جارقىن جولمەن
پوۆەست
جولعاسۋ
ساندىقكولدىڭ دوڭەسىنە شىعا بەرگەنىمىزدە، قاپ-قارا ماقپالداي كەرىلىپ جاتقان بوروزدانىڭ ىشىنەن وركەشتى نار تۇيەدەي ءبىر نارسە كوزىمىزگە ۇشىراسا كەتتى.
تايپالعان جىلجىما جورعاداي ىرعالىپ، وقتاي زىرلاعان «گازيك» كوز ۇشىندا كورگەنگە، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا كەلدى دە قالدى. ول كورىنگەن — تىڭى كوتەرىلگەن دالا. مەزگىل — مايدىڭ باسى. قۇلپىرا كوكتەگەن كەڭ دالانىڭ بوروزدامەن استاسقان تۇسى، قارا ماقپال مەن جاسىل ماقپالدىڭ استاسۋىنا ۇقسايدى. وسى اراعا كەلگەندە، زىمىراعان ماشينا بوروزدانى جاعالاي ىلگەرى تارتتى.
— سوناۋ وركەشتى نە نارسە؟ي — دەدىم، قاسىمداعى شوفەرعا.
— كاتارپەللەر.
— ول نە؟
— تراكتوردىڭ ءبىر سورتى، — دەدى شوفەر، — امەريكالىق ماشينا. بىزدە ءالى ءوزىمىز شىعاراتىن تراكتور از عوي.
كاتارپەللەر جاسىل دالانى جيەكتەپ كەپ، بۇرىشتانعان بوروزدانىڭ شەتىنە جاقىنداعاندا شوفەر ءاۆتوموبيلىن كىلت توقتاتا قويدى.
ءبىز اۆتوموبيلدەن تۇسە، دارىلداپ كەلە جاتقان تراكتوردىڭ الدىنان، توڭكەرىلىپ جاتقان بوروزدا قىرتىسىن بويلاي سۇرىنە-جىعىلا جۇگىردىك.
ءبىز جاقىنداي تراكتور دە توقتاي قالىپ ەدى، ىشىنەن، — دوڭگەلەك ءجۇز، دەنەسى سۇمبەدەي تىك، باسىندا بۇلعارى كەپكەسى، كوزىندە الاقانداي قاپتاما كوزىلدىرىگى، سىرتىندا بۇلعارى شەكپەنى، اياعىندا جۇمىستىڭ جۋان ەتىگى، قولىندا قارا بۇلعارى بيالايى بار، بەت-اۋزىن شاڭ باسقان بىرەۋ شىعا كەلدى.
«جاس جىگىت-اۋ شاماسى»، — دەدىم ىشىمنەن.
— ەسەنسىزدەر مە، جولداستار؟ — دەپ قولىمىزدى العان «جىگىت» ايەل داۋىستى!..
— بەت-اۋزىن، نەمەنە بولىپ كەتكەن، شاڭ باسقان با؟ — دەدى شوفەر وعان قالجىڭداپ.
— جۋسا كەتەتىن كىر عوي ول. جۋسا دا كەتپەيتىن كىردەن ساقتاسىن، — دەدى ايەل داۋىستى ادام.
ونىڭ ايەل ەكەندىگىنە ەندى كۇدىگىم قالماعان مەن، ىشىمنەن «قازاق ايەلىنەن دە تراكتوريست شىعا باستاعان ەكەن، بۇل ولاردىڭ «جىل قۇسى» ەكەن!» دەپ قۋاندىم دا، ستاجىن بىلمەك بوپ:
— تراكتور تىزگىنىنە وتىرۋىڭىز نەشىنشى جىل؟ — دەدىم.
— ەكىنشى جىل، — دەدى ايەل.
— اتىڭىز؟
— ءۇمىت!..
— تۇسكى استىڭ مەزگىلى بولعانىن اڭعارماي قالىپپىن عوي، — دەدى ءۇمىت ساعاتىنا قاراپ.
— نەگە؟ — دەدى شوفەر.
— ەكى قوس سوسياليستىك جارىسقا تۇسكەن ەك، — دەدى ءۇمىت، — ءبىرى — ەرلەردىڭ، ءبىرى — ايەلدەردىڭ قوسى. — جارىستان ماقسات — وزۋ عوي. سول ماقساتتى قۋۋ سوڭىندا ءجۇرىپ، ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن اڭعارماي قالامىز.
— قوسىڭا تاماققا بارساق الا كەتۋگە بولادى.
— جاقسى. ءقازىر نادەجدا كەلەدى، سونى الا كەتەيىك.
سول كەزدە ەكىنشى تراكتور بىزگە جاقىنداي بەردى.
— بۇل «كوممۋنار!» — دەدى شوفەر ماقتانعان كەسكىنمەن. — بۇل ءبىزدىڭ وتاندىق ءوندىرىستىڭ جەمىسى.
«كوممۋنار» كاتارپەللەرمەن قاتارلاسىپ كەپ توقتاعاندا، ىشىنەن ورىس ايەلى سەكىرىپ ءتۇستى دە، ءۇمىتتى جۇگىرىپ كەپ قۇشاقتاي الدى.
— ساعىنىسىپ قالىپسىزدار عوي؟ — دەدىم مەن كۇلىپ.
قاپەلىمدە شىققان داۋىسقا نادەجدا جالت قارادى دا:
— عافۋ ەتىڭىز جولداس، امانسىز با؟ — دەپ قولىن ۇسىندى.
— نادەجدا سەرگەيەۆنا كاراپۋزوۆا، مەنىڭ دوسىم! — دەدى ءۇمىت.
— كانە، قوسقا بارالىق، جولداستار! — دەدى ءۇمىت بىزگە.
— ماشينامەن! — دەدى شوفەر.
— قۇپ بولادى! — دەستى ايەلدەر.
باقىتتى بالالار
كەلە جاتقان بەتىمىزدە، جايىلىمعا شىققان اققۋداي بوپ، ساۋلەسى كۇنگە شاعىلعان، اعارعان بىردەمەلەر كورىنە كەتتى. تۇلپاردىڭ تىزگىنىن ەركىنىرەك جىبەرگەن شوفەر «ءا» دەگەنشە اعارعاندارعا جاقىنداپ قالدى، — قاز-قاتار تىگىلگەن شاتىرلار ەكەن. بۇلاردىڭ اتى شاتىر دەمەسەڭ، ۇزىندىعى ون ءبىر مەتردەي، كولدەنەڭى ون مەتردەي، كادىمگىدەي تەرەزەسى بار، جاپ-جالپاق ءۇي، جالپى سانى ون شاقتى. شاتىرلاردىڭ اراسىندا قاپتاپ تۇرعان ماشينالار، ولاردىڭ ءۇيىلىپ جاتقان سايماندارى. شاتىرلاردىڭ ناق ورتاسىنا ورناتقان ۇزىن دىڭگەكتىڭ بيىگىندە راديونىڭ اۋىزدارى اڭقيعان ەكى رەپرودۋكتورى.
ءبىز كەلىپ ءبىر شاتىردىڭ، سىرتىنا توقتاي قالعاندا، ىشىنەن «گۋگاي-اي-دىڭ» ءانىن شىرقاعان بىرنەشە ايەلدىڭ داۋىسى ەستىلدى.
— بۇل نە كونسەرت؟! — دەدىم مەن ۇمىتكە، ماشينادان ءتۇسىپ جاتىپ.
— بىرگە تۇراتىن ايەلدەردىڭ كوڭىل كوتەرۋى بولار.
