InfoHub Logo

ادەبي پورترەتتەر

عابيت مۇسىرەپوۆ تۋرالى

(قىسقاشا بيوگرافيالىق وچەرك)

ءعابيتتىڭ اتا تەگى تۋرالى

ەسكى اۋىلدىڭ تىلىمەن ايتقاندا عابيتپەن مەن رۋلاسپىن. ەكەۋىمىزدىڭ دە ارعى اتامىز كەرەي. كەرەيدى: اشامايلى، اباق دەپ ەكىگە بولگەندە، ءبىز اشامايلىعا جاتامىز. اشامايلىنىڭ باسىم كوپشىلىگى — سوۆەت وداعىندا. (كەيبىر شەجىرەشى قارتتاردىڭ ايتۋىنشا بەرتىندە ءجۇز بولىستاي ەل بولعان دەسەدى. (اباقتىڭ باسىم كوپشىلىگى — جۇڭگو مەن مونعوليادا (ولاردى الپىس بولىس بولعان دەسەدى). اشامايلى ىشىندە ءبىز سيبانبىز. ودان ەرىمسارى، قورتىق كۇنگەنە، شوقىماتار، شيمويىن. باستاپقى ۇشەۋىنىڭ ۇرپاقتارى قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ ۇزىنكول جانە ۋريسكيي اۋداندارىندا جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ پرەسيوۆ، وكتيابر، لەنين اۋداندارىندا تۇرادى. شوقىماتار — اقمولا وبلىسىنىڭ ءبىر اۋدانىندا شيمويىننىڭ ءۇشىنشى توقالىنان جىلىباي، قوساي دەگەن كىسىلەر تۋعان ەكەن. قوساي — مەنىڭ جەتىنشى اتام. باستاپقى ەكى شەشەمىزدەن تۋعان بالالاردىڭ ءبىرازى سەمەي وبلىسىنىڭ شۇبارتاۋ اۋدانىندا، باسىم كوپشىلىگى مونعوليادا سياقتى.

عابيت سيبان ىشىندە — قورتىققا جاتادى. قورتىقتان توقپامبەت، سەيىت تۋعان ەكەن. توقپامبەت تۇقىمى ءوسىپ ءبىزدىڭ زاماندا ەكى ستارشينا ەل بولدى. سەيىت تۇقىمى وسپەي، جالعىز-جالعىزدان تۋىپ كەلدى دە، ەڭ سوڭى مەنىڭ زاۋرە دەيتىن اپامنان تۋعان جيەنىم — نۇركە (نۇرسۇلتان) سۇلەيمەنوۆ سوۆەت ارمياسىندا كىشى وفيسەرلىك قىزمەتتە ءجۇرىپ، ۇلى وتان سوعىسى كۇندەرىندە ەرلىكپەن قازا تاپتى، سونىمەن سەيىت ۇرپاعى ءبىتتى!..

عابيت توقپامبەت ىشىندە بەسپايعا جاتادى. وسى ارادا ءبىر كىشكەنتاي «كىلتيپاندى» ايتا كەتۋ كەرەك. عابيت تۋعان اۋىلدى سيبان ىشىندە «تۇرىكپەن دەيدى. ونىڭ سەبەبى مىناۋ بەسپايدىڭ سەگىز ۇلىنىڭ ءبىرى — تاسبولاتتان قۋات، ءسادىر دەگەن ەكى ۇل تۋادى ەكەن. تاسبولات باي بولعان ەكەن، ونىڭ قالىڭ جىلقىسىن باقتىرۋدى بالاسى — قۋات باسقارادى ەكەن. ءبىر كۇندەرى قۋات جايىلعان جىلقىنى ارالاپ جۇرسە، ءبىر جاس جىگىت اتىن قاڭتارىپ، جەردە ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن دەيدى. قۋات وياتىپ ءجونىن سۇراسا «زاتىم تۇرىكپەن، باتىر جىگىت ەم، حانىمىزعا قارسى بولام دەپ قۋعىنعا ۇشىرادىم دا. وسىلاي قاراي قاشتىم، ۇلى جوققا ۇل بولۋعا ءازىرمىن» دەپتى. «ەندەشە ماعان ۇل بول» دەپتى قۋات. جىگىت coعان كونگەننەن كەيىن، اتىن جولعۇتتى قويىپ ۇيىنە الىپ كەشتى دە، ءادىلباي دەگەن بالاسى ءولىپ، جەسىر وتىرعان كەلىنىن قوسىپتى. جولعۇتتى ءسىڭىسىپ جاقسى بالا بولىپ كەتكەننەن كەيىن، بالالى-شاعالى بولعاننان كەيىن، قۋات ەنشى بەرىپ قويانشوق» دەيتىن اعاشتى، شۇرايلى جەرىنە قىستاۋ سالدىرادى.

جولعۇرتتىدان ەلامان تۋعان ەكەن. مەنىڭ اۋلىمنىڭ قازىرگى مەكەنىندە «ەلامان» اتتى كەل بار. جولعۇتتىنىڭ دا، كلاماننىڭ دا زياراتى وسى كولدىڭ تەرىسكەي جاعىنداعى دوڭەستە. ەسكى زياراتتاردىڭ ۇستىنە قالىڭ شيە شىعادى.

ەلاماننان اسىرەپ، مۇسىرەپ، كەنجەتاي تۋادى. مۇسىرەپ ورتا داۋلەتتى كىسى ەكەن دەيدى. ول سوزگە شەشەن، ىسكە قاجىرلى ادام بولسا كەرەك. سوندىقتان، سيبان ىشىندە عانا ەمەس، بۇكىل كەرەي رۋىندا ءارى ءىرى باي (بەس مىڭ جىلقىسى بولعان)، ءارى ءىرى فەودال بولعان، ءارى باتىر بوپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اسكەرىن باستاپ كەنەسارى قاسىموۆتى ارقاعا قاراي ايداپ تاستاعان، سول قىزمەتى ءۇشىن حورۋنجي ءچينىن العان، XIX.عاسىردىڭ ورتا كەزىندە، قۇسمۇرىن دۋانىنىڭ سۇلتان-پراۆيتەلى شىڭعىس ءۋاليحانوۆتى ءتۇسىرىپ، ورنىنا سۇلتان-پراۆيتەل بولعان ەسەنەي ەستەمەسوۆ، مۇسىرەپتى وڭ قولى عىپ ۇستاپ، ءوز اۋىلىنىڭ قاسىنان قونىس بەرىپ، قىستاۋ سالدىرعان. دوڭەس جەرگە جالدانا بىتكەن بۇل اعاشتىڭ اتىن ەلتىن جالى» دەيدى. ەلتىن — قىپشاقتىڭ كۇرلەۋىت رۋىنان شىققان ادام ەكەن، ءوزى ەسەنەيدىڭ تۋعان اپاسىن العان جەزدەسى ەكەن. ەلتىنىڭ اكەسى نياز:

