قۋىسىنا دەيىن ءتىنتىپ، تاعىسىن دا تاۋىپ الاتىن بولعان سوڭ قاتىنقاراعايعا قاتىستى اڭگىمە تۋسا سالىپ-ۇرىپ جەتىپ كەلەتىن ادەتى. داكەڭ ەكەۋمىزدى قاراكوك «ۆولگاعا» تيەپ الدى دا تارتىپ بەردى...

اقىن اباي دەسەم از سياقتى، حاكىم اباي دەسەم ول دا جەتپەي جاتقان سياقتى، اۋليە ابايدىڭ 165 جىلدىق مەرەيتويى وسكەمەندە دۇرىلدەپ ءوتتى. بۇل ءبىر ابايدىڭ ەمەس، بۇكىل قازاقتىڭ مەرەيىن اسقاقتاتقان ۇلى جيىن بولدى. اباي بۇكىل قازاقتىڭ ابرويىن اسپانداتىپ تاستادى. بۇرىن جەتىم كۇشىكتەي وسكەمەننىڭ تار كوشەسىنە يىعىن سيعىزا الماي ءيتىنىپ كىرىپ، يمەنىپ شىعاتىن قازەكەم ورتالىق الاڭعا سيماي كەتتى. ەرتىستىڭ جاعاسىندا دا ينە شانشار ورىن جوق، اساۋ ەرتىستىڭ اق تولقىنىندا ەرسىلى-قارسىلى قۇيىنداتقان قايىقتاردا دا قازاق ەلىنىڭ كوك تۋى، اسپانداعى قايتقان قۇستاي ساپ تۇزەپ سامساعان ۇشاقتاردا دا ەلىمىزدىڭ رامىزدەرى، تاۋ باسىنا كەرىپ تاستاعان كوك تۋىمىز التايدان دا بيىك سەكىلدى كورىندى. انشەيىندە بۇل جاققا اياق باسا بەرمەيتىن جازۋشىلار دا وسىندا. ەرەكشە قۇرمەت كورگەن دە وسىلار. كەزىندە كەرەكسىز بوپ قالعان قالام قايراتكەرلەرىنە «ەل قايدا، ەرتىس قايدا؟» دەيتۇعىن ەل اۋزىنداعى ءسوزدى تاعى ءبىر ەسىنە سالدى. مۇنداي سالتانات تا، ساۋىق تا بۇل وڭىردە بۇرىن-سوڭدى بولعان ەمەس. جاقسىلىقتىڭ نىشانى بەردىبەك ساپاربايەۆپەن ەرە كەلدى، سونىڭ العاشقى بەتاشارى رەتىندە بەردىبەك ابايدى ەرتە كەلدى. ابايعا ەرىپ پۋشكين مەن تاگور كەلدى. قازاقستان جازۋشىلار وداعى دا وسىندا كوشىپ كەلگەندەي بولىپ ەدى. جالپى بەردىبەكتىڭ ىسكەرلىگى مەن تاپقىرلىعىندا شەك بولعان جوق. سونىڭ ءبارى دە قازاق دەگەن ۇلتتى ءبىر سىلكىندىردى، قازاق ءوزىن تاۋەلسىز ەل ەكەنىن سەزىندى، جەر مەنىكى، ەل مەنىكى دەگەن ۇعىمدى كوكەيىنە سىڭىرگەندەي بولدى. «تۋعان جەر تۇعىرىڭ» دەپ شەتتەپ كەتكەن ونەر، عىلىم قايراتكەرلەرىن مەزگىل-مەزگىل ەلگە شاقىرىپ الىپ، ەلمەن، جەرمەن قايتا قاۋىشتىردى؛ ءار ايدا وبلىس ورتالىعىندا ءبىر اۋداننىڭ فەستيۆالىن كەزەكپەن وتكىزىپ باسەكەگە شاقىردى: تالانتىڭ بار ما، تابىسىڭ بار ما، كورسەت ەل-جۇرتقا، ءوزىڭنىڭ وركەنىڭ تاسىسىن، وزگەنىڭ كوڭىلىن اشسىن؛ اۋدان، قالا، وبلىس كولەمىندە اقىندار ايتىسى مەن پوەزيا كەشتەرى، ءمۇشايرا، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى كونفەرەنسيالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءوتىپ جاتتى؛ قازاقشا قاعاز بەتىن اشپايتىن اۋدانداردا قازاق گازەتتەرى جارىق كورە باستادى، جازعانىن باسپاعا جەتكىزە الماي، جەتكىزگەنىن اقشاسىز وتكىزە الماي جۇرگەن قالامگەرلەردىڭ تۆورچەستۆوسىن قولداپ، قاراجات ءبولىپ، كىتاپتارىنىڭ جارىق كورۋىنە كومەك جاسالدى، وبلىستىڭ بايىرعى قالامگەرلەرىنىڭ كوپتومدىعى ءوز الدىنا؛ وسىنىڭ ءبارى قارايىپ قالعان ءوڭىردى رۋحاني كەدەيلىكتەن الىپ شىعۋدىڭ قامى ەدى.

***

سالتانات وسكەمەندە وتسە، تەوريالىق كونفەرەنسيا سەمەيدە جالعاستى. كونفەرەنسيانى بەردىبەك ساپاربايەۆتىڭ ءوزى اشىپ، ءوزى باسقارىپ، ءوزى اياقتادى. سەمەي قازاقتىڭ مادەني-رۋحاني استاناسى ەكەنىن تانىتتى.بۇل شىن مانىندە ابايتانۋداعى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا ەدى. قازاقتىڭ ابايى بارىن، ول تەك قانا اقىن ەمەس، ۇلت شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتكەن اقىل-ويدىڭ الەمدىك تۇلعاسى ەكەنىن ەستيار قاۋىم تۇسىنگەن سياقتى. الپىس، جەتپىس، سەكسەنگە كەلگەن ءبىرتوپ جازۋشى وسى جيىندا ماراپاتتالدى. قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ارقاسى دا، رۋحىن اسقاقتاتىپ تۇرعان ارۋاعى دا اباي ەكەن...

ەرتەڭىندە زيرات ەتىپ قايتۋعا جيدەبايعا تارتتىق. جولباسشىمىز دا، جولداسىمىز دا م.اۋەزوۆ اتىنداعى كوللەدجدىڭ ديرەكتورى شاعانگۇل جانايەۆا، اقىن تىنىشتىقبەكتىڭ جارى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، مەن بىلەتىن اقىنداردىڭ قوساعىنا ۇقسامايتىن ەر مىنەزدى جان ەكەن: پاراساتى ءبىر ازاماتقا جۇك بولار، ارزان ازىلدەن، ورىنسىز قالجىڭنان بويىن اۋلاق ۇستايتىن، اڭگىمە-دۇكەنگە ءازىر، كەز كەلگەن سيتۋاسيادا ءوزىن ەركىن سەزىنەتىن ساليقالى بايبىشەنى تانىدىق. پەداگوگتار سايلاۋبايەۆا باعيلا، حاسەنوۆا ايجان، سىبانبايەۆا باعدات، رايىسوۆ سارسەنباي زاكەريا ۇلى، شاكىر تويبايەۆ مامىرحان ۇلى كەشە عانا قايىم مۇحامەدحانوۆتان ءدارىس العان، ابايدى،اۋەزوۆتى ايتسا اۋزىنان قايىم اعانى تاستامايتىن زەردەلى، ءبىلىمدار ۇستازدار. جەتكىنشەكتەر دە ونەرگە قۇلشىنىپ تۇرعان، كەز كەلگەنى قولىنا كىتاپ ۇستاسا مۋزىكالىق اسپاپتى دا تاستامايتىن، كوركەم ادەبيەتتى قۇر جاتتاماي كوكەيىنە ءسىڭىرىپ، كومەيىندە ساقتاعان، جان-تانىمەن تۇسىنگەن سەمەيدىڭ شىن بولاشاعىن كورگەندەي بولدىق. قانشاما قياناتتى باستان كەشسە دە باياعى مەنتاليتەتىن جوعالتپاعان باياعى سەمەي، قۋانىشى دا وزىندە، ۋايىمى دا وزىندە، تاكاببارلىقتان دا، كىسىلىكتەن دە قۇرالاقان ەمەس، قازاق ەكەنىن ۇمىتپاعان باياعى ەل. باياعى مەن كورگەن ەل. سەمەيدىڭ بولاشاعى دا وسىلار-اۋ دەپ كوڭىلىم توعايىپ قالدى...