— قانشا ايەل تۇرادى بۇل شاتىردا؟
— جيىرما ءۇش!.. سەگىزى تراكتور جۇرگىزۋشى، وزگەسى قارا جۇمىستا.
— كوپ ەكەن! — دەدىم ويناعان بولىپ.
— بۇل ءبىر قوستاعى عانا ايەلدەر. سوۆحوزداعى بارلىق جۇمىس ايەلىنىڭ سانى جۇزدەن اسادى.
— مىنا ايەلدەر نەگە بوس وتىر كازىر؟
— سمەناسى ەندى باستالادى.
ءبىز ماشينادان ءتۇسىپ بولعان كەزدە شاتىردان جۇمىس كيىمىندەگى تاڭقى مۇرىنداۋ قارا بۇجىر ايەل جۇگىرىپ شىعا كەلدى دە، بىزگە ءاتۇستى عانا امانداسىپ:
— سمەنا! — دەدى قاتتى داۋىسپەن.
ۇيدەن جۇمىس كيىمىندەگى كوپ ايەل جۇگىرە شىقتى. بىزگە باستارىن عانا يزەگەن ولاردى، گرۋزوۆيك ەگىن ولكەسىنە الا جونەلدى...
— الو، الو!.. — دەگەن داۋىس ەستىلدى سول كەزدە، ماناعى باعانانىڭ باسىندا تۇرعان راديو رەپرودۋكتورىنان.
— جولداستار! — دەدى راديو. — ءقازىر الماتىداعى قازاق تەاترىنىڭ ارتيستەرى سوۆحوز جۇمىسكەرلەرىنىڭ كۇندىزگى دەمالىسىنا ارناپ كونسەرت بەرەدى.
ادەمى اندەر باستالا جونەلگەندە:
— وسى ونەرگە مەن تاڭعالام، — دەدى ءۇمىت، ماعان، — راديو ورناتىلعانىنا ايدان استى. بىلتىر دا وسىندا بولعان ەكەن. ءبىراق، مەن وندا باسقا ۋچاستوكتە ەم. قىس جيىپ الىپ، مىنانى انەۋگۇنى ەگىنگە شىعا قايتا قۇردى. نەشە ءتۇرلى تاماشالاردى ەستيمىز. جالعىز الماتىدان عانا ەمەس، تاشكەننەن، ماسكەۋدەن، تاعى باسقا قالالاردان... ءوزى ءتىپتى راقات بولدى!.. كەيدە جۇمىستان شارشاپ كەلگەندە، توسەگىڭدە قيسايىپ جاتىپ تىڭداساڭ، اۋناعان اتتاي، ادام سەرگىپ قالادى. ان-كۇيدىڭ نەلەر تاماشاسىن تىڭدايسىڭ!..
— ءۇمىت، — دەدى نادەجدا، مەنى نۇسقاپ، — جازۋشى جولداس قىزىل بۇرىشقا بارا تۇرسىن، ءبىز جۋىنىپ، كيىنىپ الايىق.
— جاقسى، — دەدى ءۇمىت.
مەن «اناۋ شاتىر» دەگەن جوبامەن جونەلگەندە، ەكى ايەل شاتىرىنا كىردى.
قىزىل بۇرىش ۇيىمداسقان شاتىردىڭ ءىشى كادىمگى قالالى جەردەگى قىزىل بۇرىشتان اينىمايدى ەكەن: تورىنە ماركس پەن لەنيننىڭ پورترەتتەرىن قىزىل شۇعاعا وراپ، جان-جاعىن گۇلدەرمەن اشەكەيلەگەن؛ ورتادا ۇستىنە قىزىل شۇعا جاپقان ۇزىن ۇستەل، ونىڭ ءۇستى تولعان گازەت-جۋرنال؛ مەن كىرگەندە وننان اسا ايەل، ەركەك گازەت، جۋرنال وقىپ وتىر؛ شاتىردىڭ قابىرعاسىنا ءوندىرىستىڭ ۇراندارى جازىلعان پلاكاتتار مەن جالاۋلار ىلىنگەن.
ەسىكتەن كىرە، مەن سولاردى تاماشالاي قاراپ تۇر ەم، قۇلاعىما جاس بالالاردىڭ شۋلاپ، اندەتكەن داۋىسى ساپ ەتە ءتۇستى. جالما-جان جۇگىرىپ دالاعا شىعا كەلسەم، ورگىزگەن قازدىڭ بالاپانىنداي بولىپ، ىلعي اق كيىم كيگىزگەن جيىرما شاقتى، ەكى مەن سەگىزدىڭ اراسىنداعى بالالار، ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى شۇبىرىپ بارادى ەكەن. بالالاردىڭ الدىندا دا، ارتىندا دا باستارىنا اق ورامال تارتىپ، ۇستىنە اق حالات كيگەن ەكى ايەل — بىرەۋى — ورىس، بىرەۋى — قازاق.
جالعىز مەن ەمەس، شاتىردىڭ سىرتىندا جۇرگەندەردىڭ كوپشىلىگى بالالاردىڭ ءجۇرىسىن، شۋىن قىزىق كورىپ، كوزدەرىن ايىرماي قارادى. اسىرەسە، موسقالداۋ، قازاقشا كيىنگەن ءبىر ايەل:
— وي، ساداعاڭ كەتەيىن!.. وي، قىبىرلاعان اياعىڭنان اينالايىن!.. وي، قۇرمالدىعىڭ بولايىن!.. — دەپ وزىنەن-وزى سويلەپ، بالالاردىڭ سوڭىن الا ءجۇرىپ بارادى.
— ءسىزدىڭ دە بالاڭىز بار ما ەدى، جەڭگەي؟ — دەدىم ايەلگە، سوڭىنان ەرىپ.
— بار ەدى، قاراعىم! — دەدى ايەل ءجۇرىسىن دوعارماي، — اناۋ بىرەۋ تومپاڭداپ بارا جاتقان قارا دومالاق مەنىكى ەدى!
— قاشان بەرىپ ەڭ؟
— بيىل ەكىنشى جىل.
— سوۆحوزدا كوپتەن تۇراسىز با؟
— ورناعاننان بەرى.
— وتاعاسىڭىز بار ما؟
— بار.
— نە جۇمىستا؟
— قارا جۇمىستا!
— ءوزىڭىز نە ىستەيسىز؟
— Ac پىسىرەم.
— قالاي، جاقسى ما، سوۆحوز؟
— ءتۇبىن كىم ءبىلسىن. ازىرگە جامان ەمەس.
— بۇرىن قالاي تۇرىپ ەدىڭىزدەر؟
— و جاعىن سۇراما، شىراعىم. ەرىم دە، ءوزىم دە تۋعالى تەسىك وكپە بولىپ، كىسى ەسىگىندە جۇرگەن ادام ەدىك. جاسىم بيىل قىرىق ۇشتە. ەرىم ەلۋ التىدا. سوۆحوزدا تاماق توق. قىسى-جازىمىزعا ءۇي دە بەرەدى. ەتىمە جاماۋسىز كويلەك وسى سوۆحوزدا عانا ءتيدى.
— بالاڭىز نەشەۋ؟
— ءولىپ-ولىپ، ءولىم سارقىتىنداي بولىپ قالعان جالعىز وسى عانا.