ابىلاي اسپاس ارقانىڭ سارى بەلى،

قۋاندىق پەن سۇيىندىك جايلايدى ەلى،

قىرىق مىڭ جىلقى تۇسسە دە ىلايلانباس،

نيازدىڭ ايۋلى مەن قاراكولى، —

دەگەن ولەڭىندەگى نياز. «نيازدىڭ قاراكولى» بايان مەن ەرەيمەن تاۋلارىنىڭ اراسىندا ەكەنى ءمالىم. قالىڭ كۇرلەۋىت ەلى دە سول ماڭايدا دەسەدى. ەسەنەي ەلتىندى قاسىنا سودان كوشىرىپ العان. ارتىنان باسقا كۇرلەۋىتتەر دە كەلە باستاپ، جەرىنە سيمايتىن بولعان سوڭ، ەسەنەي ولارعا قوستاناي وبلىسىنىڭ قازىرگى ۋريسكيي اۋدانىنان جەر بەرگەن. ءقازىر ول ارادا ءۇش كولحوز كۇرلەۋىت بار. شوقان ءۋاليحانوۆ 1841 جىلى «ەدىگە باتىر» جىرىن جازىپ العان كۇرلەۋىت جامانقۇل (شوقاندا قاتەدەن «جۇماعۇل» اتالعان) اقىن وسى اراداعى كۇرلەۋىتتەن شىققان. ەلتىندى باسقا قونىسقا كوشىرگەننەن كەيىن، ونىڭ مەكەنىن ەسەنەي مۇسرەپوۆكە بەرگەن. اۋىل شارۋاسى كولحوزدانۋعا دەيىن، تۇرىكپەن اۋىلى ەلتىن جالىن مەكەندەپ كەلدى. ءقازىر ول، قوستاناي وبلىسى، پرەسنوگوركوۆ اۋدانى «جاڭا جول» اتالاتىن ءعابيتتىڭ تۋعان اۋىلىنىڭ قاراماعىندا. ەرتەرەك كەزدە، كەيبىر شىعارماسىنا ءعابيتتىڭ «ەلتىن جال» دەپ قول قوياتىن سەبەبى وسىدان.

مۇسىرەپوۆتەن كاجىمباي، بوتباي تۋادى. كاجىمباي مومىن مىنەزدى، كەدەي شارۋالى بولعان، شارۋا باعۋدان باسقامەن اينالىسپاعان ادام. ونىڭ قىلىعىنداعى ەرەكشەلىك — ۇمىتشاقتىق پەن ۇيقىشىلدىق ەكەن. وسى جايدا، ەل ىشىنە تاراعان نەشەتۇرلى قىزىق اڭگىمەلەر بار. كاجەكەڭ 1931 جىلى، توقسان ءبىر جاسىندا قايتىس بولدى. سوندا ساقال-شاشى اعارعان جوق. بوتباي ەلدەگى ماڭعاز جىگىتتەردىڭ ءبىرى بولعان، ول بالۋان دا، شەشەن دە، ءانشى دە، قوبىزشى دا، كۇلدىرگى دە ادام ەكەن. داۋلەتى شاعىن بولا تۇرا، ول جازعى، قىسقى ۇيلەرىن تازا ۇستاعان، ءامىر بويى ادەمى كيىنگەن، جاقسى ات مىنگەن، سەرى بولعان كىسى. ەسەنەيدىڭ مال-مۇلكىنە يە بولعان كۇيەۋى (ەسەنەيدە ۇل بالا بولماعان) — تورسان تىلەمىسوۆ، ءوزى بولىس كەزىندە بوتبايدى ءتورت ءبيىنىڭ ءبىرى عىپ ۇستاعان. كەيىن بوتباي تورسانمەن ارازداسىپ، ءومىر بويى داۋلاسىپ ءوتتى. بوتباي 1911 جىلى، 56 جاسىندا قايتىس بولدى.

كاجىمبايدان: ماحمەت (ماحمۇت)، اقان، ماقان، سامىرات تۋادى. ماحمەتتى (ءعابيتتىڭ اكەسى) مۇسرەپ باۋىرىنا سالادى دا، كاجىمبايعا ەنشى بەرگەندە الىپ قالادى. ماحمەت سول ۇيدە ەسىپ، سول ۇيدە ۇيلەنىپ، سول ۇيدەن ەنشى الىپ شىعادى. ماحمەتتىڭ ايەلى دينا، وباعان بويىن جايلاعان شەكتى رۋىندا (ارعىننىڭ ءبىر بۇتاعى) وڭعارباي دەگەن كىسىنىڭ قىزى ەكەن. تۇرىكپەن اۋىلىنان اتپەنەن ەكى-ۇش كۇندىك بۇل ەلدەن، دينانى ماقمەتكە، ات ۇستىندە كوپ جۇرەتىن بوتباي ايتتىرعان ەكەن دەسەدى. ماحمەت مۇسىلمانشا ساۋاتى بار، كىتاپ، گازەتتەردى قاراپ وتىراتىن اقىلدى، پاراساتتى كىسى ەدى. ونىڭ ءبىر سايلاۋدا اۋىلدىق ستارشىن بولعانى دا بار. دينا ۇلكەنگە كەلىن بوپ، كىشىگە جەڭگە بوپ، جاستارعا شەشە بوپ جاققان، مىنەزى بيازى، بەيىلى كەڭ، اسى ءدامدى، ابىسىن-اجىن اراسىندا ۇيىمشىل، اقىلدى بولعان كىسى. ول مەنىڭ كىندىك شەشەم. مەن تۇرىكپەن اۋىلىندا تۋعان ەكەم دە، جەردەن بوتبايدىڭ بايبىشەسى — تۇراعال كوتەرىپ اپ، كىندىگىمدى دينا كەسكەن ەكەن. سوندىقتان دا جانە اقىلدى، پەيىلدى ادام بولعاندىقتان دا، دينا اپايدى ول-ولگەنشە سىيلاپ، الدىنان كەسە-كولدەنەڭ وتكەم جوقپىن، سىپايىلىقتان باسقا ءسوز ايتقان جوقپىن. دينا 1959 جىلى 82 جاسىندا قايتىس بولدى. شارۋاسى كەدەي كاجىمبايدىڭ وزگە بالالارى — اقان، ماقان، سامىرات ومىرلەرىنىڭ كوپشىلىگىن جالشىلىقتا وتكىزدى. اقان مەن سامىرات ەرتەرەك ءولدى. ماقان (بۇل كادىمگى «ءومىر مەكتەبىندە» سيپاتتالاتىن جىلقىشى — ماقان ءالى ءتىرى) جالشىلىقتان ول اۋىل شارۋاسى كولحوزدانعاننان كەيىن عانا بوساندى. بالا-شاعاسى وسكەن، ءوزى دە ەڭبەكشى ول، تۋعان اۋىلى — «جاڭا جولدا» سوڭعى وتىز شاقتى جىلدا جاقسى تۇرىپ كەلەدى. ءقازىر ونىڭ جاسى سەكسەندى القىمداپ قالعان بولۋ كەرەك.

