التىن ايماق
1
كوكشەنىڭ كوپ كولىنىڭ بىرەۋىندە وتىراتىن بايتاس اۋلى جىلقىنى كەزەكتەسىپ باعاتىن ەدى.
وسى كەزەك ءبىر كۇنى التىنسارىعا كەلدى. التىنسارى اۋىلدىڭ ىق جاعىندا وتىراتىن، بۇرىن ءبىر سيىر، ءبىر ات كەيدە ءبىتىپ، كەيدە بىتپەگەن، سوڭعى كەزدە تاي-تۇياعىمەن بەس-التى جىلقىسى بار شاعىن عانا وتاۋ شارۋا ەدى.
كۇن باتار الدىندا اعىتقان اۋىلدىڭ بيەسى كولدەن سۋ ءىشىپ بىتىراي جايىلعان كەزدە، قىسىر ساۋاتىن تايلى بيەسىن ءمىنىپ، قولىنا قۇرىعىن ءىلىپ، التىنسارى جىلقىلاردى جينادى دا، اقشوقى تاۋىنا قاراي بەتتەتە جايدى.
اعىتقاننان كەيىن ساۋىن بيەنىڭ وتتامپاز كەلەتىن ادەتى. جانە جىلقى بالاسى تەرگەن گۇلدەي ءشوپتىڭ ەڭ ءتاتتىسىن شالىپ، جۇرە وتتايدى.
مەزگىل مايدىڭ ورتا كەزى ەدى. شالقاردىڭ قارا قىرتىسى جارتى كەز قۇيقالى جەرىنە شىققان قالىڭ بەتەگە مەن سەلەۋگە جاتقان قۇلىن جاسىرىنعانداي.
كوكشەتاۋ جەرىنىڭ جازدىگۇنگى تىمىق كەشتەرىندە قويدىڭ شارپى مايىنداي سەلدىرەگەن «ماسا بۇلتى» بولادى. بۋداقتاعان تۇتىندەي تۇتاسا ۇشقان سارى ماسانى جۇرت وسى «بۇلتتان» جاۋادى دەپ ويلايدى.
التىنسارى جىلقىسىن جيناپ اقشوقى تاۋىنا بەتتەتكەن كەزدە، «بۇلتتان جاۋعان» سارى ماسا اتىن دا، ءوزىن دە بۋلىقتىرىپ جۇرگىزبەدى. بىلاي دا جۇردەك جىلقىلار ماسالاعاننان كەيىن پىسقىرىنىپ، تىپىرشىپ، ءوز قۇيرىعىمەن ءوزىن ءوزى ايداپ جورتىپ ءجۇرىپ وتتايدى. استىنداعى اتىنىڭ اۋىزدىعىن الىپ اياڭداي شالدىرىپ كەلە جاتقان التىنسارىنىڭ ءوزى دە ماسادان قاشىپ، جەلگە قارسى ارا-تۇرا جورتىپ الدى.
مالعا دا، جانعا دا مازاسىز ماسانى جاراتۋى سىقىلدى تەنتەكتىگىمەن قاتار، تابيعاتتىڭ ءوز تەنتەگىن ءوزى تياتىن مەيىرىمى دە مول. ونىڭ وسىنداي مەيرىمدى مىنەزىنىڭ بىرەۋى — مازاسىز ماسانىڭ قاناتىن دىمداپ جەرگە ەرىكسىز قوندىراتىن ىشىق ءتۇسىرۋ.
التىنسارىنى دا، ونىڭ استىنا مىنگەن بيەسىن دە، الداعى جىلقىلارىن دا قالىڭ سارى ماسا بۋلىقتىرىپ، ىڭىردە تيشىن كەتىردى. التىنسارى ماسادان قورعانىپ، كوزىن عانا جىلتىراتتى دا، باسىن ورامالىمەن شىرماپ بايلاپ الدى. ءبىراق، جىلقىنىڭ ءبىر ەلىدەي جايا تەرىسىن تەسىپ وتەتىن ماسانىڭ تۇمسىعىنا، ونىڭ جازعى كەشتىك جەڭىل كيىمى بوگەت بولا العان جوق.
— قاپ، ەرەگەسكەندە كۇپى كيىپ الماعان ەكەم! — دەپ وكىندى التىنسارى.
وسى كەزدە، مالدى دا، التىنسارىنى دا ەسىركەگەندەي، مەيىرىمدى تابيعات جەر بەتىن بۋساندىرا ىشىعىن قالىڭ عىپ توسەپ ەدى، ماسانىڭ اندەتكەن داۋسى جىم-جىرت بولا قالدى. سودان كەيىن تيىشسىزدانىپ پىسقىرۋىن، جەلدەي جورتىپ كەتۋىن جىلقى دا قويدى؛ ماسانىڭ تۇمسىعى ءتيىپ قىشىعان جەرىمەن ارپالىسۋدى التىنسارى دا قويدى. جىلقىنىڭ اياعى باسەڭدەپ جالقاۋ جۇرىسپەن وتتادى. تەبىنىپ، پىسقىرىنىپ مازاسىن العان بيەسى دامىل تاپقانىنان كەيىن التىنسارى دا دامىل تاپتى.
ءتۇن ورتاسى جاقىنداي اسپان اشىلدى. ول ءتۇنى ون ءتورت جاڭاسىن جاساعان اي سۋعا قالقىتقان التىن تاباقتاي، جۇلدىزدى ماقبال قارا ءتۇندى بەلۋارلاپ جۇزە باستادى. بۇل — شالا-شارپى كۇندىزگە بەرىسپەيتىن ءتۇن.
اقشوقى تاۋى نار تۇيەدەي دوڭكيىپ، قاراعان ادامنىڭ قاسىندا تۇرعان سىقىلدى كورىنگەنمەن، ماسالاعان جىلقىسى ىڭىردە ودان ۇزاڭقىراپ كەتكەنىن تاۋعا كوزىن تىككەن التىنسارى ويمەن شامالايدى.
ول ارانىڭ ىشىقتى ءتۇنى، ساعىمدى كۇندىزگە ۇقساڭقىرايدى. كۇندىزگى ساعىم الىستاعانى تارتىپ، وتىز شاقىرىمنان ارتىق جەردەگى اقشوقىنى، قىرىق شاقىرىمداي جەردەگى بۋرابايدى مۇنارلاندىرىپ اۋىلدىڭ ىرگەسىنە الىپ كەلگەندەي بولسا، ىشىقتى، جالتاڭ ءتۇن دە وسىنداي. تۇندە دە ىشىققا مالشىنعان تاۋ، تەڭىزدە ءجۇزىپ كەلە جاتقان كەمەدەي، قاراعان ادامعا بەرى كەلە جاتقان سىقىلدانادى.
ساعىمدى كۇندىزدە دە، ىشىقتى تۇندە دە كوكشەتاۋ تاۋلارىنىڭ ەجەلگى اعاسى كوكشە. ىشىنە: ازات، سىرىمبەت، جالعىزتاۋ، ايىرتاۋ، يمانتاۋ، اقان، ساندىقتاۋ، ەكىجىلاندى، زەرەندى، بۇقپا، شورتان تاۋلارىن قوسقاندا، «كوكشەتاۋ» اتتى تاۋلاردىڭ بار ۇرپاعىنا ءوز اتىن يە قىلعان كوكشە «مەن اعامىن» دەپ قاشان دا كەۋدەسىن كوتەرىڭكى ۇستايدى. وسى تاكاپپارلىعىنان ول ساعىمدى كۇندىز دە، ىشىقتى تۇندە دە جاڭىلماي، ماڭىنداعى قاي تاۋعا قاراساڭ دا، توبەسىنەن اسا قاراپ، ءوز توبەسىن وزگەدەن بۇرىن كورسەتەدى.
جىلقىسى اقشوقىنىڭ شىعىس جاق بەتىنە جايىلعان التىنسارى، ماسادان مازاسى كەتۋى باسىلعان سوڭ، ىشىق ۇستىندە كەمەدەي قالقىعان اقشوقىعا قاراپ ەدى، «اۋەلى مەنى كورى» دەگەندەي، ارجاعىنان كوكشە باسىن قىلتيتا قويدى. وعان مويىنىن سوزا قاراعان التىنسارى بار دەنەسىن تۇتاس كورگىسى كەلىپ ەدى، «مەنىڭ دە تاۋ اتىم بار، بەلىمدى باستىرىپ كوكشەنى نەگە تۇگەل كورسەتەيىن!» دەگەندەي، اقشوقى التىنسارىنىڭ كوز الدىنا پەردە بوپ كەرىلە كەتتى.