— كۇتىمى قالاي بالاڭىزدىڭ؟
— بولاشاعىن قايدان بىلەيىن، قاراعىم. ازىرگە كۇتىمى ءبىزدىڭ قولدان جاقسى. قۇداي-اي ساقتاي گور! — دەدى ايەل ماعان قاراپ، — شەشەك ەككەن سۇمدىقتى كىم كورگەن، بۇرىن؟! ول جارىقتىق ەگۋ تۇگىل، قاراعانعا شامدانادى دەيتىن ەدى. انەۋگۇنى لوكتىر قاتىن كەلىپ بالالارعا شەشەك ەگىپتى. مەن ەكتىرمەيىن دەپ ەم، قازىنا ءوز دەگەنىن ىستەمەي قويا ما، — ەركىمدى بيلەپ اكەتتى. امالسىز كونگەنمەن: «اللا-اۋ، نە پالەڭە كەز كەلتىرەسىڭ؟ ولگەندە كورگەن جالعىزىم ەدى، ساقتاي كور!» دەپ موينىما بۇرشاق سالدىم. جۇرەگىمە اس باتپادى. ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن بالام اۋىرىپ، دەنەسىن كورسەم، ءموپ-مولدىر تاناداي بولىپ شەشەكتىڭ بەس-التى اناسى شىققان ەكەن. «ءا، قۇداي، ءا، ارۋاق قولداي گور، جەڭىلدىگىن بەرە گور!» دەپ جابا قويدىم... سونان، قۇداي ءجون بەردى-اۋ، شىراعىم، جازىلدى-اۋ!
— ءسىز مۇندا كەلگەن ەكەنسىز عوي، — دەگەن داۋىسقا جالت قاراسام، ەكى بەتىنەن قانى تامعان ءبىر ادەمى ايەل. ۇستىندە قالالى جەردە كيەتىن تازا جانە قىمبات كوستيۋم، كەۋدەسىندە قاداعان گۇل.
— مۇندامىن، — دەگەن جاۋاپتى بەرگەنمەن، «بۇل نەتكەن ايەل؟! دەپ كەسكىنىنە قاراي قالدىم. سۇزىلە قاراپ ءۇمىت ەكەنىن زورعا تانىعانىم عوي!.. ماناعى شاڭ مەن كۇيە باسقان بەت-اۋزىن جۋىپ، ۇستىنە وڭدى، تازا كيىمدەردى كيگەندە، سىمباتتانىپ تا، سۇلۋلانىپ تا كەتىپتى. بەينەسىنىڭ شىرايى قۇبىلمالى پۇلىشتەي ويناپ تۇر!..
— وسى بالالاردى زوردىڭ كۇشىمەن جينادىق، — دەدى ءۇمىت ماعان، — ەل ءالى دە نادان عوي. بالاسىن باقشاعا بەرسە ولتىرەتىندەي كورەدى. ءقازىر ۇيرەنىپ كەتتى. ەمشەك بالالارى اناۋ شاتىردا. سانى كوپ ەمەس — سەگىز. مۇمكىن، كورەرسىز؟
— كورەيىك.
شاتىردىڭ ىشىنە كىرسەك، اق اعاش كروۆاتتاردا سەگىز بالا ۋىزعا تويعان قوزىداي ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. بەتتەرى تولعان اي تارىزدەنىپ دوپ-دوڭگەلەك بوپ، بوپىلداتىپ ەمىپ جاتقان ەرىندەرىندە باقىت قۋانىشىنىڭ اسەرى تۇر.
كۇزەتىپ وتىرعان تاتار ايەلى، تىشقان اڭدىعان مىسىقتاي، اياعىن ەپتەپ باسىپ، بىزگە جاقىندادى دا:
— بالالاردىڭ تىنىس كەزى ەدى، جاڭا ۇيىقتاتىپ ەك — دەدى.
ءبىز — «عاپۋ ەتىڭىز!» دەپ شىعىپ كەتتىك.
كەشكى سالقىندا
تاماقتان كەيىن از تىنىعىپ دالاعا شىقسام، كۇن ەكىندىگە قۇلاعان ەكەن. كۇندىز كوك مۇزداي جالتىراپ تۇرعان تورعىن اسپانعا، ۇيەزدەگەن جىلقىلارداي، ءار جەرىنە بۇلت ءۇيىرىلىپتى. بۇلتتىڭ وڭتۇستىك جاعى قاراقوشقىلدانىپ، قويۋلانعان. كۇنباتىس جاعى قويدىڭ شارپىنداي الاشابىرلانعان دا، ءدال جەرمەن استاسقان تۇسى — كوتەرىلگەن شىمىلدىقتىڭ ەتەگىندەي جوعارى تۇرىلگەن. سول جوعارى تۇرىلگەن ەتەكتىڭ جەر جاق شەتىنەن التىن كۇننىڭ ءبىر جاق جيەگى عانا شىققان ەكەن، وزگەسى بۇلت ىشىندە... الگىندە سامال بولىپ قانا ەسىپ تۇرعان جەل، ەندى دەمىن ىشىنە تارتىپ، تىنا قاپتى.
ەرسىلى-قارسىلى ءورىپ، زىرقىراپ جۇرگەن اۆتوموبيلدەردىڭ ىشىنەن بىرەۋى زىرلاتىپ كەپ، مەن تۇرعان جەرگە تۇرا قالدى. ىشىندەگى ينجەنەر جەلەزنوۆ ەكەن. ول مانا مەنەن ءبولىنىپ ءتورتىنشى ۋچاستكەگە كەتكەن.
— ەگىن بيىل شىعىمدى بولادى، — دەدى ول ءتۇسىپ جاتىپ، — جاقىن ارادا توگىپ وتكەن جاڭبىردان جەرگە ەكى قارىس سۋ سىڭگەن ەدى. اناۋ تۇرعان بۇلت، — دەدى ول، باتىستا قويۋلانعان قارا بۇلتتى قولىمەن نۇسقاپ، — بۇگىن تاعى توكسە، سوۆحوز ەگىننىڭ ءاربىر دەسياتيناسىنان ءجۇز بۇتتى ەركىن الامىز!
— بولسىن، ودان دا ارتىق بولسىن! — دەدىم مەن.
سول كەزدە شاتىرىنان شىعىپ، بىزگە بەتتەي بەرگەن ءۇمىتتى جەلەزنوۆ قارسى الدى دا:
— مىنا بىرەۋدى سىزگە پارت ياچەيكانىڭ حاتشىسى بەرىپ ەدى، — دەپ كونۆەرت ۇسىندى.
كونۆەرتتى اشىپ ءۇمىت وقىدى دا:
— جۇرەتىن كەزىمىز بولىپ قالعان ەكەن عوي، — دەدى.
— قايدا؟ — دەدىم مەن.
— وكرۋگتىك پارتيا كونفەرەنسياسىنا.
— قايىر، قوش! — دەدى جەلەزنوۆ ۇمىتكە قولىن ۇسىنىپ. — مەن قيالى ستانسياسىنا بارىپ قايتاتىن ەم. جولىڭىز بولسىن. ءسىز دەدى ماعان جەلەزنوۆ مەنىمەن دە قول الىسىپ، — شاعالاعا قايتىڭىز.
— ءسىز شە؟
— مەن دە كەشكە كەلەم، شاعالاعا. ەرتەڭ سوۆحوز ءوندىرىسىن ەكەۋمىز بىرگە ارالارمىز.
— ماقۇل.
جەلەزنوۆ ءجۇرىپ كەتتى.
— وسى جولداس كوممۋنيست پە؟ — دەدىم ۇمىتكە.
— كوپتەن بەرگى بولشيەۆيك. ارعى نەگىزى — لەنينگرادتاعى «كراسنىي ترەۋگولنيك» زاۆودىنىڭ جۇمىسكەرى، كەيىن، سوۆەت زامانىندا، ءىس ۇستىندە وقىپ، ينجەنەرلىك ءبىلىم العان. ءبىزدىڭ سوۆحوزعا ءوزى تىلەنىپ كەلگەن. مەحانيكا ماستەرسكوەنىڭ باس ينجەنەرى بوپ قىزمەت اتقارادى.