ماقمەتتەن: حاميت، ءسابيت، عابيت، بايازيت، گۇلسىم، ءاشىم تۋادى. حاميت وقۋ جاسىنا جاراعان شاقتا، سول ەلگە («ساعىندىق اۋىلى» دەگەنگە) ۋفا قالاسىنداعى مەدىرەسە عاليادا وقىپ جۇرگەن قامال جايساقوۆ (قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ ۇرپاعى) كەلەدى دە، جاز ايلارىندا مۇعالىمدىك قۇرادى. بۇرىن قادىمشا ازداپ وقىعان حاميت، «تەتە وقۋ» اتالعان جاديتتەن تەز ساۋاتتانىپ، شاكىرتتەردىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولادى. ريەۆوليۋسيا جىلدارىندا، حاميت قىسقا مەرزىمدى كۋرستان ءوتىپ، 19ءى7 جىلدىڭ كۇزىنەن ءوز ەلىندەگى باستاۋىش مەكتەپكە ءمۇعالىم بولدى. مەن ءوزىم دە 1918 جىلى حاميت ساباق بەرگەن مەكتەپتەن قازاقشا ساۋاتىمدى اشتىم. سونان بەرى الدىنان جۇزدەگەن بالالاردى وتكەرگەن (ولاردىڭ كوبى داڭقتى كىسىلەر بوپ كەتتى) حاميت اعاي (1894 جىلى تۋعان)، سول مەكتەپتە ءالى كۇنگە دەيىن ءمۇعالىم. قىرىق جىلدان استام اۋىلدىق مەكتەپتە قىزمەت سىڭىرگەن بۇل ءقادىرلى ادامنىڭ كەۋدەسىندە لەنين وردەنى جارقىرايدى.

ءسابيت («تۇركپەن تۇقىمى وسكەلەڭ» دەپ، مەنەن بۇرىن ۇلى بولماعان اكە-شەشەم، ماعان وسى ءسابيتتىڭ اتىن قويعان) جۇمىسشى جىگىت ەدى. ماقمەت ءۇيىنىڭ دوڭگەلەك شارۋاسىن باققاننان باسقادا جۇمىسى جوق ول، 1936 جىلى قايتىس بولدى. عابيت تۋرالى كەيىنىرەك ايتامىز. بايازيت كوپ جىلدان بەرى پارتيا مۇشەسى. ەرتەرەكتە ءمۇعالىم دە بولعان، اۋدانداردا سوۆەتتىك قىزمەتتەر دە اتقارعان ول كەيىنگى جىلداردا گازەت قىزمەتكەرى. ءقازىر قوستانايداعى «لەنين جولى» گازەتىندە. گۇلسىم دە كوپتەن بەرى اۋىلدىق ءمۇعالىم. شەشەك دەرتىنەن بالا شاعىندا قۇلاعى كەتكەن ءاشىم، زيرەكتىكپەن جاقسى ساۋات ۇيرەنىپ، ەرتەرەكتە باسپا ورىندارىندا قىزمەتكەر ەدى، سوڭعى جيىرما شاقتى جىلدا تۋعان اۋىلىنا بارىپ ۇستالىق قىزمەتىنە ورنالاستى. سونان بەرى سول قىزمەتتە.

ءعابيتتىڭ ءوز ءومىرى تۋرالى

ونىڭ ازانمەن قويعان اتى — عابدە-ال-عابيد. بۇل ارابشا — «قۇلدىڭ ق ۇلى» دەگەن ءسوز. ءعابيتتىڭ ءبىر كەزدە، كەيبىر جازۋلارىنا وسىلاي قول قويىپ جۇرگەن شاعى دا بولدى.

عابيت دوكۋمەنتتەرىندە «1902 جىلى تۋعان» بولىپ جۇرەدى. وتىزىنشى جىلداردىڭ ارجاعىندا، ونىڭ دوكۋمەنتتەرىندە «1900» دەگەن سيفر بولاتىن. وسى «قايشىلىقتىڭ» سەبەبى نەدە؟

ءوزارا ويناعاندا، ءبىز ءعابيتتىڭ مۇنىسىن «جاسارعىسى كەلۋى» دەپ دالەلدەيمىز. ونىمىزدىڭ جانى دا بار، ويتكەنى، ءجۇرىس-تۇرىس جاعىنان، كيىنۋ-ساندەنۋ جاعىنان جىگىتشىلىك يا اڭشىلىق قۇرۋ جاعىنان قازىرگى قازاق جازۋشىلارىنىڭ ىشىندەگى سەرىمىز بەن سالىمىز عابيت ەكەنى راس. مۇنداي ادامنىڭ كوپ كوزىنە جاسىراق كورىنۋگە تىرىسۋى دا تابيعي ءىس.

وسى جايدا تاعى ءبىر ويىنىمىز بار: وتان سوعىسىنان كەيىنگى جىلداردىڭ بىرىندە، الماتىعا، ءعابيتتىڭ ۇيىنە دينا اپاي كەلىپ، ماجىلىستەسىپ وتىرعانىمىزدا، مەن ول كىسىدەن ءعابيتتىڭ تۋعان جىلىن سۇرادىم. سوندا دينا اپاي، «قاي جىلى ەكەنىن قايدان بىلەيىن» دەدى دە، ماعان «قازاقشا جىل قايىرا ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟» دەگەن سۇراۋ قويدى. مەن «بىلەم» دەدىم. «ەندەشە، — دەدى دينا اپاي، — عابيت تە، سەن دە سيىر جىلى تۋعانسىڭدار: سەن باسىندا، عابيت اياعىندا. سودان ساناپ الا بەر!

ساناعان شاعىمىزدا، ءعابيتتىڭ دا ءسوزىنىڭ جانى بولىپ شىقتى: مەن تۋعان جىلدىڭ «سيىرى» — 1900 جىل بولار دەپ جۇرسەم، انىق ءبىر مالىمەتتە «1901 جىل» ەكەن. قازاقشا جىل ناۋرىز ايىمەن — ياعني مارتتىڭ جيىرما ەكىسىنەن باستالادى. سوندا، ەگەر مەن 1901 جىلدىڭ اپرەلىندە تۋسام، (بۇل جاسىمدى عابيتشا دۇرىستاۋعا تىرىسقان جوقپىن، سەبەبى — ءبىر جاس جاسارعاندا قايدا بارام؟!)، سيىر جىلىنىڭ اياعىندا تۋعان عابيت، ارينە، 1902 جىلى تۋعان بولادى.