ءبىراق، اقشوقى پەردەلەگەنمەن، كوكشەنىڭ بار دەنەسى، بار سۇلۋلىعى التىنسارىنىڭ جۇرەگىندە جازۋلى. كوكشەنىڭ قاي جەرىندە نەندەي تاماشا بارىن ول ءوز الاقانىنداي بىلەدى.
كوكشەنىڭ ءوزىن دە، بالاپان تاۋلارىن دا، بالدى بۇلاق، بارقىندى كولدەرىن دە تۇپ-تۇگەل كوزىمەن كورىپ، كوكىرەگىنە ۇمىتپاستاي عىپ جازىپ العان التىنسارىنىڭ ەندىگى قۇمارى كوكشەنىڭ استىن كورۋ.
ونىڭ ۇعىمىندا: كوكشەنىڭ استى شالقىپ جاتقان التىن كول؛ بەتىندە ۇشان-تەڭىز سەكسەن كولى بولسا، استىندا دا سۋى التىن سەكسەن كولى بار!.. ولاي دەۋىنە ءوز اتى كۋا.
— اتىمدى نەگە التىنسارى قويدىڭدار؟ — دەپ سۇراعاندا، اكە-شەشەسى وعان:
— سەن تۋار جىلى كوكشەنىڭ جەرىنەن كوپ التىن تاۋىپ، ىرىمىڭ جاقسى بالا بولعاسىن التىنسارى قويعامىز، — دەگەن.
التىنسارىنىڭ اۋلى تورايعىر تاۋىنىڭ بۋراباي جاق بەتىندە، تاۋدىڭ ەتەگىندە. اۋىلدىڭ ماڭى قۇلاعان اپانداي ۇڭىرەيگەن كوپ شۇقىر. التىنسارى:
— بۇل نە؟ — دەپ سۇراسا:
— التىن جۋعان جەر، — دەيتىن ۇلكەندەر.
بىرەۋلەر: «تاۋدان اققان بۇلاققا باقىراش توسىپ ەك، قۇمعا ارالاس التىننىڭ ۇگىندىسى اقتى» دەگەن كەڭەستى ايتادى. بۇل كەڭەسكە التىنسارىنىڭ قىزىققانى سونداي: بالا كەزىندە تاۋدى كەزىپ كەتىپ، تالاي بۇلاققا باقىراش توسىپ التىن كۇتتى. ونىڭ ەڭبەگى دە ەش بولعان جوق: ۇزاقتىڭ سارى كۇنى قۇم جۋعان ونىڭ باقىراشىنا، التىننىڭ ۇگىندىسى كەيدە ىلىكپەگەن، كەيدە ازداپ ىلەكتى. مۇنداي ۇنتاق تابىلعاسىن التىنسارى «كوكشەنىڭ استىندا التىن كول بار» دەگەنگە بالا كەزى تۇگىل، جىگىت بولعاسىن دا سەنەتىن ەدى. سونداي كولدىڭ بىرەۋىن قايتكەندە تابۋدى جاتسا-تۇرسا ارمان ەتەتىن ەدى.
جىگىت بولا، التىن ىزدەۋگە ونىڭ قۇمارلىعى ءتىپتى ۇدەدى. سول كەزدە «اققۋمەن اسپانداعى ءان قوساتىن» ءبىرجان سالدىڭ مولاسىنىڭ قاسىنان اعاتىن «ءبىرجان بۇلاعى» ماڭىنان كوپ التىن شىعىپتى، ول التىندى الۋعا قازىنا كىسى جىبەرىپتى» دەگەن ءسوز دۇڭك ەتە ءتۇستى. بۇل — 1915 جىلى ەدى.
التىن تابۋدى، التىننىڭ كولىن تابۋدى ارمان ەتكەن التىنسارى «اتا-باباڭ ىستەمەگەن كاسىپ» دەپ اركىم توقتاۋ ايتقانمەن، ءبىرجان بۇلاعىنان شىققان التىندى قازىسۋعا كەتە باردى.
التىن قازۋشىلارمەن ول ەكى جىلعا جاقىن شاحتىدا جۇمىس ىستەدى. سوندا ونىڭ ۇققانى: كوكشەنىڭ استىندا التىن كوبى، ءبارىن جيناپ الا السا كول بولاتىنى راس. ءبىراق، كوكشە ساراڭ... باي التىنىن ول «ءما!» دەپ ۇسىنا قويمايدى. ۇسىنۋ بىلاي تۇرسىن: كۇلدەي عىپ ۇگىپ، جەتى قابات جەر استىنداعى تاسقا، بالشىققا ارالاستىرىپ شاشىپ جىبەرگەن. ونداعى ويى: «ەرىنگەن قويسىن، ەرىنبەگەن السىن!» سول ساراڭ كوكشە: «ەگەر تىم ۇساق ۇگىپ وڭايلىقپەن تاپتىرماسام، التىندى ىزدەۋشىنىڭ كوڭىلى قايتار» دەگەندەي، كەيدە كەسەك التىنىن دا كەزدەستىرىپ قويادى. التىنسارىمەن بىرگە ىستەگەن ستاراتەلدەر ونداي كەسەكتىڭ تالايىن تاپتى...
تاپقانمەن نە كەرەك!.. جۇمىس كوپ، اقى از. جۇمىس ءۇشىن ەمەس، التىن كول تابۋ ءۇشىن ستاراتەل بولعان التىنسارى ءبىر جىلدان كەيىن ءوزى مەن ءوزى ەسەپتەسىپ ەدى، ەڭبەگىنە شاققاندا العان اقىسى وننان ەمەس-اۋ، جۇزدەن بىرىنە تۇرمايتىن سىقىلدى. سوندا دا التىندى سۇيگەندىكتەن ول تاعى ءبىر جىل ىستەدى.
التىن ىزدەۋ جولىندا جۇرگەندە ونىڭ تاعى ءبىر العان ساباعى: ستاراتەلدىڭ كەيبىرەۋى تاپقان التىن وزەگىن، ەگەر زاۆودشى باي اقشانى مول بەرسە ايتادى ەكەن دە، از بەرسە جاسىرادى ەكەن.
ەكى جىل ستاراتەل بوپ ىستەگەننەن كەيىن، سونداي باي وزەكتىڭ بىرەۋى ارمان عىپ جۇرگەن التىنسارىعا دا كەزدەستى. بۇل كەزدە التىنسارى التىندى قۇم تۇگىل، تاستان دا ايىرا الاتىن بولىپ ەدى.
تابيعاتتىڭ مىنەزى قىزىق: التىندى تاستى ول تىلگەن تاقتايداي جاپ-جالپاق قىپ جاسايدى دا، التىنىن وڭاي سۋىرىپ الا قويماسىن دەگەندەي، تاقتاي تاستىڭ ءبىر باسىن جەردىڭ بەتىنە كولبەي قويعانمەن، ەكىنشى باسىن قالىڭ قىرتىسىنا كوسىپ سۇڭگىتىپ جىبەرەدى. بۇنداي تاقتاي تاستىڭ قالىڭدىعى جارتى كەزدەن، كەزگە جاقىن؛ جالپاقتىعى سارجاننان، ءۇش سارجانداي؛ ۇزىندىعى كەيدە كەلتە، ال كەيدە بەس-التى شاقىرىمعا كەتەدى. وسىنداي ۇزىن قالاق تاستاردىڭ بەرگى باسى كىسى بويى جەردەن تابىلسا، ەكىنشى باسى بەس ءجۇز مەتر جەرگە شەيىن تەرەڭدەپ كەتۋى مۇمكىن.
التىنسارىعا بۇنداي تاس، التىن كولدىڭ بەتىنە قاتقان قابىرشىق — التىن مۇزى سياقتانادى. سونداي مۇزدىڭ بىرەۋىن التىنسارى 1917 جىلدىڭ كۇزىندە تاۋىپ، زاۆودشىنىڭ تامىرىن باسىپ كورىپ ەدى، قۇنعا تۇرار ەڭبەك بەرمەۋى بايقالدى. از پۇلعا كوپ ەڭبەگىن ساتقىسى كەلمەگەن التىنسارى، پايداسىز ەڭبەكتە سالپىلداپ جۇرە بەرۋگە جالىعىپ، جۇمىستان شىقتى دا، اۋىلداعى ۇيىنە قايتتى.
مىنە، وعان اتتاي ون جىل. سودان بەرى، جۇمىستان كەتەردە تاپقان تاسى التىنسارىنىڭ ويانسا ەسىنەن، ۇيىقتاسا تۇسىنەن كەتپەيدى.
جىلقى كۇزەتىندە ءجۇرىپ كوكشەنىڭ استىن كورۋگە قۇمارتقان التىنسارىنىڭ ەسىنە تاپقان التىن تاسى تۇسە قالدى.