...جارىقتىق كونە شىڭعىس كوسىلىپ-اق جاتىر ەكەن. مەزگىلىن كۇتپەي قازاننىڭ اسىققان كوبىك قارى جاۋىپ وتسە كەرەك، جازىعى جايساڭ، تەرىسى قىرباق، تەرىسكە تۇسسەڭ ىزعىرىق لەپ ارقاڭدى قارىپ، كۇنگەيگە شىقساڭ كۇرەڭ شاي ىشكەندەي ماڭدايىڭ ءجىپسىپ جادىرايسىڭ. توسكەيدە مال جاتىر، تومەندە بەل-بەلەستەردى تاسپاداي ءتىلىپ قاسقا جول جاتىر، قوس قاپتالىندا سونىعا تىگىلگەن بوز ۇيلەر: تۇندىك ءتۇرۋلى، تۋىرلىق ماڭدايدا، ەسىك الدىندا قوناق كۇتكەن قىز-كەلىنشەكتەر مەن جاۋبۇيرەك قاقتاعان جىگىتتەردى كورگەندە ءبىر ساپتاياق سارى قىمىزدان ءدام تاتپاي كەتە المايسىڭ. ەل بار، ەل بولعان سوڭ سەمەي مەن قاراۋىلدىڭ اراسى جاقىنداپ قالعان سياقتى، ەل بولعان سوڭ قارا كۇزدىڭ ىزعىرىق جەلىن دە ەلەمەيسىڭ، جىگىت شاعىڭدى، جىگەرلى شاعىڭدى ەسكە سالاتىن قايران دالا، قازاقتىڭ ماڭدايىنا ابايدى بەرگەن قاسيەتتى شىڭعىس!..

... سەمەيدىڭ سارى دالاسىن سان كەسىپ وتكەنمىن. وتكەن سايىن مەنىڭ كوز الدىمدا ىركىلىپ كوڭىلگە قاياۋ سالاتىن قايداعى ءبىر سۇرەڭسىز سۋرەتتەر قالىپتى. بۇل قازاق تامۇقتى فانيدە دە كورىپ قالسىن دەگەندەي الماعايىپ زامانمەن تالاسىپ اۋەلى «قايتاقۇرۋ» دەيتۇعىن بىدىق ساياسات كەلدى، ونى وكشەلەي باعىت-باعدارى كۇڭگىرت تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى قۋىپ جەتتى. سورى قالىڭ ارقانىڭ ءبىر شەتى سوناۋ ءۇشارال مەن قالباتاۋعا دەيىن ەكى ورتادا كوز سۇرىنەر ەلدى مەكەن دە جوق، كوز بايلانسا كۇڭىرەنىپ، كۇن شىقسا كوڭىلدى سارى ۋايىمداي باساتىن سارى دالا مەن تۇگىلى «قۇلاتورپاقتى» دا قاجىتقان. ءار جەردە ەسكى زيراتتاي شوشايىپ وتىرعان تەمىرجول بەكەتتەرىندە دە قىبىر جوق، بوزداعان تەپلوۆوزدار شارشاپ-شالدىعىپ كەلەدى دە كۇرس-كۇرس دەمىگىپ وكسىپ الىپ، بوزداپ كەتە بەرەتىن، شوشالاسىنىڭ توبەسىنە ۇيگەن شوكىمدەي سەلەۋىن كۇيسەيتىن اۋىز دا جوق جەتىم بەكەت ەربەيىپ قالا بەرەتىن. تەزەك تەرگەن جالعىز-جارىم كەمپىرلەردىڭ دە قابى بوس، ويتكەنى تەزەك تاستايتىن قىردا مال دا جوق. بۇل جۇت جىلدارىنداعى جالپىعا ءتان ەل سۋرەتتەرى ەدى. ەسىك-تەرەزەسى ۇڭىرەيگەن اۋىلدارعا كوزىڭ تۇسسە ءار مەكەننىڭ ىرگەسىندە يتقۇس ۇلىپ وتىرعانداي دەنەڭ تۇرشىگىپ، قامىرىققان كوڭىلگە وتكەننىڭ قايداعى-جايداعى قارالى ساتتەرى كىلكىپ شىعا كەلەتىنى بار. حالقىنىڭ جارمىسىنان كوبىن جۇتىپ قويعان سوناۋ اشارشىلىق جىلدارىن تاريحشى مۇساتاي احىنجانوۆتان، جازۋشى اعالارىمىز حاسەن ادىبايەۆ پەن شاحان مۋسيننەن ەستىگەنمىن: تىگۋلى تۇرعان اقبوز ۇيگە كىرىپ بارساڭ، سالۋلى توسەكتە سۇلاپ-سۇلاپ جاتقان ءبىر اۋلەتتىڭ قاڭقاسى، قوبىراپ جاتقان شاش، عاسىر وتسە دە قىل-قىبىر شىرىمەيدى ەكەن... جانىڭ تۇرشىگىپ قاشىپ شىقساڭ تاعى دا كۇرەسىن باسىندا ادام قاڭقاسىنا ءسۇرىنىپ مۇرتتاي ۇشاسىڭ...