ماقمەتتىڭ شارۋاسى دوڭگەلەك بولعانىن جوعارىدا ايتتىق. ءبىراق، ول، ءبىرىنشى جاقتان — بوتباي قولىنان ەنشى العاندىقتان، ەكىنشىدەن — كاجىمبايدىڭ باسقا بالالارىنا سۇيەنگەندىكتەن، ءوزى جالشىلىقتا جۇرمەگەن، «ەل ادامى» اتالاتىنداردىڭ ساناتىنا قوسىلعان كىسى. شارۋاسى شاعىن بولا تۇرا، ول ۇلكەن ۇلى ءحاميتتى جالشىلىققا بەرمەي وقىتقان، حاميت مۇعالىمدىككە ىلىنگەن سوڭ، ماقمەتتىڭ شارۋاسى ازداپ تۇزەلە باستاعان. دەگەنمەن، ءحاميتتىڭ از تابىسى كوپ جانعا كومەك بولا الماعان سوڭ، مال-مۇلىگى بولعان شاقتارىندا ماقمەت ءسابيت پەن ءعابيتتى جاز ماۋسىمدارىندا جالشىلىققا دا بەرگەن. عابيت، مىسالى، 1914 — 15 جىلداردىڭ جازىندا، اۋىلىنىڭ قاسىنداعى يسايەۆكا سەلوسىنىڭ سيىرلارىن جاياۋ باعۋعا جالداندى.

1916 جىلدىڭ جازىندا، ءعابيتتىڭ ناعاشىسى — وڭعاربايدىڭ بالالارى (اتتارىن ۇمىتتىم) پريەمعا ىلىگەدى دە، قولىندا شارۋاعا جۇمسار ادامى قالماعان وڭعارباي ءعابيتتى ۇيىنە الىپ كەتەدى. عابيت سول ءۇيدىڭ قولعابىس جۇمىسىندا جۇرگەن شاقتا فيەۆرال ريەۆوليۋسياسى بولادى دا، وڭعاربايدىڭ مايدان جۇمىسىنا كەتكەن بالالارى قايتادى، ءعابيتتىڭ قولى جۇمىستان بوسايدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك...

سول اۋىلدا، ىبىراي التىنسارين سيستەماسىمەن اشىلعان ورىسشا — قىرعىزشا (قازاقشا) باستاۋىش مەكتەپتە قىزمەت اتقارىپ جاتادى ەكەن، ۋچيتەلى — قازاق ادەبيەتىنىڭ رسۆوليۋسيادان بۇرىنعى اقىندارىنىڭ ءبىرى، 1913 جىلى جيعان-تەرگەن» دەگەن اتپەن ولەڭدەر جيناعى شىققان، دەموكراتتىق باعىتتا بولعان، اۋىل مەكتەبىندە ەلۋ جىلداي ۇزدىكسىز ەڭبەك اتقارىپ، كەۋدەسىنە لەنين وردەنىن قاداعان، كوممۋنيست پارتياسىنىڭ مۇشەسى، ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىن، قارتاڭ جاسىندا قايتىس بولعان — بەكەت وتەتىلەۋوۆ. ءعابيتتىڭ ايتۋىنشا، بۇل بەكەت پاتشا ۇكىمەتىنە دە، الاشورداعا دا قارسى بولعان ادام.

— پاتشا تاقتان قۇلادى دەگەن حابار انىقتالعاننان كەيىن، — دەدى عابيت، — بۇرىن مىندەتتى تۇردە، شكولانىڭ تورىندە ءىلۋلى تۇراتىن II نيكولايدىڭ پورترەتىن بەكەت جۇلىپ اپ جەرگە تاستاپ، وقۋشى بالالارعا تەپكىلەتتى. پاتشانىڭ كىم بولعانىڭ فيەۆرال ريەۆوليۋسياسىنىڭ نە ەكەنىن مەن 1917 جىلى مەكتەپ قابىرعاسىندا بەكەت وتەتىلەۋوۆ، اۋزىنان ەستىدىم.

1917 جىلدىڭ العاشقى التى ايىندا بەكەت شكولىنان ورىسشا وقىعان ەرەسەك عابيت، ءتىلى جەتىلمەگەنمەن، ورىستىڭ جازۋ-سىزۋىنا توسەلىپ، باستاۋىش ءبىلىمدى ەڭسەرىپ تاستاعان سياقتى. سول جىلدىڭ كۇزىندە ەلىنە قايتقان ءعابيتتى، اكەسى ەندى جالشىلىققا سالماي، قازاقشا — ىستاپ، ورىسشا پرەسنوگوركوۆكا اتالاتىن كازاك-ورىس (كازاچەستۆو) ستانيساسىنداعى «باستاۋىشتان جوعارى» اتالاتىن ورىسشا جەتى جىلدىق شكولاعا ساباققا بەرەدى. 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە، اعاسى — ءحاميتتىڭ مەكتەبىنەن ساۋاتىمدى اشىپ »جۇرگەن شاعىمدا، ءعابيتتىڭ مەنەن ورىس تىلىنەن ەكزامەن الاتىنى («ءومىر مەكتەبىنىڭ» ءبىرىنشى كىتابىنىڭ اياق جاعىن قاراڭىز)، ماعان دوستەبرەننىڭ (ۋدوستوۆەرەنيە) «ۇلگىسىن» جازىپ بەرەتىنى وسى شكولادان وقىپ جۇرگەن شاعى.