«اپىراۋ، — دەپ ويلادى ول — سوۆەتكە دە التىن كەرەك قوي وسى. ول نەگە وسى كوكشەتاۋعا كوپ التىنىن اقتارمايدى!»
«سوۆەتتەن كىسى كەلسە جاسىرعان التىن وزەگىن ايتار ەم! — دەپ ويلادى ول — ...سونىڭ ىزدەپ كەلگەنىن كۇتپەي، ءوزىم بارىپ ايتسام قايتەدى؟..»
«قوي سويتەيىن، — دەپ بەكىندى ول، — سول اراعا التىن زاۆودىن سالۋعا باسشى بولايىن!.. ءوزىمىزدىڭ وكىمەت!.. وعان دا، ماعان دا پايداسى ءتيسىن!»
«ءوزىمىزدىڭ» دەگەن ءسوزدى ول ءوزىمسىنىپ شىن كوڭىلدەن ايتتى.
«بۇل وكىمەتتەن بۇرىن، — دەپ ويلادى التىنسارى وتكەندى ەسكە ءتۇسىرىپ، — ءبىزدىڭ اۋىلعا، ماعان وسىنداي مال ءبىتىپ پە ەدى؟ ءقازىر تاماق توق، كويلەك كوك. بۇرىن جەردىڭ استى تۇگىل، ۇستىنە يە ەمەس ەك. جەردىڭ استىنداعى التىن تۇگىل، ۇستىندەگى وتى، سۋى اتالىقتى، مالى كوپ ادامدىكى ەدى. جارلى جالعىز قاراسىنا ازىق تابا الماي سورى قاينايتىن ەدى. جەردىڭ ءۇستى بىزدىكى، ەندى استىن دا يەلەنۋىمىز كەرەك!..»
تاڭدى التىنسارى التىن ويىمەن اتىردى.
2
كامشاتتىڭ قۇندىزىمەن جيەكتەگەن تورعىن شىمىلدىقتاي، اينالاسىنا جاسىل قىلشىقتى قاراعاي وسكەن، كوكشەنىڭ داريا كولىنىڭ بىرەۋىن جاعالاپ جايداق تارانتاسقا جەككەن اتتا ەكى كىسى كەلە جاتتى: بىرەۋى التىنسارى، بىرەۋى ونىڭ قۇرداسى — شاۋىپكەل.
بۇلاردىڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقان جولى — جالپاقتىعى ءبىر عانا اربا سيارلىق ەسكى سۇرلەۋ. سۇرلەۋدىڭ ءبىر جاعىندا، ەگەp اربا اۋىپ كەتسە كولگە تۋرا قۇلايتىن بيىك جار، جاردىڭ استىندا جالتىراعان كولدىڭ ەكىنشى قاباعى ساعىمدانىپ ارەڭ كورىنەدى. سۇرلەۋدىڭ ەكىنشى جاعى جەردەن تىك قيىلىپ شىققان شىڭ. شىڭنىڭ تەكشەلەنگەن تاستارى ادامنىڭ كوزىنە قاتارلانىپ جينالعان ادەمى كىتاپتاردىڭ ەتاجەركاسىن ەلەستەتەدى.
سۇرلەۋ جۇرگەن سايىن جوعارىلاي بەرەدى. ونىڭ ءبىر ۇشى ارقانداي شۇباتىلىپ كولدىڭ ەتەگىنە ءتۇستى، ەكىنشى ۇشى جىلانداي ءيىرىلىپ كول جاعاسىنداعى الاسالاۋ تاۋدىڭ بەلىنە اسىلدى.
سۇرلەۋ تاۋدىڭ تىكشىلدەۋ جەرىنەن اسۋعا اينالعاندا التىنسارى اتتىڭ باسىن تارتتى.
— وسى اراعا توقتايسىڭ با؟ — دەدى شاۋىپكەل.
— توقتايىق.
التىنسارى ۇيدەن شىعاردا شاۋىپكەلگە «سول ارادا بۇركىتتىڭ ۇياسىن كوردىم، بالاپانىن الايىق» دەپ الىپ شىعىپ ەدى.
— ءاي، — دەدى ول شاۋىپكەلگە، تاۋدىڭ ەتەگىنە اتتارىن اعىتقاننان كەيىن، — وسى تاۋدا التىن كوپ دەگەن ءسوز بار، سونى كۇرەكپەن شۇقىپ قاراساق قايتەدى؟
— بۇركىت شە؟
— بالاپان قايدا بارار دەيسىڭ. اۋەلى التىندى قارايىق.
التىنسارى ۇيىنەن بالاپان ءۇشىن ەمەس، التىن ءۇشىن شىققان ەدى. ونىڭ باياعىدا جاسىرىپ ايتپاعان التىن تاسىنىڭ تاقتايى وسى تاۋدىڭ ەتەگىندە. بۇل ويىن ول شاۋىپكەلدەن جاسىردى.
— ۋا، قويشى سونى! — دەدى شاۋىپكەل — قايتەسىڭ التىندى!.. وسىنداي ىستىقتا قازىپ، ازابىم قۇرىسىن!.. ونسىز دا ىندىنىم كەۋىپ كەلەدى. سۋسىن قايدا؟
سۋسىن ءىشىپ وتىرىپ التىنسارى ءسوزىن تاعى قايتالادى.
— راس ايتام دەيمىن، — دەدى ول، — ىزدەيىكشى! تابىلماسا قالسىن. بىزدەن ەشكىم ايىپ الماس.
— كەرەكسىز ىسكە قۇمارىڭ-اي!..
ول ەرتەدە وسى ارادان التىننىڭ تاسىن تاپقانىن شاۋىپكەلگە ايتۋعا ءبىر وقتالدى دا، تاعى دا «اۋەلى قويعان بەلگىمدى بايقاپ الايىن، تابا الماي ۇيات بولار» دەپ ويلادى.
سول ويمەن، ەرىنگەن شاۋىپكەلدى اربا قاسىندا قالدىرىپ، ءوزى بەلگىسىن ىزدەپ كەتتى. ءبىراق، قانشا شارلاعانمەن، بەلگى تابىلا قويمادى.
— قاپ، — دەپ وكىندى ول ارباسىنا قايتىپ كەلە جاتىپ — باي وزەك ەدى، تابىلعانى ابىروي ەدى!..
اربا استىندا، كولەڭكەدە تىنىعىپ جاتقان شاۋىپكەل التىنسارىنى:
— ءيا، سارىم! نەشە بۇت التىن اكەلدىڭ؟.. — دەپ اجۋالادى.
— كۇلمە، قۇرداس، — دەدى التىنسارى، — اسىقپا!.. ءۇمىتسىز سايتان دەگەن.
— كۇلگەنىم ەمەس، سۇراعانىم: اتىڭ التىن بولعاسىن التىنشىل شىعارسىڭ دەپ ەم، اقىرىندا جەزشىل دە بولماي قالماساڭ نە قىلسىن!..
— «اسىقپا» دەدىم عوي، ەگەر التىن تابىلسا، سەن دە قاشا قويماسسىڭ اتىڭا ۇقساپ شاۋىپ-اق كەلەرسىڭ.
— قاشامىن. ءولدا-بىلدا قاشامىن. نانباساڭ ءبىر قاپشىق التىن تاۋىپ اكەلشى! قىزىعار ما ەكەم؟
التىنسارى جەڭىلگەندەي بولدى.
— ساعان ەرەگەسكەسىن التىندى تاپپاي قويمايمىن! — دەدى ول، ارباداعى تەمىر كۇرەگىن الىپ جونەلە بەرىپ.
التىنى بار جەردى التىنسارى جەر بەتىنە شىققان شوبىنەن دە جوبالايتىن ەدى. سول جوباسىنا سۇيەنىپ قۇمى ەسىلگەن ءبىر جەردى ول شۇقىلاپ قازا باستادى.
— ءا، ىسكە ءسات! — دەدى شاۋىپكەل، التىنسارى قازعان شۇقىردى كىندىك تۇسىنا كەلتىرگەن كەزدە قاسىنا بارىپ.
— ايتسىن-اق! — دەدى التىنسارى بەلىن جازىپ، تەرىن ءسۇرتىپ، — وسى ارادا التىن بارى انىق. تەز شىعادى. نانباساڭ قازىپ كورشى.
تىنىققان شاۋىپكەلگە التىننان كورى ەرمەك كەرەك بولدى.
— جارايدى، شىق بەرى! بەر كۇرەكتى ماعان! مەن دە ءبىراز شۇقيىن، مەسەلىڭ قايت بولماسىن، — دەدى شۇقىرعا تۇسۋگە وڭتايلانىپ.