...التاي ولكەسىنە بوسقان جۇرت ءبىر ءۇزىم نان ءۇشىن شىركەۋگە كىرىپ، ءولىپ بارا جاتقان سوڭ موينىنا كرەست تاعىپ شوقىندى بولعان. سولاردان قالعان جيىرما مىڭ قازاق ءالى دە كۇن كەشىپ سوندا ءجۇر. ءححى- عاسىردىڭ باسىندا كەيىنگى ۇرپاقتارىمەن بارناۋىل قالاسندا كەزدەكەنىمىزدە: مۇندا مەشىت جوق، شىركەۋگە باس سۇققان ەمەسپىز، ءدىني مەرەكەلەردە كارى-قۇرتاڭدار بارعان بولادى، تەك كىرەر كەزدە: «اللا، ءوزىڭ كەشىر!» دەپ جاراتقانعا جالبارىنىپ جاتادى» دەستى. بىزبەن قازاقشا ءبىر اۋىز ءتىل قاتىسا الماي، ءاۋ دەسە «ەلىم-ايدان» باسقا بىلەرى جوق. ەندەشە سول ەلگە نەگە قايتپايسىڭدار دەسەك: وقۋىمىز ورىسشا، كاسىبىمىز دە باسقا دەسىپ كۇمىلجىسەدى. بايقايمىز، كۇمىلجۋدىڭ ارت جاعىندا بۇككەن سىر جاتقان سياقتى. سەنىم جوق. قويعا كىرگەن قوتىر ەشكىدەي ءدىنى بوتەن، ءدىلى باسقا تەلىمەل جۇرتقا كىرىپتار بولىپ تومەنشىكتەپ قالعان يمەنشەك باس قۇلدىق پسيحولوگياعا وتىعىپ العانداي، اشىق سويلەسۋگە، اشىنىپ سويلەۋگە جوق، ءبارى دە جاۋتاڭكوز، ارلاننان قالعان جەمتىكتىڭ قۋ سۇيەگىنە كوز ساتقان كۇشىكتەي جالتاقتاپ بۇعا بەرەدى. ايتا الماعان، ايتقىزباعان كوپ ۋايىم كومەيدە ىركىلىپ قالىپ جاتىر. ايتەۋىر تەگى قازاق ەكەندەرىن سەزەدى، مەشىتتەن اداسىپ شىركەۋدى پانالاعان «كارى-قۇرتاڭدار» تاۋسىلعان سوڭ ول سەزىم دە بىرەر جىلدا وشەتىن شىعار. قوساعاشتاعى قايماعى تەسىلمەگەن مەنىڭ اعايىندارىم دا قازاقپىن دەۋدىڭ ورنىنا اۋزى قيسايماي نايمانبىز دەسىپ ءجۇر عوي. رەسەي تىلبەزەرى جەردەن جەتى قويان تاپقانداي سولار تۋرالى دەرەكتى تاسپا ءتۇسىرىپتى، شىڭعىسقاننىڭ ماڭدايىنا موڭعول دەيتىن ەنتاڭبا جاپسىرعانداي ءتۇبى ءبىزدى دە جۇڭگو اتاندىرىپ جۇرمەسە ناعىلسىن... قازاق «ءولى ارىستاننان ءتىرى تىشقان ارتىق» دەۋشى ەدى، كازىرگى «ءتىرى تىشقانداردىڭ» كۇنى وسى بولسا ادىرەم قالسىن دا... جيدەبايعا جەتكەندە جول بويعى اۋىر ويدان سەرگىپ قالدىق. سەرگىتكەن اباي رۋحى. قاراۋىلتوبەنى ميلىعىنان باسىپ، اسپانداعى اقشۋلان بۇلتتىڭ بۇيرەگىن تەسىپ تۇرعان تاكاببار قوس كەسەنە، ءبىز باقيدا جاتساق تا فانيدەگى سەندەردەن ءالى دە بيىكپىز دەگەندەي تىم اۋەلەپ كەتىپتى. كوككە كەڭىردەگىن سوزعان كوپ توبىر ارقا-جارقا، قارا كۇزدىڭ قارا جەلىنە كوكىرەگىن اشىپ تاستاپ، مەنسىنبەگەن كەيىپتە بۇلار دا كەلگەن جۇرتتىڭ توبەسىنەن قاراعىسى كەلەدى. بۇلاردى دا جەلپىندىرىپ قويعان اباي رۋحى...

ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەي تويى ءالى ەسىمدە، ءتۇن ورتاسى تاس قاراڭعىدا ءدال وسى جەرگە كەلىپ تۇستىك. تىم-تىرس، جىپىرلاعان اقشاڭقان ۇيلەر دە مىلقاۋ.

— اۋ، بۇل وڭىردە بۋرالاردان ءتىرى تىشقان بار ما؟ — دەپ ايقاي سالدىم.

الا بۇلدىر ساعىمنان ەكى ادام:

— ءبىز بارمىز! — دەپ شىعا كەلدى. ءبىرى قىرىقتار ىشىندەگى ەر ادام، ەكىنشىسى دەمبەلشە كەلگەن كورىكتى ايەل. ەكەۋى دە ورىس جۇرتىنان. قازاقشا سايراپ تۇر.

— قىرىق سەركەشىمدى دايىنداي بەرىڭدەر، ايتپەسە ءدال وسى جەردەن كەرى قايتىپ كەتەمىن! — دەدىم.

جارما اۋدانىنىڭ اكىمى ەكەن، قاسىنداعى ايەلى بولسا كەرەك، جارما اۋدانى تۇگەلىمەن تۇنىپ تۇرعان بۋرالار ەكەنىن بىلەتىنمىن. جيەندىگىمدى سالىق قىلعانىم دا. اكىمنىڭ دە «بىلمەيتىنى بيت، سىقپاعانى سىركە» ەكەن دە:

— سەركە تاپپاساق تۇيە ايداتىپ جىبەرەرمىز، الدىمەن ۇيگە ءتۇسىپ ءدام تاتىڭىزدار، — دەپ تورگە شاقىردى.

ءار ساعات سايىن داستارحان جاڭارىپ، تاباق تارتىپ، شاي قۇيعان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ جاڭا توبى ءان سالىپ، كۇي شەرتكەندە فيلارمونيا جيدەبايعا كوشىپ كەلگەندەي كورىندى.سولاردىڭ ىشىندە كۇمىس كومەيلىگە جول بەرمەگەن اكىم مەن ونىڭ كەلىنشەگى ەدى، قاتار تۇرىپ قازاقشا انگە باسقاندا بوبەجىكتەرى بۇلكىلدەپ، كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگىن كوك اسپانعا اتىپ جىبەرە جازدادى دا توڭىرەكتەگى قوناق بىتكەن وسىندا جينالدى. قالمۇحان يسابايەۆ باستاعان ۇشەۋ ەدىك، ءدال وسىنداي قۇرمەتتى بۇدان كەيىن كوردىك پە، كورمەدىك پە كىم ءبىلسىن؟..

...سەمەي مەن شىعىس قازاقستان وبلىستارى قوسىلادى ەكەن دەگەندە سەمەي جۇرتى شۋ-ۋۋ ەتە قالىسىپ ەدى: سەمەي قازاقتىڭ مادەني، رۋحاني استاناسى ەدى عوي، قىرىق جىل مۇڭكىر-ناڭكىردىڭ استىندا قالعاندا قىزىل يمپەريا وبال بولدى-اۋ دەگەن جوقتى، ەندى تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ وتىرعاندا

بۇل قاي جەتىمسىرەتكەندەگىسى دەستى. راس. ءبارى دە راس! سول قىرىق جىل بويعى اتوم بومباسىنىڭ دۇڭكىلىنەن ەل دە، جەر دە توزىپ بىتكەن جوق پا ەدى. توپىراق كۇلگە اينالىپ، ۋلى توزاڭ كۇننىڭ بەتىن جاپقانى قايدا؟ جەردەن دە، كوكتەن دە قاسىرەت جاۋدى. جەردىڭ قۇيقاسى قالپىنا كەلگەنشە 200 جىل كۇتۋ كەرەك ەكەن، وندا دا ادام تۇرماق اڭعا دا قورەگى جوق قۋرايدان باسقا، تىكەندى سەلەۋدەن باسقا تىكەنەك شىقپايدى ەكەن. ال ەل شە؟ 200 جىلدا ەلدىڭ تىرپى قالا ما؟

بۇرىنعى شىعىس قازاقستان وبلىسىندا قازاقپىن دەيتۇعىن اعايىن 30-اق پايىز بولاتىن. باسقاسى بوتەن جۇرتتىڭ وكىلى. 17-18 عاسىرلاردا باسىپ كىرگەن كورشى يمپەريا جەرگىلىكتى حالىقتى تاۋ-تاسقا قۋىپ تاستادى دا جەردىڭ شۇرايلىسى مەن شۇيگىنىن كەلىمسەكتەرگە تارتىپ اپەردى. كۇنى كەشەگە دەيىن سول 30 پايىز وتسىز-سۋسىز رەزەرۆاسيادا قۇل بولىپ كۇن كەشتى. كەلىمسەكتەر جىلسايىنعى بيۋدجەتتەن بولىنگەن 67 پايىز قاراجاتتى جۇتىپ الىپ وتىرسا دا جۇمىرىما جۇق بولدى دەگەن جوق. رادياسيانىڭ شاڭىنا تۇنشىققان سەمەيلىكتەرگە قايىرىلىپ قاراپ پا؟..