— ءسىز، ەندى، قاشان جۇرەسىز كونفەرەنسياعا؟ — دەدىم مەن، ۇمىتكە.
— كەشكە سوۆحوز ورتالىعىنان كەلەتىن ماشينامەن.
— قىزىلجارعا ماشينامەن باراتىن بولارسىزدار؟
— ارينە، اتپەن ەمەس، — دەدى ءۇمىت كۇلىپ. — قىزىلجار بۇل ارادان تىگىنەن ەلۋ-الپىس كيلومەتر بولعانمەن، اتپەن ارا قونىپ بارادى، — جول جامان. اۆتوماشيناعا دا قيىن. سميرنوۆو ستانسياسى جاقىن. سودان پويىزبەن كەتۋ قولايلى.
— سميرنوۆوعا ءسىزدى، مۇمكىن، مەن شىعارىپ ساپ قايتارمىن؟
— ونى كەزىندە كورەرمىز.
ويىن وسىلاي بەكىتكەن ءۇمىت، كەشكە دەيىن باسقاراتىن تراكتورىنا بارىپ، سەرىگىنە تاپسىرمالار بەرۋ جابدىعىمەن شۇعىلدانباق بولدى، مەن وعان دەيىن وسى بريگاداداعى باسقا جۇمىستارىممەن شۇعىلدانۋعا كىرىستىم.
ءبىز شاتىرلارعا ورالعان كەزدە كۇن جەرگە بەلۋارىنان باتىپ، بۇلتتىڭ تۇرىلگەن جيەگىنە التىن ساۋلەسىن تارماقتاندىرا شاشىپ تۇرعان شاعى ەدى. سول كۇننىڭ بايۋىن كۇتكەندەي-اق، جەردەن جوعارعى ەرنەۋى عانا قىلتيعان كەزدە، ماناعى تىنعان جەل كوتەرىلدى دە كەتتى. قويۋ قارا بۇلت جەلدى قۇيىنعا ۇيىرىلگەن شاڭداي باۋىرىنا تارتتى دا، قاھارلى تۇسپەن بەرمەن قاراي كوشتى. وسىمدىكتەر ارىستاننان بۇققان مىسىقتاي، باسىن جەرگە تيگىزىپ بۇلتقا ءتاجىم ەتتى. ىزبارى كۇشتى قارا بۇلت جالبىر جال قارا ايعىرداي، قايرا-قايرا كىسىنەدى. قارا ايعىرعا ءمىنىپ، جاۋىمەن جۇلىسقان باتىردىڭ سىلتەگەن نايزاسىنداي، جايدىڭ وعى اسپاننىڭ و جاعىندا ءبىر، بۇ جاعىندا ءبىر جارق-جۇرق ەتتى.
اسپاننان جەرگە شۇبالتا توككەن ەرمەكتەي تارام-تارام سوزىلىپ، قويۋ جاڭبىر، شۇمەكتەن اعىتقان سۋداي لاقىلداپ كەپ قۇيىلدى...
جاۋىننان ىققان جۇرت شاتىرلارعا تىعىلدى. اسپاننان نوسەر ەمەس، بيدايدىڭ ءدانى قۇيىلعانداي، سول قۋانىشتى سەزىمگە جانى عانا ەمەس، اۋزى دا قۇمىعىپ سويلەۋگە كەلمەگەندەي، شاتىردان جان ادام ءۇن شىعارعان جوق.
جالعىز-اق، راديومەن الدەقايدان كەلگەن ان-كۇي، نوسەر جاڭبىردىڭ سارىلداي قۇيىلعان دىبىسىن ءبولىپ، بالداي ءتاتتى ءۇنى قۇلاققا قۇيىلدى دا تۇردى...
بۇل كۇننىڭ كەشكى سالقىنىن ءبىز وسىلاي قارسى الدىق.
بولاشاقتىڭ بەتاشارى
اۆتوموبيلمەن زىرلاتىپ كەلە جاتىرمىز. قاسىمدا ءۇمىت پەن شوفەر.
جاڭبىردان كەيىن جاڭارعان اۋامەن ءپۇلىش دالانىڭ جۇپار ءيسى مۇرىندى جارىپ بارادى. جەل تىنعان. اسپان اشىق. ءبىر شوكىم بۇلت جوق. قياعا ورلەپ شىعىپ العان تولعان اي سامساعان جۇلدىزدىڭ ىشىندە، كۇمىس قاداعان قارا ماقپال شاپاننان بەتىن عانا شىعارىپ تۇرعان سۇلۋ ءتارىزدى.
ءبىز شىققان ۋچاستوكتان سميرنوۆو جيىرما بەس شاقىرىم.
— ساعات نەشە؟ — دەدىم مەن شوفەرعا، بىلاي شىعا.
— ون ءبىر، — دەدى شوفەر، شىلىمعا تۇتانعان سىرىڭكەسىنىڭ جارىعىنا بىلەك ساعاتىن توسىپ.
— كەش شىققان ەكەمىز عوي.
— جابدىق كەپ بولدى عوي، — دەدى ءۇمىت.
— سونىمەن، بريگادا جينالىسىنىڭ قورىتىندىسى نەمەن تىندى؟
— ويداعىداي تىندى، — دەدى ءۇمىت — كەشە ءبىر جۇمادا بىتىرۋگە ويلاعان پلاندى، بۇگىن ەكى جارىم كۇندە ءبىتىرىپ كەتەتىن بولدىق!
— مۇمكىنشىلىكتەرىڭ جەتە مە وعان؟
— ءبىزدىڭ بريگادانىڭ جەرى بىلتىر جىرتىلىپ دايارلانعان. وسى جەردەن ءبىر كاتارپەللەر ءبىر كەزەكتە ون بەس گەكتاردى، «كوممۋنار» ون گەكتاردى سەبە الادى. بريگادادا سەگىز كاتارپەللەر، بەس «كوممۋنار» بار. ەگەر بۇلاردى ۇزدىكسىز ءۇش كەزەكپەن جىبەرسەك، كۇنىنە 390 گەكتاردى ايداپ تاستايدى. ءبىزدىڭ جوسپاردان ءقازىر قالعانى 1107 گەكتار. بۇل مولشەردى ەكى جارىم كۇندە، ارينە، بىتىرەدى. اماندىق بولسا، — دەدى ءۇمىت شاتتىق داۋىسپەن — ءۇشىنشى كۇنى بىزبەن ىرگەلەس «يگىلىك»، «جاڭا جول»، «ەكپىندى» كولحوزدارىنا جاردەمگە بارلىق تراكتوردى ايدايمىز.
— وندا جاقسى ەكەن، — دەدىم مەن، — وكىنىشىن قوسا ايتقاندا، بۇل ماڭداعى كولحوزداردا تراكتور وتە از عوي ءالى. كوپشىلىگىنىڭ جەگەتىنى كولىك قوي. كەيبىرىندە ات، ەگىز سياقتى مىقتى كولىك تە بولماي، سيىر جەگەدى عوي. كوكتەمنىڭ سيىرى دا قاي ءبىر كۇيلى، — كوبى تىرتيعان ارىق. سوقا سۇيرەپ نە وڭدىرادى ولار.