راسىندا شارشاڭقىراعان التىنسارى كۇرەكتى شۇقىردا قالدىرىپ، ءوزى سىرتقا شىقتى دا، شاۋىپكەل ىشىنە ءتۇسىپ قازا باستاعاندا شۇقىردىڭ جيەگىنە جۇرەسىنەن وتىردى.
تىڭ تەگەۋىرىنمەن شاۋىپكەل كەزگە جاقىن قازىپ تاستاپ، ارا-تۇرا، قۇم بالشىقتى ادەي التىنسارىعا لاقتىرىپ تۇردى دا، ءبىر كەزدە قالشيىپ تۇراعاپ، التىنسارىعا ەلەۋسىز كوزبەن ءبىر قاراپ قويىپ، ەڭكەيىپ اياعىنىڭ استىنان بىردەمەنى الدى.
— ول نە؟ — دەدى ەلەگزىگەن التىنسارى باسىن كوتەرىپ. — نە الدىڭ اياعىڭنىڭ استىنان؟
— ەشتەمە دە العام جوق.
— جوق، بىردەمە الدىڭ؟ — دەدى التىنسارى ورنىنان تۇرەگەپ.
— نەمەنە، التىن تاپتى دەپ تۇرمىسىڭ؟
— نە دە بولسا كورسەت!
شاۋىپكەل قوينىنا ءبىر نارسەنى تىعا قويعانداي بولدى. التىنسارى قادالعان سايىن ونىڭ كەسكىنى قۇبىلا باستادى.
— كەسكىنىڭ نەگە قۇبىلا قالدى؟! — دەدى التىنسارى شۇقىرعا ءبىر، شاۋىپكەلدىنىڭ كەسكىنىنە ءبىر ءۇڭىلىپ — قاراۋ كاپىر، بىردەمە تاۋىپ، قىزعانىپ تۇرسىڭ-اۋ دەيمىن! كورسەت قوينىڭا تىققانىڭدى!
— تۇك تە تىققان جوقپىن! — دەدى شاۋىپكەل كۇرەكتى بالشىققا قاداپ مىقشىڭداپ — ساعان ەرەگىسكەسىن كىسى بويىنا شەيىن قازام وسى شۇقىردى، بىردەمەسىنە جەتپەي قويمايمىن...
— اۋەلى تاپقانىڭدى كورسەت. كورسەتپەسەڭ زورلاپ كورەم.
التىنسارى شاۋىپكەلدىدەن كۇشتىرەك ەدى. سوندىقتان، الىسا كەتسە جەڭىلەتىنىن بىلگەن شاۋىپكەل:
— ال، تىنتەم! — دەپ التىنسارى شۇقىرعا تۇسۋگە ىڭعايلانعاندا:
— سەنبەسەڭ كور! — دەپ سىرتقا شىعۋعا ىڭعايلاندى دا، التىنسارىنىڭ كوزىن الداپ، قوينىنداعىنى سىرعىتىپ ءتۇسىرىپ جىبەرىپ، اياعىمەن بالشىققا ارالاستىرا قويدى.
— ال، ءتىنت! — دەدى ول تىسقا شىعا ەرلەنىپ، ومىراۋىن اشىپ، — قاشاننان بەرى ماعان مۇنداي كۇدىكتەنەتىن بولىپ ەڭ؟
— مەن سەنى ەمەس، شۇقىردى تىنتەم.
— ە، شۇقىردىڭ جازىعى نە؟ تىنتكىڭ كەلسە مەنى ءتىنت!..
التىنسارى قازىلعان شۇقىردىڭ قاسىنا بارىپ تۇسەيىن دەپ جاتىر ەدى، سىرتىنان كەپ ونى وڭ جاعىنا اۋدارىپ تاستاپ شاۋىپكەلدىڭ ءوزى تۇسە قالدى دا، التىنسارى تۇرعانشا اياق استىنان بىردەمەنى الىپ قوينىنا تاعى تىعا قويدى.
— ەندى الىپ شىق! — دەدى التىنسارى.
— نەنى؟
— تاپقان التىندى.
— ۋا، ءتايىرى السىن سەنى! ءوزىڭ راس ايتىپ تۇرسىڭ با؟ و، نە قىلعانىڭ! سەنى ادەي ەرەگىستىرەيىن دەپ ءتۇستىم. ال، كانە قاراي عوي!
شاۋىپكەل شۇقىردان شىقتى. ونىڭ اياق استىنان التىندى العانىن كورمەي قالعان التىنسارى شۇقىرعا ءبىر تۇسكەلى تۇردى دا:
— ءاي! — دەدى تاعى، — راس ايتام، قوينىڭدى كورسەتشى.
شاۋىپكەل اشۋلانعان بولدى.
— ءوزىڭنىڭ دەنىڭ دۇرىس پا؟ — دەدى ول قاباعىن ءتۇيىپ، — مازاق قىلعىڭ كەلە مە؟ وسى ارانىڭ تاۋىن كوشىرىپ اكەتسەڭ، دە ەركىڭ. ال، مەن كەتتىم اربا جاققا!
شاۋىپكەلدىنىڭ كەسكىن قۇبىلىسى التىنسارىنىڭ كۇدىگىن تاعى كۇشەيتتى. سوندىقتان ول ويناعان بوپ كەۋدەسىنە قول سالايىن دەپ ەدى، اناۋ يتەرمەلەپ ماڭايلاتپادى. ەكەۋى الىسا كەتتى.
ولار ۇزاق الىستى. شاۋىپكەل دە ءتىرى جان، سوندىقتان التىنسارى قارۋلىراق بولعانمەن بەرىسە قويمادى. ەكەۋىنىڭ دە كيىمدەرىنىڭ ءپارا-پاراسى شىقتى. ەكەۋى دە ەنتىكتى. بۇلاردىڭ بۇل الىس-جۇلىسىنا: قياداعى كۇن، اسقار تاۋ، شالقار كول، قالىڭ توعايدان باسقا، سول ارانىڭ اڭى مەن قۇسى عانا كۋا بولدى.
تيىش توعايدىڭ ىشىندە جاپىراق جامىلىپ جەم ىزدەپ شوقاڭداپ جۇرگەن قوياننىڭ قۇلاعىنا بۇلاردىڭ ىرسىلداعان داۋىستارى شالىنىپ، سەلك ەتە تۇسكەن قويان «نە؟!» دەگەندەي قۇلاعىن قايشىلاندىرا، الدىڭعى اياعىن كوتەرە، تۇرقىن سوزا قارادى دا، الىسقانداردى كورە سالىپ، بەتىن بۇتاققا وستىرا قالىڭ شىتىرمان اراسىنا جىپ بەردى.
قالقيا قويعان قوياندى كوزى شالعان قاراعاي باسىنداعى يتەلگى الىسقاندارعا الدانام دەپ جەمىنەن ايىرىلدى.
تاۋدا ەكى جاندىك تالاسسا، بىرەۋىنەن وزىنە جەم ءتۇسىپ داعدىلانعان اش بۇركىت بۇلاردىڭ توبەلەرىن تورلاي ۇشىپ، اسپاندا شارىقتاپ ءجۇردى.
كۇمىستەي سىڭعىرلاعان داۋسى ورمان ءىشىن سۇلۋ ۇنگە بولەگەن بۇلبۇل دا داۋىسىنان جاڭىلدى.
اعاشتىڭ جاپىراعى مەن كولدىڭ جۇقا بەتىن دىرىلدەتكەن ءالسىز جەل تىنا قالدى. داۋىسىن باسەڭدەتپەگەن جالعىز-اق تاۋدان اققان بۇلاقتىڭ سىلدىرى.
وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ تىڭداعانى التىنسارى مەن شاۋىپكەلدىڭ الىسى، الىسقاننان القىنعان وكپەدەن شىققان ىرسىلداعان دەمدەرى.
ادامنىڭ دەنەسىندەگى كۇش، مۇشەسىنىڭ بارىندە ءبىر تەگىس بولمايتىنىنا التىنسارىنىڭ كوزى شاۋىپكەلمەن الىسقاندا جەتتى. الىسا كەتكەن جەردەن الىپ ۇرۋىنا قاراعاندا شاۋىپكەلدى ول تەز جەڭە قويام عوي دەپ ەدى. كۇش سىناسا كەلە، شاۋىپكەلدىڭ بار قارۋى ۋىسىندا ەكەندىگى بايقالدى. ونىڭ دەنەسىن شوپاق قۇرلى كورمەي كوتەرىپ الىپ، جەرگە وڭاي قۇلاتا سالعان التىنسارى، قانشا قارۋ جۇمساعانمەن، جۇمعان ۋىسىن جازا الماي قويدى. ۋىسى ۆينتتەپ تاستاعان تەمىردەن ءبىر كەم ەمەس.