ەكى وبىلىس ءبىر شاڭىراققا بىرىكەن سوڭ قاڭسىپ وتىرعان سەمەيلىكتەر بەس جىل كورمەگەن جالاقىعا، بەس جىل زارىقتىرعان زەينەتاقىعا، بەس جىل كوزدەن بۇلبۇل ۇشقان «پوسوبيا» دەيتۇعىن جاردەماقىنىڭ سىلەكەيىنە قولى جەتتى. بۇل بەرگى جاعى عانا. «قايتاقۇرۋ» مەن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا جۇرتى تەنتىرەپ، قايىڭ ساۋىپ كەتكەن ەلدى مەكەندەردىڭ ورنى ادام شوشىرلىق ەدى. اتام زامانعى ەسكى جۇرتتىڭ قورىمىنداي شوگىپ كەتكەن اۋىلداردى (ءبىر كەزدە 200 ءتۇتىن اۋىلداردىڭ ورنىندا جەتى-اق ءۇي قالعانىن دا كوردىك) قايتا ءتىرىلتىپ، قاڭعىرعان قازاققا جۇمىس تاۋىپ بەرۋ، قيراعان شارۋاشىلىقتاردى، توقتاپ قالعان، تالاۋعا تۇسكەن ءوندىرىس ورىندارىن قالپىنا كەلتىرۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. نەگىزى بوتەن جۇراعاتتاردىڭ نارازىلىعىن تۋدىرماس ءۇشىن پرەزيدەنت نازاربايەۆ وسىنىڭ ءبارىن ۇندەمەي ءجۇرىپ، ايقايلاتپاي، اسىرە ناۋقانعا اينالدىرماي تىپ-تىنىش ورىنداپ شىقتى. بۇل استانانىڭ اقمولاعا كوشۋىنە پارا-پار ساياسي-الەۋمەتتىك وقيعا، تاريحي قۇبىلىس ەدى. امالسىزدان جاتقا قاراپ كۇلىپ، جاقىنعا قاراپ جىلايتىن الماعايىپ زاماندا ارمانىڭدى ايقايلاتىپ، «جاسىرىن» ماقساتىڭدى جاريا ەتىپ كور... رەسەيدىڭ وتارشىل پسيحولوگياسىنا سەمىرگەن جۇلىمىرلارى «قازاقتاردىڭ بەس وبلىسى بىزدىكى»، شىعىستىڭ وتىرىك كازاكتارى التاي ولكەسىنە قوسىلامىز دەپ شۋ شىعارىپ جاتقاندا ۇلت ۋايىمىن تۋ قىلىپ كوتەرۋ وتقا ماي قۇيۋمەن بىردەي ەدى... تاۋەلسىز تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ استاناسىن ەندى مەنىكى دەپ جارماسىپ كورسىن! قولامتاسى يت جىلىندا ءوشىپ قالعان ەسكى داۋدى قايتا ۇرلەپ، ءۇش بىردەي وبىلىستى (پاۆلودار، سەمەي، شىعىس قازاقستان) بۇكىل الەمنىڭ كوزىنشە قاي كوتىڭە اپارىپ سيعىزار ەكەنسىڭ؟.. كازىرگى شىعىس قازاقستان حالقىنىڭ 67 پايىزى قازاق دەيتۇعىن ەجەلگى تۇرعىندار بولعان جوق پا! ساياسي ناۋقانداردا ىلدە بىرەۋى بولماسا قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ قايسىسى سايلاۋدان كەدەرگىسىز ءوتىپ ەدى؟

ەڭ باستىسى، بيلىككە ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ كەلۋىنە بايلانىستى ەكەن. عاسىرلار بويى بۇراتانا ەل بولىپ بۇيىعىپ، ماقاۋ بوپ قالعان، ءيىسى بوتەندى كورسە ۇرىككەن تۇيەدەي ۇدىرەيىپ قاشاتىن ارعىن-نايمان وبلىس باسشىلىعىنا اۋەلى جانىبەك كارىپجانوۆ، كەيىن بەردىبەك ساپاربايەۆ كەلگەن سوڭ وزدەرىنىڭ قازاق ەكەندىگىن تۇيسىنگەن سياقتى، جالبارىنۋدى، جاسقانۋدى قويىپ ەل تىرلىگىنە بەلسەنە ارالاسا باستادى، ەتەكتە ەل بارىن، بيىكتە ارقا سۇيەيتىن بيلىك بارىن سەزگەن ازاماتتار قۋىس-قۋىستا جابى بوپ قالعان اۋىلداردى سيۆيلاسياعا جەتەلەدى، ەلدى ەل قىلاتىن قارىننىڭ توقتىعى عانا ەمەس، ەڭ قۇرىعاندا كويلەكتىڭ كوكتىگى مەن كوڭىلدىڭ كوك تىرەگەندەي قاناعاتى ەكەنىن، قازاقستان دەگەن مەملەكەتتىڭ ازاماتى رەتىندە قۇقىعى بارىن ءتۇسىنىپ قالدى...

... زامان بىردە تولىپ، بىردە سولعان سايىن وتقا دا ءتۇسىپ، قۋ جانىن وققا دا

توسقان قازاق تىم قۇرىسا قازاق دەگەن ءوز اتىنا يە بولا الماي، بىردە قاسساق، بىردە حازار، بىردە قايساق بولىپ، ەنشىسىنە بەس قارۋدان باسقا باسىرە بۇيىرماعان ەدى، ايتەۋىر ءححى عاسىردا تىلشىكتەي كوك قاتىرمانى قالتاسىنا سالىپ ءوز اتىن ءوزى شاقىردى-اۋ. وعان دا جيىرما جىل دەپ كەشە عانا ارقا-جارقا بولىستىق. قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ەپيسەنترى شىعىسقا اۋىستى، وعان دا دانەكەر بولعان بۇرىنعى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ەكونوميكالىق پوتەنسيالى، وسىعان وراي شىعىستىڭ رۋحاني تىرشىلىگىنە تۇبەگەيلى وزگەرىس ەندى. بۇرىنعى وبلىس ورتالىعى وسكەمەندە سەگىز پايىزعا جەتەر-جەتپەس قازاق جۇرتى كازىر وتىز پايىزدان اسىپ، بيلىك تىزگىنىنە قول جەتكىزدى، ستۋدەنتتەردى ەسەپكە الماعاندا مۇنىڭ ءبارى زيالى قاۋىم دەسەك تە بولادى. وسىنىڭ ءبارى زامان اۋىرتپاشىلىعىنا ەكى وبلىستىڭ پار جەگىلگەن بىرلىگىندە. «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەيتىن دانا قازاق الدىنا ءدانىشپان ابايدى سالىپ قويىپ بارار باعىتىن ەندى تاپقان سياقتى...