ودان كەيىن، ءعابيتتى مەن، 1920 جىلدىڭ قىسىندا ىستاپتا وقۋدا جۇرگەن كۇندەرىندە جولىقتىردىم. قازاقتار ىستاپتى ورىسشا «شتاب» دەگەن سوزدەن بۇرمالاپ العان. پاتشا وكىمەتى قازاق دالاسىن وتارلاعان شاقتا، ورال، ورىنبور، ترويسك، پەتروپاۆل، ومبى، سەمەي، وسكەمەن اتالاتىن قالالار سالىپ، سولاردىڭ اراسىندا كازاك-ورىس ستانيسالارىن تارتقان عوي. سول كەزدە ترويسك مەن پەتروپاۆل اراسىنداعى ەڭ زور ستانيسا وسى پرەسنوگوركوۆكا بولىپ، سوعىس شتابى ورناپ، اتامان سوندا تۇرعان. قازاقتاردىڭ «ىستاپ» دەۋى سودان. جىل سايىن، كوكتەم كەزىندە ىستاپتا ۇلكەن جارمەنكە اشىلىپ، الىس جەرلەردىڭ ساۋداگەرلەرى كەلەدى ەكەن. ىستاپتا سابىننىڭ، بۇلعارىنىڭ، پيمانىڭ، ۇننىڭ كىشىرەك زاۆودتارى بولىپ، ماڭايداعى كوشپەلى اۋىلدار، وسى بۇيىمداردى سولاردان العان. ىستاپ بەرتىندە مادەنيەتتىڭ دە ورتالىعى بولىپ، ورتالاۋ شكولاسىنان ءبىرتالاي قازاق بالالارى وقىپ شىقتى دا، ارتىنان كورنەكتى قىزمەتكەرلەر بولدى. ماسەلەن: اقمولا گۋبەرنيالىق سوتىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ ءجۇرىپ، 1927 جىلى ولگەن حاجىعالي قوسايەۆ، رەسپۋبليكالىق پروكۋراتۋرادا جاۋاپتى قىزمەتتە ءجۇرىپ، وتىزىنشى جىلداردىڭ اياعىندا قايتىس بولعان ماحمۋد تاۋكين، قازان قالاسىندا تەمىر جول ينجەنەرى بولىپ ءجۇرىپ، كۋلتتىڭ قۇربانى بولىپ كەتكەن سارۋار تاشاتوۆ، كوپ جىل پارتيالىق قىزمەتتە كەلە جاتقان ءومىرۇزاق دانياروۆ، وفيسەرلىك قىزمەتتە ءجۇرىپ ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىكپەن قازاعا ۇشىراعان قازي ەسەنالين، تاعى باسقالار. عابيت وسىلارمەن بىرگە وقىدى.

عابيتقا مەن 1920 جىلدىڭ قىسىندا ازىق-تۇلىك رازۆەرستكاسىنىڭ وتريادىن باسقارىپ جۇرگەن شاعىمدا جولىقتىم. مەن ول كەزدە ورىستىڭ ءارپىن تانىعاننان باسقا وقۋىن بىلمەيمىن. ورىسشا ءتىلىم «نان جەۋ» مەن «بۇيرىق بەرۋگە» عانا جەتەدى. سوندىقتان با، الدە، راس سولاي ما، ىستاپتا وقىپ جۇرگەن عابيت ماعان «ورىس ءتىلىنىڭ پروفەسسورى» سياقتى كورىندى. ال، ساياسي ماسەلەلەردە مەن وعان «ۇستاز» ەكەم. ىستاپتا وقىپ جۇرگەن ەرەسەك قازاقتار (ىشىندە عابيت تە بار)، قازاق اۋزىنان سوۆەت وكىمەتىنىڭ جايىن مەنەن عانا ەستىگەن سياقتاندى.

ودان كەيىن ءعابيتتى كورۋىم — 1922 جىلدىڭ كۇزى. كورىسپەگەن ازعانتاي ۋاقىتتا، ءعابيتتىڭ باسىنان ءبىرتالاي وقيعالار ءوتىپ قاپتى، جيىرما ءبىرىنشى جىلدىڭ فيەۆرال ايىندا، سول ماڭايداعى قۇلاقتار مەن بايلار سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىس جاساعاندا عابيت سول ارانىڭ قىزىل-پارتيزانى — دميتريي كوۆاليەۆتىڭ وتريادىندا بولىپ، باندالاردى جويىسىپتى. ودان كەيىن «تاۋزار» اتالاتىن بولىستىڭ سوعىس ءبولىمىن باسقارعاندا ول ءبولىم جويىلىپ، عابيت ۇيىندە قىزمەتسىز ءجۇر ەكەن. وعان تابان اۋزىندا قىزمەت ۇسىندىم: سول كەزەڭدە، ءبىزدىڭ ارادا قازاقشا — جەكەكول، ورىسشا — بلاگوۆەششەنكو اتالاتىن سەلودا، قازاقتىڭ اۋداندىق ميليسيا شتابى قۇرىلاتىن بولىپ، ناچالنيگىنە ءبىزدىڭ ەلدىڭ اتاقتى بايى جانە بەلدى فەودالى — ابىلاي رامازانوۆتىڭ بالاسى — سۇلتان (ورىسشا «رەالنوە ۋچيليششە» اتالاتىن ورتا شكولانى بىتىرگەن جىگىت) تاعايىندالعان ەكەن؛ مەن بۇل كانديداتۋرانى ۇناتپاپ ەم، گۋبەرنيالىق ميليسيا ناچالنيگى زىكىريا مۋحەيەۆ، «جوعارىدا بەكىلىپ قالدى، بۇزۋعا بولمايدى، وعان جاقسى ورىنباسار تابۋ كەرەك»، — دەدى. سوندا مەنىڭ ەسىمە كوپتەن كورمەگەن، ءبىراق نەلەر ىستەگەنى سىرتتان ەستىلىپ جۇرگەن عابيت ءتۇسىپ، مۋحەيەۆكە «وسىنداي جىگىت بار» دەپ ەم، ول، «ريزالاسسا تاعايىندايىق»، — دەدى.

عابيت مەنىڭ ۇسىنىسىمدى قابىلدادى دا، 1923 جىلدىڭ جازىنا دەيىن جەكەكول ميليسيا شتابىندا ناچالنيكتىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقاردى. ونىڭ مىنەزى، جالپى قاتالداۋ ادام: جاس كەزىندە ءتىپتى قاتال بولىپ، بايلاردى، اسىرەسە ۇرىلاردى وتە قىسىپ ۇستاعان. سوندىقتان بولۋ كەرەك، 1922 جىلدىڭ كۇزىندە ورىنبور رابفاگىنا وقۋعا ءتۇسىپ، 23 جىلدىڭ جازىندا كانيكۋلعا پەتروپاۆلعا كەلسەم، گۋبەرنيالىق ميليسياعا ءعابيتتىڭ ۇستىنەن شاعىمدار ءتۇسىپ قالعان ەكەن. وسى جايدى باسقارۋشى جولداستارمەن كەڭەسكەندە، ءعابيتتىڭ ورىنبور رابفاگىنا وقۋعا كەتكەنىن ماقۇل كوردىك. بۇعان ريزالاسقان ءعابيتتىڭ اۋلىنان وقۋعا قالاي اتتانعانى، «ءومىر مەكتەبىنىڭ» ەكىنشى كىتابىندا سۋرەتتەلگەندىكتەن، بۇل ارادا قايتالامايمىن.