— راس، — دەدى ءۇمىت. — سوقاعا سيىر جەگۋدىڭ نە ەكەنىن كوزبەن كوردىك: وتكەن جىل سيىرمەن سەبىلگەن ەگىننىڭ ەڭ شىعىمدى گەكتارىنان بەس-التى سەنتنەر عانا ءدان الىندى، وندا دا، — جاڭبىرلى جىل بولعاندىقتان؛ ال، ءبىزدىڭ تراكتورلار جاردەمدەسكەن كولحوزدار، گەكتارىنا جيىرما بەس، — وتىز سەنتنەردەن الدى.
— وندا، وسىلاي جاردەمدەسە بەرۋ كەرەك قوي! — دەدىم مەن كۇلىپ.
— ارينە! — دەدى ءۇمىت، — ءبىراق، وعان مۇمكىندىك جەتسە.
— نەگە جەتپەيدى؟
— ءسىز اسپاننان كەلگەن ادامداي سويلەيسىز، — دەدى ءۇمىت سالماقتى داۋىسپەن، — وسى ەلدە تۋىپ، وسى ەلدە تۇرىپ جاتقان جوقسىز با؟ بۇكىل «پەتروپاۆل» اتالاتىن بۇكىل قىزىلجار وكرۋگىندە ءبىرىنشى سوۆحوز بولىپ، ءبىزدىڭ «شاعالا» بۇدان ەكى جىل بۇرىن عانا اشىلعان جوق پا؟!. متس دەگەن، بۇل وكرۋگتە ءالى قۇرىلماي جاتقان جوق پا؟.. وسى جالعىز سوۆحوزدىڭ ءوزى العاش قالاي قۇرىلعانىن ەستىمەدىڭىز بە؟
ايتپاقشى، — دەدىم مەن ءۇمىتتىڭ ءسوزىن ءبولىپ، — سىزدەن يا باسقا بىرەۋدەن سۇرايىن دەگەن كەڭەسىم ەدى بۇل، اۋزىما ءسوز سالىپ جىبەردىڭىز-اۋ!.. وتە جاقسى بولدى. سوۆحوزدى ۇيىمداستىرۋشىنىڭ بىرەۋىسىز، قىسقاشا بولسا دا ايتىڭىزشى، ونىڭ تاريحىن.
— وندا كوپ تاريح جوق. — دەدى ءۇمىت، — بۇرىن، پاتشا زامانىندا، جىلىندا ءبىر رەت، جاز ورتاسىندا، «تايشا» اتتى جارمەڭكە جينالماسا، بىلايعى ۋاقىتتا بوس جاتقان جەر عوي بۇل. جانە، قانداي كەڭ ءوزى، — «اينالاسى ايشىلىق، كولدەنەڭى كۇنشىلىك» دەگەندەي، ءبىزدىڭ ءبىر «شاعالاعا» كەسىپ بەرگەنى 250 مىڭ گەكتار. ودان ارتىلىپ بوس جاتقانى قانشا!.. جانە، قانداي جەر: قارا توپىراقتى قىرتىسى ءبىر مەتر... قويۋ شالعىنى بەلۋاردان وسەدى...
— جەر جايىنان حابارىم بار، — دەدىم مەن، — ءسىز سوۆحوز ۇيىمداستىرۋ تاريحىنا كەشىڭىز.
— و دا بولسىن، — مەن بۇل اراعا، جاڭادان اشىلعان سوۆحوزدىڭ ءبىرىنشى توپ ادامىمەن كەلدىم. كوپ ادام ەمەس، — ديرەكتور، ماناعى باس ينجەنەر، باس بۋحگالتەر، سوۆەتتىك بەس، التى تراكتوريست، ىشىندە — مەن...
— نەگە «سوۆەتتىك» دەيسىز؟ — دەدىم مەن، — سوۆەتتىك ەمەس تراكتوريستەر دە بولعانداي؟
— بولعان! — دەدى ءۇمىت.
— قايدان؟
— امەريكادان. «كاتارپەللەر» اتالاتىن تراكتورلار امەريكادان كەلگەن، تراكتوريستەرى ەرە كەلگەن...
— نەگە؟
— بىزگە تراكتوردى جۇرگىزۋدى ۇيرەتۋگە.
— قويىڭىزشى؟!
— راس. اقىلارىن التىنمەن الاتىن بولىپ كەلدى. ەڭبەگىنە التىنىن الا بەرسىن-اۋ!.. كاپيتاليستىك ءتاربيادا وسكەن مۇندارلار، مۇرىندارىن كوتەرە، تاكاپپارسي كەلدى... سول ىزاسىنا شىدامادىق تا، ءبىر جىلدان كەيىن، كەلگەن ىزدەرىمەن قايىردىق...
— ونەرىن ۇيرەنىپ قوي؟..
— ارينە. امەريكا تراكتورىن جۇرگىزۋ دە سونشالىق ءبىر قيىن ءىس ەمەس ەكەن. ءبىزدىڭ جىگىتتەر مەن قىزدار قاستارىندا ءجۇرىپ، امەريكا تراكتوريستەرىنىڭ ونەرىن ءبىر ايعا جەتپەي قاعىپ الدى. ودان كەيىن قالۋعا، وزدەرىندە دە ىقلاس بولعان جوق.
— ىلگەرى وزىپ كەتتىك، — دەدى ءۇمىت، از كىدىرىپ، — كەيىن ورالايىق. سونىمەن، سوۆحوز بوس جاتقان ايدالاعا كەلىپ ورنادى. «شاعالا» اتانۋى — كولدەن. سول اتتى شالقار كول بار.
— كوردىم عوي، — دەدىم مەن، — ءبىراق، سوۆحوز ورتالىعى ونىڭ جاعاسىندا ەمەس، جيىرما بەس شاقىرىمداعى ساندىقكول جاعاسىندا عوي.
— راس. سوۆحوزعا كىشى كولدىڭ ەمەس، ۇلكەن كولدىڭ اتىن قويعان بولار.
— تۇسىنىكتى. سوۆحوز تاريحىن جالعاستىرا بەرىڭىز.
— ءبىز كوكتەمدە ورنادىق، — دەدى ءۇمىت. — ەكى جۇمىس قاتار كەتتى: ءۇي قۇرىلىسى جانە تىڭ ايىرۋ.
— قانشا تىڭ ايىرىلدى، العاشقى جىل؟
— ون مىڭ گەكتار. وعان كەيىنگى ەكى جىلدا وتىز مىڭ قوسىلدى.
— تۇقىمدى بارىنە دە سەبەسىزدەر مە، بۇل كولەمنىڭ بيىل؟
— تۇگەلىمەن!..
— شىعىپ كەتسە كوپ ەگىن عوي ول؟
— ارينە. گەكتارىنان ءجۇز بۇتتان العاندا دا ءتورت ميلليون بۇت قوي ول!.. بۇرىن بۇنداي استىقتى بۇكىل اقمولا گۋبەرنياسى بوپ جيناي الماعان. ءقازىر ءبىر سوۆحوز بۇكىل گۋبەرنيادان ارتىق استىق الادى. ءبىزدىڭ دامەمىز ءتورت ميلليوننان دا ارتىعىراق!..
— جىلدىڭ، ياعني، جاڭبىردىڭ جايىنا قاراعاندا ول دا بولار؟
— ارينە!..
— شىركىن، — دەدى ءۇمىت، از كىدىرىستەن كەيىن، — بوس جەر كوپ-اۋ ءبىزدىڭ قازاقستاندا ءالى!.. سونىڭ بارىنە سوۆحوزدار ۇيىمداستىرسا، ءا؟!..
— ول كۇن دە الىس بولماۋعا ءتيىستى...
— مەن دە سولاي ويلايمىن. ماعان ءبىزدىڭ «شاعالا» بولاشاق سوۆحوزداردىڭ «بەتاشارى» سياقتانادى...