***

وڭاشادا سان سۇراقتىڭ شەتجاعاسىن قوزعاسام اسقار: «ەل بار عوي» دەپ كۇمىلجيدى دە ءۇنسىز قالادى. سونى ەلى تۇسىنە مە ەكەن؟ تۇسىنسە دە كادىرىڭدى بىلەر مە ەكەن؟ انشەيىندە دە كوپ سويلەمەيتىن جيەنىم قاجىعا بارىپ قايتقان سوڭ تىم تۇيىق بوپ كەتتى. ۇندەمەي ءجۇرىپ بەس نامازعا جىعىلادى. ۇندەمەي ءجۇرىپ ماشيناسىنا مىنەدى دە جالعىز ءوزى شارۋاسىنا اتتانىپ كەتە بەرەدى. بۇدان سوڭ ونى تابۋ دا قيىن. تاپساڭ ۇستاۋ دا قيىن. شارۋاشىلىعى ەرەپەيسىز ۇلكەن. بۇكىل اقسۋ. سونىڭ ءبارىن ارالاپ شىققانشا كۇن دە باتادى. ىقشامدا، ايتپەسە ونى يگەرۋ دە قيىن، باسقارۋ دا قيىن، پايداسى دا شامالى دەپ تەمىربەك اقىل قوسىپ ەدى، يلانا قويمادى ما، اسقار وعان ءمان بەرگەن جوق. الدە ءبولىپ بەرەتىن سەنىمدى يە تاپپادى ما. كەزىندە سەرىكتەستىككە شاقىرىپ، ءبولىپ تە كورگەن. ءوزى جوقتا بەس جىلدىڭ ىشىندە ءوزىم دەگەن جىگىتتەر جەردىڭ شۇرايلىسى مەن ءورىستىڭ شۇيگىنىن كەسىپ الىپ، كەشە عانا جاياۋ جۇرگەنىن ۇمىتىپ، بۇگىندە استىندا «دجيپ»، الدىندا مال، باسىندا ساراي، مۇرتىن بالتا شاپپاي شىرەنىپ جاتىر. «بۇعى-مارالدى ەكزوتيكا ءۇشىن ۇستايمىن دەگەندەر وزدەرى ءبىلسىن، ايتپەسە وعان بيۋدجەتتەن قاراجات ءبولۋدىڭ قاجەتى جوق» دەيتىن ۇكىمەت مارال شارۋاشىلىعىنىڭ قۇلدىراپ كەتۋىنە تىكەلەي سەبەپشى بولدى دا كەيىن ءوز قولىن ءوزى كەسكەنىن مويىنداپ، قالعان-قۇتقان شومشەكتەن شىمشىپ قانا سىلەكەي تاتىرعان بولىپ ەدى، بۇل دا انشەيىن سۋالىپ كەتكەن ارالعا قاقتان قاسىقتاپ سۋ سەپكەننەن ارتقان جوق. تۇتاس ءبىر سوۆحوز بوپ تۇرعان ومارتا شارۋاشىلىعىن دا زورلىقپەن تاراتىپ جىبەرىپ، بالدىڭ دا تاڭدايعا تاتيتىنىن بۇگىن سەزگەندەي وكىمەت قالتاسىنان وتىرىك تە بولسا ىرىم جاساپ وتىر. وسىدان با، «پىسىق» دەگەن جىگىتتەر مارالدىڭ ماڭىنا باسپاي ءجۇر. ويتكەنى التى اي قىس ۇيقى بەرمەيتىن، التى اي جاز اتتان تۇسىرمەيتىن ازابىنا جولاعىسى كەلمەيتىن دە شىعار... قارشادايىنان مال سوڭىنا ەرىپ كومپىس بوپ العان اسقار عانا «سىرتى سۋ، باۋىرى بالشىق» بولسا دا ءتورت مەزگىلدىڭ سالماعىن كوتەرىپ، جىلا قونعان جولاۋشىداي جىلجىپ كەلەدى، شارۋاسىن دا جىلجىتىپ كەلەدى. ايتىپ وتىرسا، ول سوناۋ مەكتەپ جاسىنان-اق زاگوتسكوتتىڭ اقساق-توقساعىن قيىرداعى كاتونقاراعايدان جەر تۇبىندەگى سەمەيدىڭ ەت كومبيناتىنا جاياۋ جەتكىزىپ سالىپ جۇرگەن ەكەن.

— اجەم ورىك، مامام ۇشەۋىمىز قاراشاڭىراقتان ءبولىنىپ وتاۋ شىقتىق. ءبىر وشاققا سيماي بارا جاتقانىمىز دا شامالى، اجەمدى بىلەسىز عوي، ول دا ءسىزدىڭ اپايىڭىز، يساباي اتامىزدىڭ اپكەسى، سوعىستا شەيىت كەتكەن تۇڭعىشى ايتقۇلدىڭ ءتۇتىنىن وشىرمەيمىن دەپ قويمادى. شوڭمۇرىننىڭ قىزدارى ايتقانىن ورىنداتپاي تىنبايتىنىن دا بىلەسىز. مەن بولسام ءالى اتقا دا ءتۇزۋ وتىرا المايتىن بالامىن. مامام ءتۇن ىشىندە تۇرىپ مەكتەپتىڭ پەشىن جاعادى. كەزىندە ول شىركەۋ بولعان، ءتۇندى قويىپ كۇندىزدىڭ وزىندە ازىناپ تۇراتىن ۇرەي. قىستىڭ ايازى ونىڭ قاسىندا تۇك ەمەس. ەس بولسىن دەپ مامام مەنى ەرتە كەتەدى. كۇڭىرەنگەن تاس قاراڭعىعا كىرگەندە كورگە ءتۇسىپ كەتكەندەي زارەم ۇشادى دا ءۇنىمدى شىعارماي جىلاپ الامىن. شەشەمنىڭ قارشادايىمنان ماعان ۇيرەتپەگەنى جوق. سونىڭ ءبىرى قاراڭعىدا تاياقسىز جول تاباتىن سەزىمتالدىعى. ەس كىرمەي جاتىپ قاراڭعىلىققا بويىمدى ۇيرەتتى دە كەيىن مال ايداپ جۇرگەندە ءتۇن بالاسىندا قورىقپاي-اق شاشاۋ شىققان كەبەنەكتەردى تەز تاۋىپ الاتىن بولدىم. وسىنى پايدالانعان ۇلكەندەر: اسقار، سەنىڭ كوزىڭ وتكىر عوي، سەن قوي كۇزەتشى دەپ مەنى دالاعا تاستايدى دا وزدەرى برەزەنت كۇركەگە كىرىپ بىرداي بوپ جاتىپ الاتىن. تىرشىلىك قوماعاي، ءبارىن ايتپاعاندا قىزۋى جوق توقال پەش تە قوماعاي، تىرتىڭداپ قولشانامەن جاياۋ تاسىعان وتىنىڭدى دا كۇن سايىن جالماپ الىپ ساعان قاراپ ۇڭىرەيەدى دە تۇرادى. ۇلكەندەردەن قالعان ەسكى كيىمدەردى قايتا ءپىشىپ مامام يىعىما جاپسىرىپ بىتىرگەن. جاڭاسىنا اقشا كەرەك، اقشا ءبىز تۇگىلى ءجا دەگەن جىگىتتەردە دە جوق. جازعى دەمالىستا زاگوتسكوتقا جالدانىپ مال ايداۋعا ءماجبۇر بولدىم. ايتەۋىر ەپتەگەن تيىن-تەبەنى بار. ايتقانىڭدى تىڭدايتىن ەكى اياقتى ادام دا ەمەس، ءتورت اياقتى مالدى توقتاتۋ قيىن ەكەن: وتى قانباسا جاتپايدى، شولدەسە الدىندا ارىستان اڭدىپ تۇرسا دا جاسقانبايدى، ءبىر وتار قوسىلىپ دارىلداعاندا قۇلاعىڭا قۇرت كىرىپ كەتكەندەي ميىڭدى اشىتادى. كومبيناتقا جەتكەنشە ەت الىپ بارسىن دەپ جايىپ ايداتاتىنى تاعى بار. ەلدەن ۇزاپ، سەمەيدىڭ بۇدىرسىز سارى دالاسىنا ىلىككەندە توزاق سوندا باستالادى: سارناعان جەلدەن ەرىنىڭ جالاق، ەتەگىڭ جىرىم-جىرىم بولادى، وعان جاڭبىر قوسىلسا سورىڭنىڭ قايناعانى، دالداسى جوق قۋ دالانىڭ جاڭبىرى قيالاپ سوققاندا قامشىدان وتكىر، وكپەڭدى تەسىپ جىبەرە جازدايدى. قاراڭعى تۇندە قالباڭداپ ءجۇرىپ نەگە سۇرىڭگەنىڭدى دە بىلمەيسىڭ، ايتەۋىر ءتىرى جان عوي دەپ ۇيلىعىپ جاتقان قويلاردىڭ ورتاسىنا بارىپ تىعىلاسىڭ. ءىشىڭ يتتەن بەتەر ۇليدى، ويتكەنى «راسحود» تاۋسىلعان، «راسحود» دەگەنى كومبيناتقا جەتكەنشە جەيتىن مالىڭنىڭ سانى، ونى دا شاقىرىمعا ەسەپتەپ بەرەدى، ەگەر ارتىق كەتىپ، ساناعاندا جەتپەي قالسا جەگەن اۋىز ءبولىپ تولەيدى. قوي ىشىندە نەكەن-ساياق ءسۇتى قايتپاعان ەشكىلەر دە بار، ۇستاپ الىپ ەمگىڭ دە كەلەدى، ءبىراق ول كەبەنەكتەر ەمشەگىن سورعىزىپ قويىپ تۇرا ما، سورامىن دەپ برۋسەللەزگە ۇشراعاندار دا بولعان. بۇل مال دەگەن شىركىنگە قايتىپ جولامايتىن شىعارمىن دەپ ەدىم، ات باسپايمىن دەگەن جەرىن ءۇش باسادى دەپ اينالىپ كەپ نە تاعى ەمەس، نە مال ەمەس مارال دەيتۇعىن ماقۇلىققا تاعى دا تاپ كەلدىم. تاستاپ كەتەيىن دەسەڭ قيمايسىڭ، ماعان عانا ەمەس، ەلگە كەرەك، وسى ەلگە ەجەلدەن كاسىپ بولعان كۇنكورىس، مارالسىز قاراتايدىڭ قاسيەتتى ءبىر كوركى كەمىپ قالاتىنداي. جۇرت ويلاعانداي بۇل ەكزوتيكا ەمەس، تۋريستەر كەلسە كەلەر، كەلمەسە ودان ارمەن، ماعان التايدىڭ قايتالانباس تابيعاتى، سول تابيعاتقا تاۋەلدى قاراتايلىقتاردىڭ دەنساۋلىعى قىمبات...