ورىنبوردا عابيت ەكەۋمىز اۋەلى ساكەن سەيفۋلليننىڭ پاتەرىندەگى (ۋل. دەيەۆسكايا، 5) قاراڭعىلاۋ كىشكەنە ءبىر بولمەدە تۇردىق. مۇندا ەكى كەرەۋەت سىيماعاندىقتان، ءبىر تەمىر كەرەۋەتتە قۇشاقتاسىپ جاتاتىن ەدىك. تۇراق جايىنان ىڭعايسىزدىق كەرگەنمەن، تۇرمىس جاعىمىز جامان بولعان جوق. مەن سول جىلى قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە مۇشە بوپ سايلانعام. مۇشەلەرگە ول كەزدە چەرۆونەس الاتىن اقشامەن ايىنا 75 سوم بەرىلەدى. ول ءتىپتى كوپ اقشا: ماسەلەن، قويدىڭ قۇنى ول اقشامەن بەس سوم، ءجۇن ماتانىڭ جاقسى كوستيۋمى — ون بەس، جيىرما سوم، جاڭا حروم ەتىك ون، ون بەس سوم... سونداي ارزانشىلىقتان دا جانە «قازاقشىلىعىمىز» بويىمىزدان ارىلماۋدان دا بولۋ كەرەك، ەكى بويداق جىگىت، سوقا قارا باسىمىز تۇرىپ، ساكەننىڭ ۇيىنە جۇما سايىن اكەپ ءبىر قوي سوياتىن ەدىك تە، ازعانتاي عانا ەتىن پايداعا اسىرىپ، كوبىن ءشىرىتىپ الاتىن ەدىك...

رابفاكقا تۇسكەن عابيت، وقۋدى جاقسى الىپ كەتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، قوعامدىق عىلىمدار بولماسا رابفاكتىڭ بىلايعى پاندەرى بۇرىن ءوزى جەتكەن پاندەر.

كەلەر جىلدىڭ وقۋىندا، عابيت ەكەۋىمىز «سوۆەتسكايا» اتالاتىن مەيمانحانانىڭ نومەرىندە تۇردىق. مەن وكىمەت مۇشەسى بولعاندىقتان، نومەر بىزگە تەگىن بەرىلدى. عابيت ەكەۋىمىز ول جىلدىڭ قىسىندا، وقۋمەن قاتار، «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكسياسىندا قىزمەت اتقاردىق. نەگىزگى جۇمىسىمىز ۇكىمەتتىڭ گازەتكە جاريالاناتىن بۇيرىق-جارلىقتارىن اۋدارۋ. وسى ءىستىڭ ۇستىندە، مەن ءوزىم تومەندەگىدەي قىزىققا ۇشىرادىم: وكىمەتتىڭ ءبىر قاۋلىسىندا — «ترۋجەنيكي سەلسكيح پولەي ۆ تەكۋششەم گودۋ پروياۆيلي حوروشۋيۋ ينيسياتيۆۋ ي ۋسپەشنو سپراۆيليس س ۋبوركوي حلەبا» دەپ جازعان ەكەن. مەن «ترۋجەنيكي» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىنا تۇسىنبەدىم دە، رەداكسيا قىزمەتكەرىنىڭ ءبىرى بەيىمبەت مايليننەن سۇرادىم. ول دا ورىسشا شورقاق بولۋشى ەدى، سوندىقتان «مەندە بىلمەيمىن» دەدى دە، وسى ءسوزدىڭ ءتۇبىرىن تابۋ كەرەك دەپ، «ءتۇبىرى — «ترۋس» دەگەننەن شىققان بولار» دەگەن جورامال ايتتى. مەن سول جورامالعا توقىرادىم دا، «ترۋجەنيكي» دەگەن ءسوزدى «قورقاقتار» دەپ اۋدارىپ، گازەتكە سول قالپىمەن باسىلدى دا كەتتى. سول ءبىر كەزدە، ۆوسكرەسەنوۆ دەگەن ورىس اۆتورىنىڭ ماقالاسىن قازاقشاعا اۋدارعان بىرەۋ، اتىن دا قازاقشىلاپ گازەتكە «جەكسەمبين» بولىپ باسىلىپ كەتكەن. وسى ەكى فاكتىدەن كەيىن، كورگىش بىرەۋ گازەتكە «قورقاق جەكسەنبى» دەگەن فەلەتون جازىپ، جۇرت ماعان كوپكە دەيىن كۇلىپ ءجۇردى. ءعابيتتىڭ اۋدارمالارىندا مۇنداي سوراقىلىقتار بولماۋعا ءتيىستى. ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەتىندىكتەن ونىڭ اۋدارمالارى دۇرىس بولۋعا ءتيىستى.

«سوۆەت» مەيمانحاناسى ءعابيتتىڭ الداعى سەميالىق ومىرىنە جول اشتى. سول مەيمانحانادا، شىققان تەگى اقتوبەلىك، جاسامىس ۋچيتەلدەردىڭ بىرەۋى — ءابىش تويبازاروۆ دەيتىن ادام تۇردى، (قىزمەتى وقۋ كوميسسارياتىندا بولدى عوي دەيمىن). ارىق تا، تالدىرماش، بويى شارعالاۋ بۇل كىسىنىڭ ۇلتۋعان ەسىمدى زور دەنەلى، جارقىن مىنەزدى، شالا ساۋاتتى ايەلى بار ەدى، بالالارى جوق ەدى. وسى سەميامەن تانىسقاننان كەيىن، اسى ءدامدى ۇلتۋعانعا عابيت ەكەۋمىز «ناحلەبنيك» بولىپ، سول ۇيدەن قورەكتەنىپ جۇردىك. ءابىش سول قىستىڭ اياعىندا قايتىس بوپ، قولىمىزدان جەرلەستىك.

1924 جىلدىڭ جازىندا مەن ەلگە كانيكۋلعا كەتىپ، ورىنبورعا كۇز قايتسام، ءعابيتتىڭ ومىرىندە «دراما» باستالىپ قاپتى. سول ءبىر شاقتا قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا حۇسني ياعفاروۆا دەيتىن تاتار قىزى وقيدى ەكەن دە، بايمەن المانوۆتىڭ ۇيىندە تۇراتىن وسى قىزبەن، عابيت ۇلتۋعان ارقىلى تانىسىپ، ەندى ۇيلەنۋگە ويلايدى ەكەن.