شاۋىپكەلدىڭ الىسۋىن باسىندا ويىن شىعار دەپ ويلاعان التىنسارى، شىنعا اينالعانىن كورگەسىن، ۋىسىن جازۋعا ءالى كەلمەيتىنىن بايقاعان سوڭ، باسىپ جاتقان شاۋىپكەلدىڭ كوزىنە كوزىن وقتاي قادادى دا:
— ءاي، اقتىق رەت ايتام، راس بەرمەيمىسىڭ! — دەدى دىكىلەنىپ.
— نەمدى بەرەيىن! — دەدى شاۋىپكەل القىنىپ — تۇگىم دە جوق بەرەتىن.
— قولىڭداعىنى.
— قولىمدا دا تۇك جوق.
— ەندەشە نەگە جازبايسىڭ؟ كانە، جازشى، الاقانىڭدى!
— جازبايمىن.
— نەگە؟
— ادەيى، ەرەگەسكەسىن!..
التىنسارى قاباعىنان قار جاۋدىرا ءتۇسىن سۋىتىپ الدى دا، شاۋىپكەلدى جەردەن كوتەرىپ قۇشاقتاعان قالپىمەن، كولدىڭ بيىك شىڭدى جارقاباعىنا الىپ كەلدى.
— مەنىڭ مىنەزىمدى بىلەسىڭ عوي! — دەدى ول شاۋىپكەلگە قادالىپ — قولىڭدى جازباساڭ، كولگە لاقتىرام.
التىنسارىنىڭ قۇشاعىندا ءوزىن جوڭقاداي كورگەن شاۋىپكەل كەسكىنىنە قاراپ ەدى، لاقتىراتىنى راس سىقىلدانىپ كەتتى. سوندىقتان، التىنسارىنىڭ «ولگىڭ كەلمەسە اكەل، جىلدام!» دەگەن سوزىنە شىداي الماي:
— ءما، — دەپ ۋىسىنداعىنى سىرتقا لاقتىرىپ جىبەردى دە، — بوسات! — دەدى اقىرىن.
التىنسارى رازى بولعانداي ءتۇسىن جىلىتىپ شاۋىپكەلدىنى جەرگە اقىرىن ءتۇسىردى دە، لاقتىرعان زاتتى الىپ كورىپ ەدى، اينالا قۇم توپىراق جابىسقان، جۇدىرىقتاي تۇتاس تۋما التىن ەكەن. قۋانىپ كەتكەن ول الاقانىمەن سالماقتاپ كورىپ ەدى، قولىن جەرگە الىپ تۇسە جازدادى.
— قىزعانعانىڭ وسى ما؟ — دەدى ول شاۋىپكەلگە قاراپ كۇلىپ — سەن قىزعانبا! بۇل التىندى مەن ءوزىم المايمىن.
— ەندى قايتەسىڭ؟ — دەدى نانباعان شاۋىپكەل كەكتى كەسكىنمەن.
— ۇكىمەتكە بەرەم.
— ۇكىمەت ساعان نەسىن بەرەدى؟!.. — دەدى شاۋىپكەل كەكەپ.
— ەكەۋمىزدىڭ ەڭبەك اقىمىزدى بەرەدى. بۇل التىن حالىق قازىناسىنا تۇسەدى.
— ودان باسقا پايداڭ؟
— التىن ىزدەۋ كاسىبىنە قايتا كىرەم، ستاراتەل ارتەلىن ۇيىمداستىرام. «التىننىڭ شىققان جەرىن بەلدەن قاز» دەمەي مە، اتالارىمىز. وسى ارانى تاعى دا قازىپ، تىعىلعان التىندارىن تۇگەل الامىز؟ سەنى دە شاقىرام، بۇل ابىرويلى ىسكە.
— ونى كەزىندە كورەرمىز، — دەي سالدى كەسەك التىننان ايىرىلۋعا ءىشى كۇيگەن شاۋىپكەل.
التىندى ۇلەسۋ جايىن التىنسارىعا ايتپاق بوپ ءبىر تۇردى دا، كونبەسىنە كوزى جەتكەن سوڭ ۇندەمەدى.
التىنسارى اتقا كەتتى. وسى كەزدە اربا قاسىنا بارعان شاۋىپكەلدىڭ ويىنا التىنسارىنى ولتىرسەم قايتەدى دەگەن جاماندىق وي تۇتاندى.
— «قارۋ قايدا؟»
ونىڭ ەسىنە اربانىڭ كىندىك تەمىرى ءتۇستى. «بايقاۋسىزدا بىلەكتەي تەمىرمەن قاراقۇستان پەرسەم، — دەپ ويلادى ول — جانى تاس دەيمىسىڭ!»
وسى نيەتپەن ول كىندىك تەمىردى سۋىرىپ الىپ، التىنسارى اتتى اكەلگەندە تۋ سىرتىنان ەكى-ۇش رەت اينالدى. ونىڭ نەگە اينالعانىن التىنسارى سەزگەن جوق.
ىڭعايى كەلگەندە قاراقۇستان كىندىك تەمىرمەن سالىپ جىبەرۋگە شاۋىپكەل قولىن كوتەردى دە تاتۋ وسكەن قۇربىسىن قيمادى.
3
ولار قىستاۋ جولىمەن قايتتى. ۇيدەن شىعاردا:
— قايتاردا ەگىنشىلەرگە سوعا كەتەيىك، — دەگەن ەدى شاۋىپكەل التىنسارىعا.
ات التىنسارىنىكى ەدى. شاۋىپكەلدىڭ ءسوزىن ەسىنە ساقتاعان ول، قىستاۋ ماڭىنداعى ەگىنگە تۋرا تارتتى.
— نەگە تۇنجىراپ كەلەسىڭ ءاي؟ — دەدى التىنسارى شاۋىپكەلگە، داڭعىل جولدان ەگىننىڭ جىڭىشكە جولىنا بۇرىلعان شاقتا.
— ماعان نە قىل دەيىن دەپ ەڭ؟ — دەدى شاۋىپكەل قاباعىن تۇيە قاراپ.
— ۋا، ءتايىرى السىن سەنى، ءتايىرى العىر! ونىڭ نە، قاراپ وتىرىپ اراز بوپ؟ التىن كەرەك بولسا، ءما!.. ويىن-كۇلكىمنىڭ ساداعاسى!.. وسى جۇدىرىقتاي تاس ءۇشىن، بۇنىڭ اكەسىندەي تاسقا بەرمەيتىن تاتۋ كوڭىلدەن ايىرىلامىز با؟
التىنسارى التىندى الدىنا تاستاپ ەدى، شاۋىپكەل المادى.
— سەن قوڭىرايۋدى قوي! — دەدى التىنسارى — ءبىر جىل تۋعان ءتول ەمەسپىز بە، انتۇرعان!.. بۇل التىن ەكەۋمىزگە پايداسىن بىردەي تيگىزەدى... سىنا وسى ءسوزىمدى!..
— كورسەك كورەرمىز — دەي سالدى شاۋىپكەل.
ەگىنشىلەرگە جاقىنداپ قالعاسىن باسقا ءسوز كەڭەسپەي، التىنسارى التىندى قالتاسىنا تىقتى.
— ىسكە ءسات! — دەدى ول، سوقا ايداعان ەگىنشىلەردىڭ الدىنان كەپ توقتاپ.
— ايتسىن! — دەدى بەتتەرىن شاڭ باسقان ەكى جىگىت.
اۋىلدىڭ ادامدارى ەگىنگە تورت-بەس ۇيدەن بىرىگىپ شىققان ەدى. بۇل قوستا التىنسارىنىڭ دا، شاۋىپكەلدىڭ دە سىباعاسى بار.
— بەس كۇننەن بەرى جىرتقاندارىڭ وسى ما؟ — دەپ سۇرادى التىنسارى ەگىنشى جىگىتتەن — قالاي از جىرتقانسىڭدار؟ ءتىفۋ!.. وسىلاي دا جەر جىرتا ما ەكەن؟.. بۇل نە؟.. جەردىڭ بەتىن ايعىزداپ تايىز ايىرىپ؟.. اراسىنان جىرتپاعان تىڭ تاستاپ وتىرىپسىڭدار عوي!.. ەگىن شىعا ما بۇعان؟..
— ەندى قايتەيىك. ادەيى سولاي جىرتىپ جۇرگەن جوقپىز. كولىك جۇرمەيدى، سوقا وتپەيدى، — دەدى ەگىنشىنىڭ ءبىرى كەيىپ.
— وتپەۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ، — دەدى ەكىنشى جىگىت، — الگى كوزى شىققىر قيراباي قالادان سوقا الا بارعاندا، دوڭعالاعىن اۋىستىرىپ اكەتىپتى. مىنە، كورشى، بىرەۋى ۇلكەن، بىرەۋى كىشكەنە، بۇل قالاي ءتۇزۋ ءجۇرسىن!.. قۇر كولىك قيناۋ!..