...تابيعات دەسە التايدى، التاي دەسە ونىڭ تابيعاتىن كوز الدىما ەلەستەتەم. «قۇيرىعىنىڭ قىزىلى تۇلكىنىڭ سورى» دەمەكشى، سوڭعى كەزدەرى ەندەپ كىرىپ كەلە جاتقان «سيۆيليزاسيانىڭ قۇدىرەتى» سول تابيعاتتى دا ۇركىتە باستاعان سياقتى. اۋىلدىڭ ىرگەسىنەن ەرتەڭدى-كەش اۋپىلدەپ ءۇرىپ جاتاتىن، كەيدە جانى قىسىلعاندا قوراعا كىرىپ كەتەتىن ەلىك تە بۇگىن جوق، ونىڭ جىمىن اۋىپ كەلگەن شوشقالار باستى. توعايعا كىرسە تالدىڭ شىبىعىن دا شىعىنعا سانايتىن قاراتايلىقتار تىرپ ەتپەي ۇيىندە تىعىلىپ وتىرىپ الدەبىر ادرەسى جوق اشكوزدەردىڭ «درۋجبا» دەيتۇعىن جالماۋىزىنىڭ ىرىلىنان قورقاتىن بولدى. اتتى-جاياۋلى سابىلىپ بارىپ شيپالى سۋىنا شومىلاتىن جۇرت اراسانىنان دا ايرىلىپ، «بالشىقتان شىعىپ بارون بولعانداردىڭ» تىكۇشاقتارىنا تىكسىنىپ قارايدى دا وتىرادى. وسىنى ويلاعاندا، ءمۇيىز سۇراپ قۇلاعىنان ايرىلعان توقال ەشكىنىڭ كەبىن كيەمىز بە دەگەندە زارە-قۇتىڭ قالمايدى. ارينە، ۋربانيزاسيانىڭ زامانىندا ودان دا قۇتىلا المايسىڭ، تەك سول اۋىلعا ۇرداجىق بولىپ كەلمەگەنى ءجون ەدى. ءتىس جارىپ ەش پەندەگە مۇڭىن شاقپايتىن اسقاردىڭ ىشتە جاتقان ۋايىمىن تۇسىنۋگە بولادى. كەزىندە اۋداننىڭ 27 مىڭ حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن جيناپ العان اقسۋدىڭ بۇگىن قاڭىراپ قالعانىنان-اق تىكسىنەسىڭ. اقسۋ، ودان وزساڭ شابانبايدىڭ كۋرورتتىق ايماق ەكەنى راس. ءبىراق بۇل ءوڭىردىڭ پروبلەمالارى دا تولىپ جاتىر. الدىمەن ونىڭ شارۋاشىلىق دارەجەسىن وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنداعى دەڭگەيىنە جەتكىزگەن ءجون شىعار. ازىرگە ول ۇلتتىق پاركتىڭ سۇيەمەلىمەن عانا تىرشىلىك ەتىپ تۇر. ەلدەن جىراق، رەسەيمەن شەكارالاس قۋىستا جاتقان اتامەكەننىڭ تابيعاتىن قورعايتىن دا پاركتەن باسقا، اسقاردان باسقا مەملەكەتتىك ەشبىر مەكەمە جوق. باسقاسىن ايتپاعاندا، ونىڭ كوركىن قىز قالپىندا ۇستاپ تۇرۋ جەكە سۋبكتىنىڭ شاماسىنان كەلمەيتىن، ۇكىمەت تاراپىنان شەشىلەتىن كۇردەلى ماسەلە... الدەكىمدەر، قاليحان ءحۇىىى-حىح عاسىرلارداعى قاتىنقاراعايىن اڭساپ وتىر دەۋى مۇمكىن. قاتىنقاراعايدىڭ ول كەزدەگى جەتىسكەنى دە شامالى بولاتىن. ايتەۋىر سوعىستان كوز اشپاي، نايزانىڭ ۇشى، قىلىشتىڭ جۇزىمەن وتانىن قورعايمىن دەپ ارپالىسقان قاراتايلىقتار، مۇمكىن سودان دا ءلاززات تاپقان شىعار. سويتسە دە ءار ەلدىڭ، گەوگرافيالىق قوعامدارىنىڭ بەرگەن اقسۋ دەگەن اتى بار ەدى (اقسۋ — جەر جانناتى، اڭىز بولعان «سترانا بەلوۆودە»)، ءححى عاسىردا سونىڭ قاسيەتىن ارداقتاپ، ءقادىرىن بىلسەك دەگەن كوكەيدەگى ارمان دا...