مەن بۇل وقيعاعا قارسى بولدىم. وعان سەبەبى: عابيت بولىستىق ۆوەنكوم بولىپ جۇرگەن شاعىندا «ءساپى بالالارى» اتالاتىن بايلاردىڭ بىرەۋىنىڭ جاس قانشايىم اتتى كەلىنىن الىپ قاشىپ، ۇيىنە اپارعان. عابيت ورىنبورعا وقۋعا اتتانعاندا، كەلىنشەك ونىڭ اكە-شەشەسىنىڭ قولىندا قالعان. ەندى سونى تاستاۋ ماعان قيانات كورىندى دە، عابيت مەنىڭ ىرقىما كونبەگەن سوڭ، ەلدەگى تۋىستارىنا حات جاز¬دىم. كەشىكپەي ورىنبورعا عابيتتىڭ اعاسى حاميت كەلىپ قالدى. عابيت اعاسىن دا تىڭداماي، حۇسنيعا كەشىكپەي ۇيلەندى. ءعابيتتىڭ تۇراقتى سەميالىق ءومىرى وسىلاي باستالدى.

رابفاكتى مەن 1925 جىلى ءبىتىردىم دە، سول جىلدىڭ جازىندا قىزىلوردادا شىعاتىن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە قىزمەت اتقارىپ، كۇز پەتروپاۆل بارىپ «بوستاندىق تۋى» گازەتىنە ورنالاستىم. ءعابيتتى سودان كەيىن كورگەنىم — 1928 جىلدىڭ كۇزى. مەن 1926 جىلدىڭ، ورتاسىنان 1928 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن، قىزىلوردا قالاسىنداعى قازاقستان مەملەكەتتىك باسپاسىنىڭ (كازگوسيزدات) باس رەداكتورى بولىپ قىزمەت اتقاردىم دا، جاز ورتاسىندا ول قىزمەتتەن بوسانىپ، لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا بارۋعا جينالدىم. باس رەداكتورلىق قىزمەتكە مەن ءعابيتتى ۇسىندىم.

ورىنبور رابفاگىن 1926 جىلى بىتىرگەن عابيت، سول جىلدىڭ كۇزىندە ومبىداعى اۋىل شارۋاشىلىق اكادەمياسىنا بارىپ وقۋعا ءتۇستى. مەنىمەن ءجيى حات جازىپ تۇراتىن ول، 1927 جىلدىڭ باسىندا «ءامىرقان بيدايىعى» (امەريكانسكيي پىرەي) دەيتىن تاقىرىپقا كىتاپشا جازدى دا، قازاقستان مەملەكەت باسپاسىنا جىبەرىپ، ءبىز باسىپ شىعاردىق. مەندە ءعابيتتىڭ «وسى كىتاپشانىڭ اقشاسى سەميامىزعا جارتى قىس ازىق بولدى» دەگەن حاتى بار.

اكادەميانىڭ ءبىرىنشى كۋرسىن بىتىرگەن ءعابيتتى، اقمولا گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتى 1927 جىلدىڭ كۇزىندە (عابيت سول جىلدان پارتيا مۇشەسى) بۋراباي اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىنا وقىتۋشى قىپ جىبەردى. سوندا ءجۇرىپ، عابيت «تەڭىز تەپكىسىندە» دەگەن اتپەن العاشقى ۇزاق اڭگىمە جازادى دا، قازاقستان مەملەكەتتىك باسپاسىنا جىبەرەدى. وسى اڭگىمەنىڭ قالاي جازىلىپ، رەداكسياسى قالاي جاسالىپ، «تۋلاعان تولقىندا» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپ بولىپ باسىلار الدىندا، ءعابيتتىڭ ءوز قولىمەن 1928 جىلدىڭ 18 اپرەلى كۇنى ماعان جازعان حاتى بار. ونىڭ جازۋشىلىق جولىن اشقان وسى حاتتى تومەندە تۇگەل كەلتىرۋدى ماقۇل كوردىم.

«ءسابيت!»

بۇگىن سەنىڭ حاتىڭدى الدىم. اڭگىمە مەنىڭ «تەڭىز تەپكىسى» جايىندا بولعاسىن، مەن دە سول تۋرالى جازباقپىن. نەگىزىندە ونى قىسقارتىپ، ياكي تۇزەگەنىنە العىس ايتپاسام رەنجىمەيمىن عوي. بارا سالىسىمەن باسۋ جاعىن قاراستىرعانىڭ، مەنى ىلگەرى سۇيرەمەسە كەيىن كەتىرمەس. ءبىراز ەلىگىپ، العاشقى ەكپىنمەن كور-جەردى جازىپ تاس.تاۋىم دا مۇمكىن. شارت دەگەن جاعىن وزگەرتۋگە قۇمار ەمەستىگىم ساعان جاسىرىن سىر بولماۋى كەرەك: مەن گونورارى ەمەس، ەڭبەگىمنىڭ ءوزىن باعالايىم. مەنىڭ كوبىنەسە كوكەيىمدى تەسەتىن اقشاسى ەمەس، جازعانىمنىڭ ىسكە اسا العانى ەكەندىگىن اڭعار. ەندى حاتىڭدى بولشەكتەيىك:

مەن ءار ءبولىمدى نىعىز تۇيمەگەندىگىمدى بىلەم. ءبىراق ونىمنىڭ، وزىنە ءبىر باعا بەرمەكشى ەدىم. كوركەم ادەبيەتتە مەنىڭ ءبىر سۇيەتىن نارسەم، جالعاسى بىلىنبەي كوبىنەسە، جالعاسى كەلەسى ءبولىمدى وقىپ وتىرعاندا عانا سەزىلسە ەكەن دەيمىن. بۇل مۇمكىن ەسكىرگەن ءتۇر بولار. سويتسە دە مەن وسىنى ۇناتام. جازۋشىلار اسىرەسە بايلامىن كورسەتىپ قوياتىنى بار، مەن ونى ۇناتپايمىن. مەنىڭ گوگولدى ءسۇيىپ وقيتىنىمدى بىلەتىن ەدىڭ عوي: كوبىنەسە ول، ماعان وسى جاعىنان ۇنايدى. قازىرگى بەتالىستا، جاسىرىن جاقتار از بولۋ كەرەكتىگىن بىلە تۇرسام دا، مەن ۇناتقانىمدى ىستەپ ەدىم. ارينە، سەندەر كەپ. ءار جەردە تەكسەرگەن بولارسىڭدار. بۇلاي بولعاسىن كوپشىلىكتىڭ اۋقىمى ۇيعاردى — مەن ريزا. وداسىن، كوپشىلىك كوپتەن بەرى توسەلىپ كەلە جاتقان، باۋىرى جازىلعاندار، مەن — شيكى. سوندىقتان سەندەردىڭ — توسەلگەن كوپشىلىكتىڭ بەتىنەن الۋىم السىزدىگىمنەن باسقا نەنى كورسەتەر دەيسىڭ.