التىنسارى شەگى قاتا كۇلدى.
— نەگە كۇلەسىن؟ — دەدى جىگىت.
— كۇلگەنىم... سوقا وسىلاي بولماي قالاي بولۋشى ەدى؟.. ونىڭ دوڭعالاقتارى وسىلاي ۇلىلى-كىشىلى بولادى.
سوقاعا وگىز جەگىلگەن ەدى، — ءتورت پار وگىز... اۋىزدارىنان كوبىگى بۇرقىراپ، تىلدەرى سالا قۇلاش شىققان، ءبۇيىرىن سوققان ەگىزدەرگە التىنسارى جاقىنداپ ەدى، مويىندارىن جارما سوعىپ قان اققان قىپ-قىزىل جارا...
— وبال-اي. — دەدى التىنسارى، — كولىك بۇلىنگەن ەكەن.
بۇل ەل بۇرىن ەگىن سالمايتىن، سالسا: بايلارى ورىس جالداپ سالعىزىپ، كەدەيى كەتپەنمەن ەگەتىن. ول كەزدە كەدەيلەر «اتتەڭ... قولىمىزعا جەر، كولىك، سوقا تيسە! — دەپ كىجىنەتىن.
مىنە، ءقازىر ونىڭ ءبارى بار: جەر تۇپ-تۇگەل كەدەيدىكى، قانشا ەكسە دە ەركى؛ بۇرىن كەدەيدە كولىك جوق ەدى، سوۆەت وكىمەتى كەلگەلى شارۋاسى كوتەرىلگەن ولار ەلبەسىپ-سەلبەسىپ جەتەتىن كولىك تە جاساپ الدى. بۇرىن كەدەيگە سوقا تابىلمايتىن ەدى، ءقازىر اۋىلشارۋاشىلىق كووپەراسياسى ارقىلى وعان دا قولى جەتتى.
— ەندىگى جەتپەيتىن — التىنسارىنىڭ ويىنشا: «ەگىن جۇمىسىنا جاتتىقپاعاندىق».
ول ەگىنشى جىگىتتەرگە وسى ويىن ايتىپ ەدى:
— جاتتىقساڭ دا وسى سوقا، وسى كولىكپەن كوپ ەگىن سالا المايسىڭ، — دەدى جىگىتتەر.
— سەندەرشە نە ىستەۋ كەرەك؟
— ەگىندى ءوزى جىرتىپ، ءوزى ەگەتىن ماشينا شىعارۋ كەرەك.
— اسىقپاساڭ ول دا بولار، — دەدى التىنسارى.
وسى كەزدە ەگىنشىلەردىڭ قوسى جاعىنان جىڭىشكە جولمەن زاۋلاتقان ءبىر پار اتتى كورىنە كەتتى. ات-ارباسى، سايمانى بۇل ارانىكى سەكىلدى ەمەس.
ەگىنشىلەر جاقىنداعان جولاۋشىلاردى قارسى السا، قالاشا ءساندى كيىنگەن قازاق جىگىتتەرى ەكەن. جوندەرىن سۇراسا، بىرەۋى تاۋ كەنىنىڭ ينجەنەرى، اتى تاۋباي، ەكىنشىسىنىڭ اتى تاسپاي، ول تاۋبايدىڭ جاردەمشىسى.
امانداسىپ تۇرىپ، ولار ازىلدەسىپ قالدى.
— ەگىندى ناشار جىرتادى ەكەنسىزدەر! — دەدى تاۋباي، سوقا جۇرگەن جەرلەردى كورىپ اپ، — كولىكتى دە ايداي بىلمەيدى ەكەنسىزدەر، وگىزدەرىڭىزدىڭ موينىن الدىرىپ تاستاپسىزدار عوي!.. وبال-اي، جانۋارلارعا.
جات جىگىتتىڭ الدىندا ەگىن جىرتا بىلمەۋ نامىسىنا ءوزى دە ورتاق بولعان التىنسارى، ازىلدەن جىعىلعىسى كەلمەي:
— جەر جىرتاتىن ماشينا شىعارىپ بەرسەڭدەر، ءبىز سەندەرگە قوي دەگەن جوقپىز، — دەدى.
— ءبىراق، سول ماشينانى شىعاراتىن ءبىز ەمەس، وزدەرىڭ، — دەدى تاۋباي.
— ءبىز شىعارامىز؟ — دەدى ەگىنشى جىگىتتىڭ بىرەۋى، تاۋباي قىلجاق قىلىپ تۇر دەپ ويلاپ.
ءازىل سوزگە شىن جاۋاپ بەرگەن تاۋباي، ءقازىر پارتيا مەن ۇكىمەت وتاندى ءىرى كاسىپتى ەلگە اينالدىرۋ ساياساتىن جۇرگىزگەلى جاتقانىن، وسى ساياسات ەگىنگە قاجەتتى ماشينالاردى مول وندىرۋگە جاعداي جاسايتىنىن ايتتى.
— بۇنىڭ ءبارى دۇرىس، — دەدى التىنسارى، — سول ءىستى وركەندەتۋ ءۇشىن، مىنا ءبىزدىڭ جاردەمىمىز نە بولادى؟
— التىن تابىسۋ بولادى! — دەدى تاۋباي.
ءوز سىرىن ول ەندى عانا ايتتى: ول ريەۆوليۋسيا جىلدارى جابىلىپ قالعان ستەپنياك التىن وشاعىن قايتا اشۋ جابدىعىنا شىعىپتى.
— بۇل جۇمىستى، — دەدى ول جىگىتتەرگە، — ءبىز، تەك، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جاردەمىمەن عانا ىسكە اسىرا الامىز. سول حالىققا سىزدەر دە جاتاسىزدار.
بۇل سوزدەردى قۇلاق قويا تىڭداعان التىنسارى دا شىنىنا كوشىپ:
— وزىڭە كەرەگى التىن با، قۇربىم؟ — دەدى تاۋبايعا، — ەگەر التىن بولسا، وسى كوكشەتاۋ جەرىنىڭ استىندا ول بۇلاقتاي قايناپ جاتىر، قانشا الساڭ دا تاۋسىلمايدى.
— كوكشەتاۋدىڭ بويىندا التىن كوپ ەكەنىن بىلەمىز، — دەدى تاۋباي، — ءبىراق، سونى تاۋىپ بەرەتىن كىسى كەرەك قوي.
— وڭگەنى بىلمەيمىن، — دەدى التىنسارى، — مەن ءوزىم سول التىندى ىزدەسۋگە ءازىرمىن. مەنىڭ، مىنا جولداسىم شاۋىپكەل دە ءازىر. سولاي ما، دوستىم؟ — دەپ ول قۇرداسىنا قاراپ ەدى، «مەسەلى قايتپاسىن» دەگەندەي، شاۋىپكەل باسىن يزەدى.
— ىزدەسىپ قانا قويماسسىز، — دەدى تاۋباي كۇلىپ، — تابىسارسىز دا.
— تاپپايتىن نارسەنى ىزدەپ قاجەتى نە؟ — دەدى التىنسارى جىميىپ.
— مۇمكىن، تاۋىپ تا جۇرگەن بولارسىز؟ — دەدى تاۋباي، «وسى جىگىت ەسكى ستاراتەلدىڭ ءبىرى بولماعاي» دەپ ويلاپ.
— مۇمكىن! — دەدى التىنسارى سەنىمدى داۋىسپەن.
— قوستا ءدام بار ما؟ — دەپ سۇرادى التىنسارى ەگىنشى جىگىتتەردەن.
— الگىندە قىمىز كەلگەن ەدى، — دەدى جىگىتتىڭ ءبىرى.
— ەندەشە ءدام تاتىڭىزدار! — دەپ قوسقا الىپ بارعان تاۋبايعا، التىنسارى بۇگىنگى تاپقان ولجاسىن ايتىپ ەدى:
— كانە، ول التىنىڭ؟ — دەپ قۋانىپ كەتكەن تاۋبايدىڭ ەكى كوزى شاراسىنان شىعا جازدادى.
تابىلعان تۋما التىندى تاۋبايدىڭ كوزىنە عانا كورسەتىپ، قولىنا ۇستاتپاعان التىنسارى:
— اسىقپا، قۇربىم، — دەدى تاۋبايعا — بۇل التىندى زاۆود كەڭسەسىنىڭ ەسىگى اشىلعان كۇنى قولىمنان اپارىپ بەرەم دە، ءوزىم ءبىرىنشى ستاراتەل بولىپ قىزمەتىنە كىرەم.