— ماعان دا سولاي.
باقىتسىز بالا
بىزگە شاعالانىڭ وتكەن تاريحى وسىمەن ءبىتىپ قالعان سياقتاندى. ەندىگى وي، بولاشاقتا اشىلاتىن سوۆحوزدار ولكەسىن كەزگەندەي، ءۇمىت ەكەۋمىز ءبىراز ۋاقىت تىم-تىرىس وتىردىق.
بۇل كۇيدە، ءاۆتوموبيلدىڭ سىرعاناي زىرلاعان شابىسىنا كوڭىلدىڭ كوتەرىلۋىمەن قاتار، ءتۇننىڭ تۇڭعيىق كەسكىنى، سەزىمدى ءبىراز اۋىرلاتتى. سول كەزدە جولدى قىسقارتايىق دەگەن نيەتپەن، ۇمىتپەن تاعى ءبىر ۇزاق اڭگىمەگە كىرىسۋدى ويلادىم.
— ءۇمىت! — دەدىم مەن، قالعىعان ادامداي قاسىمدا باسىن تومەنىرەك سالبىراتىپ وتىرعان وعان.
— ءا ؟ — دەدى ءۇمىت، شوشىنعان ادامداي باسىن كوتەpiپ اپ.
— جول قىسقارتساق قايتەدى؟
— نەمەن؟
— اڭگىمەمەن.
— نە جايدا؟
— مەنىڭ اڭگىمەنى تاعى دا سىزدەن ەستىگىم كەپ وتىر.
— قانداي اڭگىمەنى؟
— ماعان ءسىزدىڭ قازىرگى ءومىرىڭىزدى عانا ءبىلۋ ەمەس، وتكەن ءومىرىڭىزدى ءبىلۋ دە قىزىق سياقتانىپ وتىر...
ءۇمىت قاتتى كۇرسىندى. ول كۇرسىنۋدىڭ ءوزى-اق وتكەن كۇنىندە جۇرەگىنە قورعاسىننان اۋىر تيەتىن الدەنەمەنەلەر بارلىعىن كورسەتىپ تۇردى. سول حالدەگى ءۇمىتتىڭ اۋزىنا ءسوز سالىپ جىبەرۋ ماقساتىمەن:
— نەگە كۇرسىنەسىز؟ — دەدىم مەن وعان. — ءومىر بولعاسىن، ىستىعى دا، سۋىعى دا، قايعىسى دا، قۋانىشى دا بولماي قويمايدى. مۇمكىن، ءسىزدىڭ وتكەن ومىردە كورگەنىڭىز، ءقازىر ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن اۋىر دا بولۋى. ال، مەن ءۇشىن ونىڭ ۇلكەن ءمانى بولۋى. ايتۋىڭىزدى وتىنەم!
— ايتقىم كەلمەيدى، — دەدى ءۇمىت، تاعى دا كۇرسىنىپ.
— نەگە؟
— وتە جەركەنىشتى ءومىر ول.
— ونىڭ جەركەنىشتى بولۋىنا، مۇمكىن، ءسىز ايىپتى ەمەس شىعارسىز؟
— ارينە! — دەدى ءۇمىت نىق داۋىسپەن.
— ون دا نەسىن جاسىراسىز؟
— جاسىرماۋعا دا بولادى، — دەدى ءۇمىت جينالىڭقىراپ.
— ەندەشە، باستاڭىز.
— شەشەم ەسىمدى بىلمەيتىن كەزدە ولگەن ەكەن، — دەپ باستادى ءۇمىت ءسوزىن، — ونىڭ كەسكىن-كەيپى ەسىمدە جوق. اكەمدى ءوڭىم مەن تۇسىمدەي بىلەم. ول مەنىڭ توعىز جاسىمدا ءولدى.
— قىزمەتى نە ەدى؟
— قىزىلجاردىڭ تەرى زاۆودىندا جۇمىسشى دا.
— كىمنىڭ قولىندا قالدىڭىز؟
— ەشكىمنىڭ دە ەمەس. اكەمدە تۋىسقان-تۋعان بولمايتىن. مەنەن باسقا، بوبەك دەيتىن ۇلى بولعان. جاسىنان قاعىنا ءوسىپ سوتقار بولعاندىقتان، كورشىلەر «سوتقارباي» دەگەن ات قويىپ، كەيىن سولاي اتىعىپ كەتكەن. اكەم ولگەندە ول جيىرمادا.
— ءيا، سونىمەن!.. — دەدىم مەن، سورلى بالانىڭ ءحالى ودان ءارى نە بولارىن ەستۋگە اسىعىپ.
— اكەم ولگەننىڭ ارتىنان كوپ كەشىكپەي تەنتىرەۋگە، قايىر سۇراۋعا ءتۇستىم.
— سوتقارباي اسىرامادى ما؟
— قايدان اسىرايدى، — دەدى ءۇمىت كۇرسىنىپ، — ون جاسقا كەلە قارتا ويناۋ، اراق ءىشۋ جولىنا تۇسكەن ول، اكەم ولگەن سوڭ بەيباستاقتىق ومىرگە كەشىپ، بۇزىقتارعا قوسىلىپ كەتتى...
— سونىمەن؟
— سونىمەن، قايىر سۇراۋ ۇستىنە كيىمدەرىمنىڭ جىرىم-جىرىمى شىعىپ، ەتەگىن اينالا ءتۇيىپ الاتىن بولدىم. اياقتاعى دالبا-دۇلبا باتەڭكەنىڭ جۇلىعىنان كەنەپ شۇلعاۋ سۇيرەتىلىپ جۇرەتىن بولدى. موينىم ىرعايداي بوپ ءجۇردىم. وسىنداي كۇيگە تۇسكەن ادامدى كىم جولاتسىن. اۋەلگى كەزدە اركىم ەسىركەگەنمەن، ارتىنان جەركەنىپ، جان پاندە ۇيىنە جولاتپايتىن بولدى. جاز كۇنىن نە قىلايىن، وندا قايدا بولسا سوندا ءۇي عوي. قىستىڭ ساقىلداعان سارى ايازىندا دالاعا قونىپ ءجۇردىم-اۋ!
— ءالىڭ كەلەتىن ءبىر جۇمىس تابىلمادى ما؟ — دەدىم مەن، ءۇمىتتىڭ قايىرشىلىق ءومىرىنىڭ ارجاعىن ەستىگىم كەلمەي.
— زورعا تابىلدى، — دەدى ءۇمىت تە، قايىرشىلىق تاقىرىبىنان ەڭبەك تاقىرىبىنا اۋىسۋىنا قۋانعانداي، اۋىر سەزىمنەن سەرگىگەن سياقتانىپ. — «كىرپىش ساراي» دەيتىن جەر بار عوي قىزىلجاردا...
— بىلەم.
— جاقسى بىلەسىز بە؟
— جاقسى بىلەم عوي دەيمىن.
— وندا كىرپىش سوعىلاتىنىن دا بىلەسىز بە؟
— ءقازىر سوعىلمايدى عوي ول كىرپىش؟ ەرتەدە سوعىلعانىن ەستىدىم.
— يەسى كىم ەكەنىن ەستىدىڭىز بە، ەرتەدە سوعىلاتىن كىرپىشتىڭ...
— ماسلياكوۆ دەگەن باي ەدى دەسەدى.
— راس سول. ونىڭ جۇمىسشىلارىن قالاي ۇستاعانىن ەستىدىڭىز بە؟
— جالپى ءسوز عوي ول. ءسىز كونكرەتتى جاعدايىن ايتساڭىز، تىڭداۋعا ءازىرمىن.