...الماتىدا وتىرساڭ ەلدى ويلايسىڭ، ەلگە بارساڭ الماتى ەسىڭنەن شىقپايدى. اعايىن اۋىلدا كوپ پە، الماتىدا كوپ پە؟ ءسال الىستاپ كەتسەڭ ەكەۋىن دە ساعىناسىڭ. اۋىلمەن كىندىگىم جالعاسقان. الماتىدا ءومىرىم ءوتىپ كەلەدى.اۋىلدان ءونۇش جاسىمدا كەتىپ ەدىم، الماتىنىڭ كوشەسىن الپىسەكى جىل تاپتاپ ءجۇرمىن. ەندى قانشا جىل تىرپىلدايتىنىمدى ءبىر اللانىڭ ءوزى بىلەدى. الپىس ەكى جىلدا قىزمەت ىزدەگەن جوق ەدىم، قىزمەت مەنى ءوزى ىزدەپ تاپقان. سونداعى سوڭعى ايالدامام «جۇلدىز» جۋرنالى بولدى. ءتورت قابىرعاعا قامالىپ بوسقا قارتايعانشا كوپتىڭ ورتاسىندا بول دەپ نۇرلان قويماعان سوڭ كونە سالىپ ەدىم. قولپاشقا ۇلىقبەك پەن تۇرىسبەك قوسىلدى دا ءومىرى يششاي دەسىپ كورمەگەن ىنىلەرىمنىڭ كوڭىلىن قالدىرعىم كەلمەدى. كوڭىل قالاتىن دا جىگىتتەر ەمەس، ۇلىقبەك ازىرگە مىقتى اقىننىڭ ءبىرى، ودان دا مىقتى شىقسا بولاشاقتا كورە جاتارمىز، تۇرىسبەك ساۋكەتايەۆ ورتا بۋىن پروزايكتەردىڭ ىشىندەگى بەلدىسى، ادەبيەتكە دە، ادەبيەتشىگە دە ادال، ءارى ءادىل، ءبىردى ارتىق، ءبىردى كەم سانامايتىن، جاتتان جاۋى بولسا دا جاقىننان داۋى جوق جىگىتتىڭ سابازى. بۇلارمەن قىزمەتتەس بولۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت، ءوزى ءبىر ءومىر. ەلدە جاتىپ تا سولاردى ويلاپ، سولاردىڭ ۋايىمىن ءبولىپ-جارعان بولامىن، ماگاركي جۋرنالدىڭ ءبىر نومەرى سولعىن شىقسا، وعان كىنالى جىگىتتەر ەمەس، اۆتورلاردىڭ تالعامىنىڭ تايىزداعانى.

ءدۇنيادا ساعىنىشتان قىمبات سەزىم جوق-اۋ ءسىرا! بىردە ول سەنى دالاعا قۋالايدى، بىردە قالاعا قۋالايدى. جىگىتتىڭ تورەسىن، قىزدىڭ كوركەمىن قالادان كورسەڭ دە اۋىلداعى تورشولاق شوپجەلكەنى، قوتاناياق تۇبىتيەكتى ۇمىتپايسىڭ. ءبىرى قۇمارىڭداي، ءبىرى تۋعانىڭداي. تۇبىتيەكپەن سابيىڭدە تەبىسىپ ءوسىپ، شوپجەلكەنىڭ كوكىرەگىندە ءتاتتى ءبىر ءيىس بارىن بىلگەنسىڭ. ال سانالى عۇمىرىڭدا تابىسقان جاراسىمدى دوس-جاران بۇكىل عۇمىرىڭا رۋحاني ازىق. سونداي قيماس دوستىڭ ءبىرى جولداسحان بوزىمبەكوۆ ەدى. جولداس بولۋعا دا جاراعان، بوزىم دەسەڭ دە ارتىق ەمەس. ەكەۋمىز ستۋدەنتتىك كەزدەن اجىراسپاي، «لەنينشىل جاستا» قىزمەتتى دە بىرگە ىستەدىك. قىرعا شىقساق تا، قىردان تۇسسەك تە جاستىق شاقتى جارىسىپ وتكەردىك. اۋىلى الماتىدان سەكسەن شاقىرىمداعى سامسى، سۇيەگى بوتپاي، ونىڭ ىشىندە تىلەۋقابىل، جامبىل بابامىزدىڭ قايىن جۇرتى. اناسى ءنۇريلا اپامىز ەكەيدىڭ قىزى ەدى، جاپا اۋلەتىمەن اتالاس. ونسىز دا قارعا تامىرلى قازاقتىڭ الىستىڭ وزىنەن دە اعايىن، جاتتان دا جۇراعات ىزدەپ وتىراتىن ۇيىرسەكتىگىن ەسكەرسەك، سامسىدان ورلەگەن سالت جىگىت، قاراقىستاقتان قۇلديلاعان قارىنداس ەكى اۋىلعا كەزەك-كەزەك ات شالدىرماي وتپەيتىنىن دە ەپتەپ بىلەمىن. جولداسحان ەكەۋمىز سوناۋ ستۋدەنت كەزىمىزدەن سەكسەن شاقىرىمدىق جەردى جاياۋ-جالپى ادىممەن ولشەپ ەدىك. كەيىن بوربايىمىز ماتاسەكل دەيتىن تەنتەك تايعا، ماشينا دەيتۇعىن كەرىككە تيگەن سوڭ اپتاسىنا ءبىر رەت وردەن ويعا، ويدان ورگە اينالىپ شىعاتىن ماشىقتى ادەتىمىز بار-دى. كوبىنە ىلعيدا ءتۇن بالاسىندا. سامسىعا جەتكەنشە قانشاما بەلەس، قانشاما ءدوڭ بار، ماتاسەكلمەن ورعىتىپ شىعامىز دا سان ميلليون شىلدەلىكتىڭ سيمفونياسىنا قۇلاق ءتۇرىپ، ميللياردتاعان جۇلدىزداردىڭ ەسەبىنە جەتە الماي وتىرار ەدىك. دەلەبەڭدى قوزدىراتىن قىردىڭ سامالى، ارشاداي تىنىسىڭدى اشاتىن قيدىڭ قىشقىلتىم ءتۇتىنى اۋىلعا قيالىڭدى وزىڭنەن بۇرىن جەتكىزەتىن. ورگە تارتساڭ قاراقىستاق، جاكەم ايتقان «ەلۋ باقسى، سەكسەن اقىن» بولماسا دا ءوز تۇستاستارىم انۋاربەك پەن سەيداحمەتتىڭ اۋىلى، وعان قوسا اپامىزدىڭ تۋعان باۋىرى، جولداسحاننىڭ ناعاشىسى اسقار اعا وتىر، اڭگىمەشىل ءارى باۋىرمال، جيەنىنىڭ اتىن اتاعان بەيساۋات جۇرگىنشىنى دە كوشەدەن جيناپ، كوشتەن قايىرىپ اكەلىپ قوناق قىلاتىن مىرزالىعىنان جاڭىلعان ەمەس. ويعا تۇسسەڭ سامسىدا اپامىزدىڭ ءوزى وتىرار ەدى؛ تىلەۋقابىلدىڭ ەڭ شەتكى كوشەسىندە، اۋىلدان ۇركىپ شىققان قاراداي اۋدەم جەر قاشىپ بارىپ ۇيەزدەگەن ءبىر شوق توعاي مەن الما باعى بۇكىل سامسىنىڭ تورعايى مەن تومپايعان قارادومالاق بالالارىنىڭ بازارى سەكىلدى ەدى. جاز شىقسا اپامىز ەسىك الدىنداعى قارتايىپ بىتكەن قۇج-قۇج قاراعاشتىڭ تۇبىنە بوستەگىن توسەپ، داستارحانىن دا سول اعاشتىڭ كولەڭكەسىنە جاسايتىن. وزىمەن جاستى سارى ساماۋىردىڭ وتتىعى قارا قازاندى ارقالاي-ارقالاي بەلى مايىسىپ كەتكەن بالشىق تاندىردىڭ پۇشىق مۇرجاسىمەن جارىسىپ تۇرار ەدى. بۇل ءۇيدىڭ ءتۇتىنى كۇنشىلىكتەن كورىنە مە، تىلەۋقابىلدىڭ كارى-جاسى قازاننىڭ وتتان تۇسكەنىن اڭدىپ وتىرعانداي-اق ءدامنىڭ ۇستىنە ءبىر مينۋت كەشىكپەي جينالاتىن. اپامىزدىڭ اسى عانا ەمەس، اڭگىمەسى دە ءدامدى ەدى...