4
ەلەكتر ساۋلەسىنەن ءىشى اشىق اسپاندى كۇندىزدەي جارقىراتقان شترەكتى بويلاي، سىرتىندا برەزەنت سۋلىعى، اياعىندا ۇلكەن ەتىگى بار التىنسارى كەلە جاتتى. بەتى — ينجەنەردىڭ كابينەتى. شاحتىنىڭ توبەسىندەگى پورودا تاستاردىڭ جىگىنەن شاپشىعان سۋ ونىڭ جالباعايىنا كەيدە تىرسىلداپ تامشىلادى، كەيدە فونتانداي اتقىلادى. شاحتانى بويلاي سالىنعان جىڭىشكە تەمىر جولدارمەن كەن تاسىعان ەلەكتر ۆاگونەتكالارى زىرىلداپ ەرسىل-قارسىل وتكەندە التىنسارى ىعىسىپ جول بەرەدى دە، تاعى دا ىلگەرى جۇرەدى.
اياعىن اتتاعان سايىن ونىڭ كوزىنە ەسكى زامانداعى قاراڭعى شاحتا، تار شاحتا ەلەستەدى، سول قاراڭعى، تار شاحتادا قولىنا ۇستاعان كاراسىن لامپاسىنىڭ ءالسىز جارىعىنان الدىنداعى ەكى ادىم جەر ەركىن كورىنبەيتىنى ەسىنە ءتۇستى. مىنە، ەندىگى ەلەكترلى شاحتا، ەرتەگىلەردە ايتىلاتىن، ءىشى سامالاداي جارىق كەڭ التىن ساراي سياقتى...
التىنسارى بىلەگىندەگى ساعاتىنا قاراسا تۇسكى ءۇش ەكەن. ۇشتە شاحتاداعى كابينەتىنە ونى ينجەنەر تاۋباي شاقىرىپتى. نەگە شاقىرعانىن بىلمەيدى.
— بۇگىنگى نورماڭ؟ — بولدى، التىنسارىنى كابينەتىندە قارسى العان تاۋبايدىڭ ءبىرىنشى سۇراۋى.
— 120. كەشكە شەيىن 180 گە اپارارمىن، دەپ ويلايمىن.
— جوق، ونى ىستەي المايسىڭ! — دەدى تاۋباي كۇلىپ.
— نەگە؟! — دەدى التىنسارى تاڭدانعان كەسكىنمەن.
— گوركومنان زۆونيت ەتتى. سەن ءوز كولحوزىڭ «التىن تاڭعا» سايلاۋشىلار اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزۋگە بارىپ قايتپاق بولىپسىڭ.
ستەپنياك التىن ءوندىرىسى اشىلعان كۇننەن باستاپ جۇمىسقا كەلگەن التىنسارى، العاشقى كۇندەردەن باستاپ ساۋاتسىزدار مەكتەبىنە تۇسكەن ەدى دە، از ۋاقىتتا جازا، وقي بىلۋگە حالى جەتكەن ەدى. سودان كەيىن ىلە پارتيا قاتارىنا وتكەن ونى، قالالىق پارتيا كوميتەتى ۇگىتشىلەر تىزىمىنە قوسىپ قويعان. ءقازىر جەرگىلىكتى سوۆەتتىڭ سايلاۋ ناۋقانى ءجۇرىپ جاتىر. وسى جۇمىسقا التىنسارى دا بەلسەنە قاتىناسىپ ءجۇر. ليفتپەن كوتەرىلگەن التىنسارى تىسقا شىقسا، «م — 1» تۇر، شوفەرى شاۋىپكەل.
— قايدا بارامىز؟ — دەدى شاۋىپكەل وعان.
— «التىن تاڭعا».
— قۇپ بولادى! — دەپ شاۋىپكەل ايداي جونەلدى.
ولار «التىن تاڭعا» ىلەزدە كەلىپ قالدى. كولحوز تاۋدىڭ ەتەگىندەگى بۇلاقتى جيەكتەي سالعان الپىس شاقتى ءۇي ەدى. ۇيلەردىڭ ءبارى دە سۇرىپتالىپ قيىلعان جاڭا قاراعاي. كەڭسە مەن مەكتەپ ورتالىعىندا.
كەڭسەگە كەلسە كۇزەتشى ايەل عانا بار ەكەن. باسقارما باستىعىن سۇراپ ەدى:
— ەگىن باسىندا، — دەدى ايەل.
— مۇشەسىنەن كىم بار؟
— ولار دا ەگىن باسىندا.
— ءبارى نە الادى ەگىن باسىنان؟
— جيىلىس بار دەپ كەتتى.
التىنسارى مەن شاۋىپكەل تانىس توكتىڭ باسىنا كەلسە، تاۋ-تاۋ بوپ ءۇيىلىپ جاتقان بيداي، بيدايدى جيناۋ مەن سوعۋ جۇمىسىندا ساپىرىلىپ جۇرگەن كوپ ادام...
ماشينادان تۇسكەن التىنسارىنى، قۇربىلاس جىگىتتەرى مەن ايەلدەر «كاچايتتايمىز» دەپ، تىرمىسۋىنا قاراماي قاڭگوبەلەك ويناتىپ، كوتەرىپ الدى دا كەتتى. ءبىراز قاقماقىلداپ ەنتىكتىرگەن التىنسارىنى جەرگە تۇسىرگەن سوڭ:
— كانە، ايت! — دەپ شۋلاستى ولار، قورشاعان التىنسارىعا، — التىن سەندە كوپ پە، بىزدە كوپ پە؟
— سەندەردە دە، بىزدە دە كوپ، — دەدى دەمىن القىنا العان التىنسارى.
ولاي دەمەۋگە بولمايتىن. كولحوز باستىعىنىڭ ايتۋىنشا، «التىن تاڭ» بيىل ەككەن 1300 گەكتاردىڭ الدىنان قىرىق ارتىنان جيىرما سەنتنەردەن ءتۇسىپ جاتىر. بۇل شىعىم تەك، ەگىندى تراكتورمەن ايداپ، سەيالكامەن سەۋىپ، كومباينمەن ورۋدىڭ ارقاسىنداعى عانا ءتۇسىم.
— التىن كوبەيسە، ماشينا دا كوبەيەدى، — دەيتىن ەدى التىنسارى.
سول ايتقانى كەلدى: ءدال ەسەبىن ايتپاعانمەن، ستەپنياك وتانعا التىندى اي سايىن قاداقتاپ ەمەس، بۇتتاپ بەرىپ جاتقان سياقتى. سونشا مول التىن ماشينانى كوبەيتپەي قويا ما!..
وتاندا ءقازىر التىن دا، ماشينا دا كوبەيگەن ءتۇرى بار. بۇعان بايىعان تىرشىلىكتىڭ بار سالاسى دا كۋا. وسىنشا زور جەتىستىكتىڭ اۋىر جۇگىن سۇيرەپ، الدىڭعى قاتاردا كەلە جاتقان ەڭبەك ەرلەرىنىڭ ىشىندە التىنسارى دا بار. ەندەشە، كولحوزشىلار ونى «حان كوتەرىپ» كاچايتتاماعاندا، كىمدى كاچايتتايدى؟..
توك باسىندا، ىشىنە مىڭداعان كىسى سيارلىق استىق سارايى بار ەدى. سوعان جينالعان كولحوزشىلارعا، وتاننىڭ ءىرى وندىرىسكە يە بولۋىنان تاپقان پايداسى تۋرالى التىنسارى بايانداما جاساپ تۇرعاندا، بوساعاعا سۇيەنگەن شاۋىپكەل ويلى كەسكىنمەن قادالا قارادى دا تۇردى. التىنسارىنىڭ تۋعاننان بەرگى ءومىرى ونىڭ الاقانىندا: ەكەۋى ءبىر جىلدا تۋعان ءتول، بىرگە ءوستى، بىتە قاينادى...
شاۋىپكەل بالا كەزىندە التىنسارىدان پىسىق ەدى. التىنسارى سوزگە نانعىش، ۋادەشىل، مومىن بالا بولاتىن. ءوزىن ودان قۋ سانايتىن شاۋىپكەل بالا كەزىندە دە، جىگىت كەزىندە دە الداپ، تالاي رەت «تاقىر مۇزعا وتىرعىزعان». التىنسارى ونىڭ بىرىنە دە اشۋلانباي كونە بەرەتىن.
اقىرىندا، «بارىنەن قوي باعىپ قويىرتپاق ىشكەن وزار» دەگەندەي، ەڭبەك سۇيگىش التىنسارى، شاۋىپكەلدىڭ ۇعىمىندا شىرقاپ اسپانعا كەتتى دە، پىسىقسىنعان ەڭبەكسىز ول، جەردە قالىپ قويدى.