— «جاعداي» دەگەندە ون ەكى، ون ۇشتەگى بالا نەسىن بىلەدى. مەنىن، ەسىمدە قالعانى — كوكتەم تۋىپ، جەر جىبىگەننەن باستاپ، كۇز جەردىڭ توڭى قاتقانشا جالاڭاش اياعىمەن بالشىق يلەپ كىرپىش سوعاتىن ايەل، ەركەكتەر. ولاردىڭ ىشىندە جاسى مەنىڭ الدى-ارتىمداعى بالالار دا بار.
— كۇن كورىسى قانداي، سوندا؟
— ءىس كۇن كورىس بولدى دەيسىز ولاردا. كوبىندە وزىندىك باسپانا جوق. جاتار جەرلەرى — باراك. ول ءارى لاس، ءارى سۋىق، ءارى توسەنىشسىز. سول حالىندە تاماعى تويسا ءبىر ءسارى عوي. كوبى اش — تاپقاندارى تاماعىنا جەتپەيدى. كيىمگە، — بولسا، بولماسا دا!.. جاز وقاسى جوق قوي. قىستىگۇنى جالاڭاش-جالپى دىردەكتەۋدەن جامان جوق ەكەن!..
— دەگەنمەن، — دەدى ءۇمىت اۋىر كۇرسىنىپ اپ، — قايىرشىلىقتان بۇل دا جاقسى ەكەن، تىلەنىپ ەمەس، تىربانىپ كۇن كورۋگە تىرىساسىڭ!..
— سونىمەن، — دەدىم مەن، — باقىت تاپقان كۇنىن ەستۋگە اسىعىپ، — ۇزاققا سوزىلدى ما، بۇل بەينەت؟
— قىزىلجاردا سوۆەت وكىمەتى قۇرىلعانعا دەيىن.
— ەندى سودان كەيىنگى ءومىرىڭىزدى سويلەڭىز!..
ەڭبەك ورىندە
ءبىز كەڭەسىمىزدىڭ وسى اراسىنا كەلگەندە، قاپ-قارا بوپ تۇنجىراپ جاتقان جالپاق بوروزدانى جاعالاپ كەلە جاتقان جول قايقايىپ، بوزامىق دالاعا قاراي اينالا بەردى.
— قاپ، بارەكەلدى-اي، — دەدى شوفەر ماشينا ءجۇرىسىن باسەڭدەتىپ، — جايلاۋدىڭ جىڭىشكە جولىنا ءتۇسىپ كەتكەن ەكەمىز. وڭباعان جامان جول ەدى. بۇنىمەن ءجۇرىپ بولمايدى.
— ەندەشە كەيىن بۇرىل! — دەدىك ءۇمىت ەكەۋمىز.
كەيىن بۇرىلعان ماشينا اساۋ اتتاي از ۋاقىت موڭكىدى دە، «تاك!» دەگەندەي توقتاي قالدى. ونىڭ توقتاعان قيمىلىمەن بىرگە ءۇنى دە ءوشتى.
— ماشينا سىندى! — دەدى شوفەر، اۆتوموبيلدەن تۇسە قاپ موتورىنىڭ الدەنەلەرىن شۇقىلاپ كورىپ اپ.
— ەندى قايتتىك؟
— تاڭ اتقانشا تۇرامىز. بۇزىلعانىن جارىق تۇسە وندايمىز. ءقازىر جارىق جوق.
امال قۇرىدى... ناق سول كەزدە، تۇندە ەڭسەسى تۇسكەن دۇنيەگە «تاڭ كەلەدى!» دەپ ءشۇيىنشى ايتا، اسپاننىڭ شىعىس جاق جابىعىنان كۇلىم كوز شولپان تۋدى.
— شىركىن-اي، ھاۋا قالاي تازا ەدى، ادام تويارلىق ەمەس ەكەن! — دەدىم مەن.
— ءتۇن تاماشا! — دەدى ءۇمىت تە.
— ۇيقىڭىز كەلگەن جوق پا؟
— ءوزىڭىزدىڭ شە؟
— مەنى ۇيقى قىسىپ كەتتى، — دەدى شوفەر، — ۇلىقسات ەتسەڭىزدەر، تاڭ اتقانشا كوز شىرىمىن الار ەم.
— بولسىن، — دەستىك ءبىز.
شوفەر ءوز ورنىنا وتىرا بەرىپ قور ەتە ءتۇستى.
الگىندە ماشينا توقتاعان ۋاقىتتان بەرى، — مەنىڭ دەلەبەمدى قوزدىرىپ تۇرعان نارسە، — جاقىن جەردە سۋ قۇستارىنىڭ شۋلاۋى، سول داۋىسقا قاراعاندا، ءسوز جوق، كول بار. تەگى، ءبىز دوڭەستەۋ جەردە تۇرمىز، كول سونىڭ ەڭىسىندەگى ويپاتتا.
— ەستيسىز بە؟ — دەدىم مەن ۇمىتكە، شوفەر ۇيىقتاعاننان كەيىن.
— نەنى؟
— كولدەگى قۇستاردىڭ شۋىلىن؟
— مەندە قۇلاق جوق دەپ پە ەدىڭىز؟ — دەدى ءۇمىت كۇلىمسىرەگەن داۋىسپەن.
— كەلدىڭ جاعاسىندا ءجۇرىپ ەستىمەيمىز بە، ول قۇستاردىڭ سايراۋىن.
— ويتۋگە دە بولادى.
— ءيا، سونىمەن، — دەدىم مەن ۇمىتكە، كول جاققا قولتىقتاسا كەتىپ بارا جاتىپ — «قۇلاننىڭ قاسىنۋىنا مىلتىقتىڭ باسۋى ءدال كەلدى» دەگەندەي، ماشينانىڭ بۇزىلۋى، ءبىزدىڭ كەڭەسىمىزدى اياقتاۋعا جاقسى بولدى-اۋ!
— سولايلاۋ بولدى.
— ەندى ءسىز باقىت دۇنيەسىنە قالاي كىرگەن اڭگىمەڭىزدەن باستاڭىز.
— ول مەنىڭ مەحانيكا زاۆودىنا كىرۋىمنەن باستالادى، العاش الىپ بارعان ادام، — كىرپىش سارايدا تۇراتىن ماريا گاۆريلوۆنا كاراپۋزوۆا. ول ماناعى ءوزىڭىز كورگەن نادەجدا دەگەن ايەلدىڭ شەشەسى. ماريانىڭ كۇيەۋى تەرى زاۆودىندا اكەممەن كوپ جىل بىرگە قىزمەت اتقارعان ادام. ول ەرتەدە ولگەن، بالادان جالعىز-اق نادەجدا قالعان.
— اكە-شەشەم ولگەننەن كەيىن، — دەدى ءۇمىت، دەمىن سوزا ءبىر الىپ قويىپ، — ماعان جىلى قاباقپەن قارايتىن جالعىز ادام وسى ماريا گاۆريلوۆنا بولدى. ءبىراق، «قاراعىم-شىراعىمداعان»، اۋىر قالىمدى اياعان سوزدەرىنەن باسقا جاردەمى تيگەن جوق. وعان مەن وكپەلەگەن دە جوقپىن. نەسىنە وكپەلەيمىن، — قىزى مەن ءوزى دە تاماق پەن كيىمگە تاقىل-تۇقىل عانا جارىپ، بىردە اش، بىردە توق وتىرادى...