...توبەسىنەن تىرس-تىرس تامعان تورعاي ساڭعىرىعىن الاقانىمەن سىپىرىپ تاستاعان جوكەن اسپانعا الارا قاراپ: — قاپ، وسى اعاشتى ءبىر كۇنى قۇرتامىن-اۋ! — دەپ كىجىنگەن بولادى. — مەنىڭ كوزىمنىڭ تىرىسىندە بۇل اعاشقا بالتا تيگىزبەيتىن شىعارسىڭ، — دەپ تاندىردىڭ ەزۋىنەن قىزىل شوقتى شىمشىپ الىپ سارى ساماۋىردى وتتىعىنان ءيدىرىپ وتىرعان اپامىز ۇلىنا كوزىنىڭ قيىعىمەن قارادى. — قامالار الدىندا اكەڭنىڭ شانىشقان شىبىعى ەدى، ىرىم قىلىپ ءۇش بالاسىنا وتىرعىزعان ءۇش قاراعاشى وسى، — دەپ كەلىن بوپ تۇسكەلى قولىنان شەشپەگەن قوس بىلەزىگىن ءتۇرىپ تاستاپ ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز قالادى. — اعاش ەكەش اعاش تا قارتايدى...

ار جاعىن ايتقان جوق. ار جاعى ايتپاسا دا بەلگىلى ەدى. ونىڭ ار جاعى جازىقسىز ونسەگىز جىل وتىرىپ قايتقان اپامىزدىڭ قايناعاسى تەلتاي اعاعا جاقسى تانىس. ونسەگىز جىلدىڭ بەرىشى مىناۋ قاراعاشتىڭ قوجىر-قوجىر بەزىندەي ونىڭ دا ىشىندە قاتىپ جاتقان شىعار-اۋ... جۇباتىپ ەشتەڭە ايتپادى. اپامىز جۇبانىش ىزدەپ تە وتىرعان جوق ەدى. قازان استىنداعى قىزىلباس شالانى وتتان تارتىپ تاستاپ، كەشقۇرىمنىڭ الاكەۋىمىندە بۇرىن ءبىز ەستمەگەن تاعى ءبىر اڭگىمەنى باستاپ كەتكەن...

... — سۋعا كەتكەن تال قارمايدى، اعايىندى قويىپ شاپاعاتى الىسقا تۇسكەن دانا ەدى دەپ دۋالى اۋىزدىڭ ءبىر سەپتىگى تيەر دەگەن ۇمىتپەن جاكەمە باردىم. اۋىلدى كەلىمدى-كەتىمدى قوناقتار باسىپ جاتىر ەكەن. اقىندار ما، مەن سەكىلدى اقىل سۇراي كەلگەندەر مە، قايدان بىلەيىن. ايتەۋىر كوپ ىشىنەن تانىعانىم وراز جاندوسوۆتىڭ ايەلى. وراز دا حالىق جاۋى اتانىپ قامالىپ قالعان. ايلاس قاتىن مۇڭداس، ونىڭ دا كەلگەن شارۋاسى وسى ەكەن، ەكى ەلى اۋىزعا بەس ەلى قاقپاق تۇسكەن كەز، جۇرتپەن جاعالاسىپ ايتاتىن مۇڭ ەمەس، جاكەمنىڭ الدى بوساماعان سوڭ ەكەۋمىز سول كۇنى قونىپ قالدىق. وراز بۇل ۇيگە بۇرىننان دا ارالاس-قۇرالاس، اناسى وسى اۋىلدا ايلاپ جاتىپ، اۋناپ-قۋناپ قايتادى ەكەن دەگەندى ەستۋشى ەدىم. مەن بولسام — قارىنداس، سوديانىڭ اۋزى، تۇرمەنىڭ كىلتى جاكەمنىڭ قولىندا تۇرعانداي ەكەۋمىزدىڭ دە ءۇمىتىمىز ەرتەڭگى كۇندە ەدى. ەرتەڭگىسىن جاكەم ەكەۋمىزدى دە شاقىرتىپ الدى. كوڭىلسىز ەكەن. ەشكىمنىڭ بەتىنە تىكتەپ قاراعان جوق. الدىنداعى كەسەسىن دە كوتەرىپ الماي داستارحان جيەگىندە سۋىتىپ تاستادى. الدەن ۋاقىتتا ماعان: قاراعىم، شايدى سەن قۇيشى دەدى. سول-اق ەكەن، ءۇي ىشىندەگى ارتىق اۋىز تۇگەلدەي تىسقا شىعىپ كەتتى دە داستارحان باسىندا ۇشەۋىمىز عانا قالدىق. اڭگىمەنى ورازدىڭ ايەلى باستاعان. جاكەم قاباعىن سالىپ وتىرىپ تىرس ەتپەي تىڭدادى. بۇكىل الاشتى الباستىداي قىسقان الاساپىراڭعا جاكەمنىڭ بىزدەن دە قانىق ەكەنىن قايدان بىلەيىك.

-بۇل وكىمەتكە مەنىڭ ءسوزىم كەرەك شىعار، ال ءوزىم كەرەكپىن بە، جوق پا، ونى ءوزىم دە بىلمەيمىن، — دەدى. — قارانىڭ حانى ەمەس، حالىقتىڭ ءبيى ەمەس، قۇلاق اسپاي ما دەپ قورلانام. قولىمنان كەلگەنىنشە قارەكەت قىلىپ كورەيىن، جاقسىلىق بولسا حابارىن ءوزىم بەرەمىن، ەگەر حابار بولماسا... دەپ «سەن دە وسى شارۋامەن كەلىپ وتىرسىڭ-اۋ» دەگەندەي جاكەم مەنىڭ بەتىمە قارادى. ار جاعىن تۇسىنە قويدىق. حابار بولماسا مەنەن قايىر بولماعانى دەگەنى دە. تىستان بىرەۋدى شاقىرتىپ الدى دا ەكى ات تاۋىپ، كەلىن مەن مىنا قىزدى جەتكىزىپ سالىڭدار دەدى. كولىك تەز تابىلا قويمادى ما، الدە كىسى اياعى باسىلسىن دەدى مە، اۋىلدان ىمىرت ۇيرىلە شىعىپ ەدىك، ورازدىڭ ايەلى بولماسا، سامسىدان سان دۇركىن جاياۋ كەلىپ، جاياۋ كەتىپ جۇرگەن جەر عوي، ءوز اياعىم دا جەتەتىن ەدى، سويتسەك ەكى اتتىڭ ەرىنە سوزىلتىپ ەكى موشەك ارتىپ قويعان ەكەن. اتتاناردا تەزەكباي ما، ءتۇسى ەسىمدە جوق: مىناۋ ۇندى بالالارعا قاجاق-قۇجاق قىلسىن دەپ جاكەم تاپسىردى دەدى. جاكەمنىڭ الدىن سوڭعى كورگەنىم وسى. قايتىپ حابار دا بولعان جوق، ازاسى مەن اسىنا عانا قاتىسۋعا جازعان ەكەن دەپ ءنۇريلا اپامىز اڭگىمەسىن اياقتادى...

... قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جامبىلى بىرەۋ-اق، جالپاق قازاققا كەلگەن ناۋبەتكە جالعىز جامبىلدىڭ شاماسى قايدان كەلسىن... ...دۋلاتياعا جولىم ءتۇسىپ سامسىنىڭ ۇستىنەن ءوتىپ بارا جاتقاندا اۋىل شەتىندە وقشاۋ قالعان جەتىم توعايعا بۇرىلا كەتكىم كەلەدى. ءبىراق وندا ءنۇريلا اپامىز دا، جولداسحان دا جوق. ەكەۋى ءدوڭ باسىنداعى تىلەۋقابىلدىڭ ماڭگىلىك مەكەنىندە جاتىر. ۇڭگىرتاستىڭ شىعار اۋزىندا قارىنداسىمىز تامارا دا بار ەدى. ۇلكەندەردىڭ كوزى تايعان سوڭ كەيىنگى ۇرپاقپەن دانەكەر دە ءۇزىلىپ، كەشەگى قىمبات جاندار كومەسكى تارتا باستايدى ەكەن...

---