«كوككە شىققانى ەمەي نەمەنە؟ — دەپ ويلادى بوساعادا تۇرعان شاۋىپكەل — پويىزعا دا، اۆتوموبيلگە دە، اەروپلانعا دا مىنەتىن وسى؛ الماتى، ماسكەۋدى ارالايتىن وسى. كيىم وسىندا، تاماق وسىندا،.. ابىروي، اتاق وسىندا!..»
التىنسارىنىڭ بۇنداي شات تۇرمىسىن شاۋىپكەل بۇرىن كۇندەيتىن ەدى، بۇل جولى، بوساعادا سۇيەنىپ تۇرىپ، ءبىرىنشى رەت ول قۇرداسىنا ءسۇيسىندى.
«دۇرىس! — دەدى شاۋىپكەل ىشىنەن، 1927 جىلى تۋىندى التىنعا تالاسقانىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، — سونداعى مۇنىڭ ءسوزى راسقا شىقتى. التىن كوبەيىپ ەدى، ماشينا دا كوبەيدى...»
شاۋىپكەلگە دە وسى ماشينالاردىڭ ءبارى كوكشەتاۋدىڭ التىنىنان جاسالىپ جاتقان سياقتاندى. سول التىندى تابۋشى دا، قازۋشى دا التىنسارى سياقتاندى وعان. ەندەشە، ەل بۇنى ارداقتاماعاندا كىمدى ارداقتايدى؟!.
«ەگەر مەن دە سول كەزدە بەلسەنە التىن قازسام، بۇلاي بوپ جۇرمەس ەدىم!» دەپ وكىندى شاۋىپكەل.
ولاي دەيتىن سەبەبى: كولحوز جۇمىسىنا دا جالقاۋ ول، ستەپنياك اشىلعان جىلداردا اۋىلدا جاتتى دا، جالقاۋلىق قارنىن اشىرعاسىن التىن قازۋدان شوفەرلىكتى جەڭىل كورىپ ماشينا رۋلىنە وتىردى. ءقازىر ول ايىنا سەگىز ءجۇز سوم الادى. ونىڭ كوبىن «ءبارىبىر بايىمايمىن» دەگەن ويمەن ءىشىپ قويادى. سوڭدىقتان ونىڭ ءوزى دە جۇدەۋ، ءۇي ءىشى دە جۇدەۋ... ال، التىنسارى شە... ونىڭ شامالاۋىندا، بۇرىنعى بايلار دا مۇنداي تۇرىپ كورگەن جوق... ەندەشە، جاقسى تۇرۋدىڭ تەتىگى، تەك ەڭبەكتە عانا...
ميتينگ بىتكەن كەزدە ىمىرت جابىلىپ، قاس قارايدى. جيىلىسقا قاتىناسقانداردىڭ قارتاڭ جاعى گرۋزوۆيككە ءمىنىپ، قالاعا كەتتى دە، جاستار جاعى توك باسىندا ويىن-ساۋىق جاساۋعا قالدى. ولار التىنسارىدان بىرگە بولۋىن ءوتىنىپ ەدى:
— تۇنگى سمەناعا بارۋشى ەدىم، — دەپ بوساندى.
زاۆودقا قايتۋعا تىسقا شىققان التىنسارى توڭىرەگىنە كوز سالىپ از ۋاقىت تۇردى.
ءتۇن ايلى، جۇلدىزدى جارىق ەكەن. ول ارا جان-جاعى ەركىن كورىنەتىن ادىرلاۋ جەر ەدى. ادىردان زاۆود تا ايقىن كورىنەدى ەكەن. زاۆود قالاسىندا جانعان ەلەكتر شامنىڭ جيىلىعى اسپانداعى جۇلدىزدان كەم ەمەس. الدەقايدا، شورتان جاقتان كەتىپ بارا جاتقان پويىز پاروۆوزىنىڭ ءۇنى ەستىلەدى. انە!.. كوكتە ەكى قىزىل جۇلدىز ۇشىپ بارادى. ول جۇلدىز ەمەس... قىزىلجاردان قاراعاندىنى بەتتەپ تارتقان سامولەت!..
التىنسارىنىڭ كوزىنە ايلى تۇندە اسپاندى بەلۋارلاعان كوكشە ءتۇستى... باياعىدا، جىلقىنىڭ كۇزەتىنە بارعان ءتۇنى كوكشە تۋرالى ويلاعان ويى ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى ونىڭ...
— راس! — دەدى ول ىشىنەن مۇنارتقان كوكشەگە قادالا قاراپ تۇرىپ، — سەنىڭ سىرتقى سۇلۋلىعىڭ گرەك، ريم كوركەمونەرشىلەرىنىڭ ويلانىپ قولدان جاساعان شەبەر شىعارمالارىنان دا الدەقايدا سۇلۋ!.. جەردەن تەكشەلەنىپ اسپانعا شانشىلا شىققان سەنىڭ وقجەتپەسىڭدى، سىرلى توستاعانعا قۇيعان قىمىزداي، قۇشاعىڭا العان سۋى مەرۋەرتتەي ءمولدىر كولىڭدى، ەتەگىڭە ۇستاعان كۇمىس وقاداي دوڭگەلەنە سىرتىڭدى اينالىپ جاتقان شاباعىڭدى، سەنىڭ سۇلۋلىعىڭدى ەلىكتەي جارالعان بىتىراندى ۇرپاقتارىڭدى؛... سولاردىڭ ءبارىن قاۋسىرا قۇشاقتاپ، قولىن كۇزەتكەن باتىرداي، بارىنەن باسىڭدى اسىرا قاراپ، «بۇلتتىڭ ءسۇتىن ءىشىپ ەرجەتكەن» ءوزىڭدى،... قانداي سۋرەتشى وسى قالپىتارىندا سالا الار ەدى؟!.
جوق، سالا المايدى ول!.. شەبەر تابيعات ميلليون جىلدار بويى سالعان سۋرەتىڭدى جاسى جۇزگە جەتپەيتىن سۋرەتشى قالاي سالماق سەنىڭ؟..
سەن كوكشە، سىرتىڭ سۇلۋ بوپ قانا جارالعان جوقسىڭ. سەنىڭ ءىشىڭ دە سۇلۋ. سەنىڭ «قاقىرىعىڭ قايىما التىن، تۇكىرىگىڭ تۇيمە التىن!.. سەن ەرتەگىدە ايتىلاتىن التىن ساندىقتىڭ قابىسىن!.. سەنىڭ استىڭدا التىن داريا!.. سەنىڭ سول التىن دارياڭدى اقتارىپ تاپقان كىم؟.. ول، تەك، سوۆەتتىڭ ۇلدارى مەن قىزدارى!..
— جاسا، سوۆەتتىڭ ۇلدارى مەن قىزدارى! — دەگەن داۋسى شىعىپ كەتتى التىنسارىنىڭ.
ءبىر ورىندا كوپ تۇرىپ قالعانى سوندا عانا ەسىنە تۇسكەن ول، اياڭداپ ماشيناسىنا كەلسە، شاۋىپكەل كابينادا وتىر ەكەن.
— ءاي، التىنسارى! — دەدى ول، قاسىنا وتىرا بەرگەن قۇرداسىنا، — ساعان ءبىر سەرت ايتايىن با مەن؟
— ايت!
— ايتسام، التىن تابۋ جۇمىسىنا مەن دە تۇسەم دە، وزگەمەن ەمەس، سەنىمەن جارىسىپ، شامام كەلسە باسىپ وزام!..
— وعان مەن تىلەكتەسپىن، — دەدى التىنسارى، — ءبىراق، ەسىڭدە بولسىن، مەن دە ساعان وزدىرماۋعا تىرىسام.
— ارينە، — دەدى شاۋىپكەل، — وزۋ-وزباۋ تاۋەكەلدىڭ ءىسى عوي. ول قالجىڭىم. ال، شىنىمدى ايتسام، جالقاۋلىقتىڭ تاقسىرەتىن تارتىپ بولدىم مەن. بۇل الباستىنى ۇستىمنەن تۇسىرەم ەندى!..
— راسىڭ با، ءاي؟ — دەدى التىنسارى، شاۋىپكەلدىنىڭ سوزىنە ەندى عانا ءمان بەرىپ.
— راستىعىنا اكەل، قولىڭدى!
ەكەۋى قول الىستى.
— الا بىلگەن قولعا كوكشەنىڭ بايلىعى جەتەدى، — دەدى التىنسارى، — ءبىز ەكەۋمىز تۇگىل تالاي مىڭداعان ادام جۇزدەگەن جىلدار قازىپ تاۋىسا المايدى. — بۇنىڭ استى التىن دارياسى ەكەنى راس. بۇل التىن ايماق!..
1934-1937 جىلدار.
You Might Also Like