— سونان، ريەۆوليۋسيا بولىپ قالدى، — دەدى ءۇمىت، اڭگىمەسىنىڭ ارجاعىن تەزدەتكىسى كەلگەن ادامداي جيناقىلانىپ، — «ريەۆوليۋسيا» نىڭ نە ەكەنىن ول كەزدە بىلگەم جوق. قايدان بىلەم، ون ءۇش جاسار بالامىن. تەك قانا بىلگەنىم — جۇرت بىرەۋلەردى «اق»، بىرەۋلەردى «قىزىل» دەسىپ ءجۇردى. ماريا اپاي «قىزىل» بولىپ شىقتى. اقتار جەڭگەندە، ول اباقتىعا ءتۇسىپ قالدى...
— 1918 جىلى عوي بۇل؟
— سولاي.
— اباقتىدان قالاي بوسانا الدى؟..
— قاشىپ شىققان كورىنەدى. ونىسىن ءبىز بىلمەيمىز. ءبىزدىڭ بىلگەنىمىز — 1919-جىلدىڭ كۇزدى دە، قىزىلجاردا سوۆەت وكىمەتى قۇرىلعاندا، ماريا اپاي قىزىل تۋدى قولىنان بىرگە تىگىستى...
— ءيا، سونان؟ — دەدىم مەن، اڭگىمەنىڭ ارجاعىن ءتىپتى تەز ەستىگىم كەپ.
— سونان، — دەدى ءۇمىت، مەنىڭ اسىققان ويىمدى تۇسىنگەندەي، جىلدامداتا سويلەپ، — ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ماريا گاۆريلوۆنا كاراپۋزوۆا قىزىلجارداعى مەحانيكا زاۆودىنىڭ ديرەكتورى بولىپ شىعا كەلدى!..
— قالاي؟.. مەحانيك پا ەكەن ول؟
— سولاي ەكەن. ريەۆوليۋسياعا دەيىن سول زاۆودتا اعا-شەبەر بوپ قىزمەت اتقارادى ەكەن. ءوزى 1915 جىلدان پارتيا مۇشەسى ەكەن.
— ال، ەندى، ونىڭ وزىڭىزگە ىستەگەن جاقسىلىعىن ايتىڭىز.
— جاقسىلىعى — ازىپ-توزىپ جۇرگەن جەرىمنەن تاۋىپ الدى دا، زاۆودتىڭ جۇمىسىنا ورنالاستىردى. قىزى — نادەجدا دا سول زاۆودتا جۇمىستا ەكەن.
— ارينە، قارا جۇمىس؟
— ارينە.
— قانشا ۋاقىت بولدىڭىز وندا؟
— وسى سوۆحوزعا كەلگەنگە دەيىن...
— قالاي؟!.. وقۋدى قاشان وقىدىڭىز؟
— زاۆودتىڭ ءوز ىشىندە. ودان كەيىن، نادەجدا ەكەۋمىز قىزىلجارداعى مەحانيكالىق تەحنيكۋمنان سىرتتاي وقىپ بىتىردىك. ءسويتىپ، ەكەۋمىز دە اعا مەحانيك بوپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەندە، وسى «شاعالا» سوۆحوزى اشىلۋ حابارى ەستىلدى. وعان تراكتوريست كەرەكتىگى ءمالىم بولدى. وكرۋگىمىزدە ءبىرىنشى بوپ اشىلاتىن سوۆحوزعا بارۋدى، ونىڭ قىزمەتىن كوتەرىسۋدى نادەجدا ەكەۋمىز سەرت ەتتىك تە، وكرۋگتىك پارتيا كوميتەتىنە ارىز اپاردىق.
— كوممۋنيست پە ەدىڭىز وندا؟
— ارينە. نادەجدا دا. ەكى جىلدىق ستاجىمىز بار. ارىز قابىلداندى دا، ءبىز وسىندا كەلدىك. ي ءۆسو!
ۇمىتكە ەڭبەگى جايلى ودان ءارى سۇراۋ بەرۋدى مەن ماقۇل كورمەدىم. وعان ەكى سەبەپ بولدى: ءبىرى — تاڭ اعارىپ بولدى، دوڭدەگى ماشينانىڭ تۇزەلگەنى، گۇرىلىنەن ەستىلىپ تۇر، ەندەشە، ءجۇرۋ كەرەك؛ ەكىنشىسى — ءۇمىتتىڭ باقىتسىزدىق تۇڭعيىعىنان باقىت ورىنە قالاي شىققانى ايقىن كورىندى، ەندەشە، نەمەنەسىن تۇجىرىمداي بەرەم ونىڭ؟.. وسى ويمەن:
— ماشينا داۋسى ەستىلەدى، — دەدىم ۇمىتكە، — تۇزەلگەن بولار.
— مەن دە سولاي ويلاپ تۇرمىن.
— ءجۇرۋىمىز قاجەت بولار وندا؟
— ارينە!
ءۇمىت پەن قولتىقتاسا ماشيناعا بەتتەپ كەلە جاتقاندا؛ تاعى ءبىر سۇراۋ كومەيىمدى قىتىقتاي باستادى، ول، — «وسى كىسىنىڭ ماحابباتى بولدى ما؟ بولسا، نەمەن تىندى؟»
ءبىراز ۋاقىت ىڭعايسىزدانعانمەن، مەن رەتىن كەلتىرىپ بۇل سۇراۋدى بەرگەندە:
— ماحابباتسىز ءومىر بولا ما؟ — دەپ ءۇمىت كۇلدى دە، — ءبىراق، بۇل ءالى اياقتالماعان دراما، — دەدى.
— باستالۋىنا كوپ بولعان با ەدى؟ — دەدىم مەن.
— ونىڭ سىزگە قاجەتى جوق، — دەدى ءۇمىت تاعى دا كۇلىپ، — مەن ءسىزدىڭ پەساڭىزعا گەروينا بولا المايمىن.
— كىسى «گەروينا» بولام دەپ بولا ما، قارىنداس؟.. ءومىردىڭ ءوزى بولدىرادى دا ونى؟..
— ەگەر سۇيۋشىلەردىڭ اراسىندا درامالىق تارتىس بولسا!.. مەندە ونداي تارتىس ازىرگە جوق.
— مۇمكىن، بولار؟
— جوق، بولمايدى عوي دەيمىن، — دەدى ءۇمىت كۇلكىلى كەسكىنىن بايسالدىلاندىرىپ. — راسىمدى ايتقاندا، زاۆود جۇمىسىنا وزىممەن بىرگە كىرگەن مەنىڭ بولاشاق جۇبايىم، جۋىردا، ياعني وسى كوكتەمدە، موسكۆاداعى ماشينا قۇرىلىسى ينستيتۋتىن بىتىرەدى. سوندا مەن، ءسىزدى تويعا شاقىرام!..
— كەلەم! — دەدىم مەن.
سول سەكۋندتە ءبىز ماشيناعا دا تايانىپ قالدىق.
— مەن دايار! — دەدى شوفەر. — ماشينا بابىندا.
ءبىز ءۇستى قايىرىلعان ماشيناعا ءمىنىپ جونەلە بەرگەندە، التىن ساۋلەسىن ايماعىنا كەڭ تاراتقان كۇننىڭ دە كوكجيەكتەن شەتى كورىنە باستادى. بۇل كۇن ماعان ءۇمىتتىڭ باقىتى سياقتانىپ كەتتى.
جارقىن جولمەن زىمىراعان ماشينا، ەكپىنىن ۇدەتە ءتۇستى.
زىمىرا، زامانىمىزدىڭ ماشيناسى!..
يانۆار، 1931 ج.
You Might Also Like
-
بۇل اڭگىمە — اڭگىمەنىڭ گەرويناسى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى مانشۇك مامەتوۆانىڭ وزىنە ارنالادى.