مەنىڭ تاعى ءبىر ۇناتپايتىنىم: العان تەمانىڭ وزىنەن باسقا، ەشقايدا بۇرىلمايتىن ادەت. مۇنى مەن جەك كورەم. اسىرەسە بولمىسى، تۇرمىسى...، تاعى تاعىلاردىڭ ءىزى ءتۇسىپ وتىرسا ەكەن. وسى كۇنى (مەنىڭشە) جازۋشىلار «ساياسي جاق» دەپ العاندا، باسقا جاعىن اقساق تاستايدى. مەن وعان قار* سى. سوندىقتان قاي كۇندە بولسا دا، مەنىڭ جازعاندارىم كولدەنەڭ ماتەريالدى كوبىرەك قوسىپ وتىرادى. بۇل ادەتتى (ءازىر جۇزەگە اسىرا الماعان ادەتتى) تۇبىندە، جازىپ كەتە العان كۇندە دە تاستاماسپىن دەيمىن. «تەڭىز تەپكىسىنە» دە ءبىرتالاي كولدەنەڭ ماتەريال كىرگەن سەبەبى سول ەدى.

ەتىستىك دەگەن ءبىر يت قوي. وتكەن، قازىرگى، كەلەشەك ۋاقىتتارى ارالاسىپ كەتۋى مۇمكىن. العاشقى حاتىمدا ءبىراز بەتتەردى كورسەتىپ ەدىم عوي. سويلەمنىڭ اياعى كوبىنەسە سكازۋەموەعا توقتايدى دا، سۇمدىق بالە بولادى.

تۇگەل العاندا، العاشقى ادىم ءالسىز ەكەندىگىنە نە كۇدىك بولسىن، كەيبىر الىپ تاستاعان جەرىڭە قارسىلىعىم بولسا دا باسپاعا بەرىلىپ قالعاسىن، اڭگىمە قىسقا عوي. مىسالى: «تەڭىز تەپكىسى» مەن «تۋلاعان تولقىننىڭ» قايسىسىندا ادامگەرشىلىك، دوستىق كوپ ەكەنىنە تالاستان كەيىن عانا مويىنسۇنار ەدىم. ماتۆەيدىڭ باي ەكەنى ءبىر جاندى جاسىرۋعا بوگەتى جوق ەدى. ويتكەنى، ول ساۋداگەر، قازاقتاردىڭ بالىعىن الىپ ۇنەمى ەڭبەگىن جەيدى. بايلار كوبىنەسە، ىشتەن جەيتىن ادەتىن ەسكەرمەگەن ەكەنسىڭ.

قىسقاسى، كىتاپشانىڭ باسىلعانى ۇلكەن قۋانىش. تۇزەگەنىڭە العىس. سىنشىلار، كەمىن كورسەتسە ءتىپتى جاقسى.

قايتادان سەنىڭ حاتىڭا كەلەيىك (باسىنا قاراي). سەنىڭ اعاش قامشىڭ» ماعان دا تيەتىن سەكىلدى (كەيبىرەۋلەر «بالەن جولدامىن» دەپ، بوسقا قومپياتىنى بار عوي، سول سەكىلدى بولىپ كەتپەسە؟) ويتكەنى قالام سۇيگەن بولىپ، «يدەولوگيا» دەپ شاتاسۋدان قۇر ەمەسپىن عوي. باسقالاردىڭ نەگە قاتىناسپايتىنىن بىلمەيمىن، ءوزىم تۋرالى مىنانى عانا ايتا الام: مەن بولىپ جاتقان ايتىس-تارتىسقا1 قاتىناسپايمىن دەمەيىم. ايتىستى ۇناتاتىنمىن دا، ەشكىمدى سىناپ كورمەسەم دە، سىناۋدى جاقسى كورەتىن ادەتىم دە بار. قورىقپايمىن دا، تۇسىنەمىن دە. ءبىراق مەن قالام سۇيە باستاعالى مىناداي ەكى كەسىر ۇشىراتتىم: ءبىرى، ايتىس بولىپ جاتقان جەردەن الىس جاتقاندىعىمنان، كەزىندە قول جەتپەي قالادى. «ە. ق.»2 كوبىنە دۇرىس كەلمەيتىنىن بىلەسىن، عوي. الگى شايمەردەننىڭ دە، تاعى بىرەۋلەردىڭ، ەلجاستىڭ، ازىمبەتتىڭ، تاعى باسقالاردىڭ سىنىن كورگەنىم جوق، ەستىدىم عانا. سولار سەكىلدى نارسەلەردىڭ كوبى كورىلمەستەن كەتەدى. كەيدە باسىن، كەيدە ورتاسىن، ايتەۋىر بىردەمەسىن تولىق وقي الماي قالاسىڭ. سولاي بولعاسىن قاتىناسا الۋ قيىن.

مەن جازۋ ىسىنە قاتىناسا باستاعالى جازاتىن ورىنداردان كەۋدەگە يتەرۋ بولماسا، وزىنە تارتۋ كورگەم جوق. جازۋعا جاڭا ارالاسا بەرگەنىمدە «ە. ق.» بوستان-بوسقا شىعارىپ تاستاعانىن بىلەسىڭ بە؟ (بەيىمبەت، سماعۇل تاعى باسقالارى) وزگە وزگە بولسىن، بەيىمبەت كورەر كوزگە قۇيىرشىقتانىپ مەنi الداۋعا كىرىستى. الداماستان تۋرا ايتسا قايتەدى؟.. ارينە، جازۋ ءۇشىن گازەت ماڭىندا قىزمەت مىندەت ەمەس. ماداگاسكاردا جاتىپ تا جازۋعا بولادى. ءبىراق گازەت كۇنبە-كۇن ساباق بەرەدى. ودان كەيىن دە گازەتكە جازىپ قارادىم. ەڭ ناشار دەگەندەرىمدى باسادى دا، جاقسى دەگەندەرىمدى باسپادى. ساعان ايتىلماعان مىناداي ءبىر اڭگىمە بولدى. بىلتىر «وقشاۋ ءسوز» بايگەسى كەزىندە ومبى وقۋشىلارى بىرىگىپ «ە. ق. عا» ەكى وقشاۋ جىبەردىك. بىرەۋى «قالاۋدىڭ ءومىرى»، ەكىنشىسى «ماي ساسىسا تۇز سەبەدى، تۇز ساسىسا نە سەبەمىز؟» دەگەن وقشاۋدىڭ يەسى قارتقوجا ەدى. ءسوزىن قۇراعان مەن ەدىم، ەكى رەت ومبى وقۋشىلارىنىڭ الدىندا وقىپ، سىناپ تۇزەپ، جىبەرگەنبىز. بىرەۋى دە باسىلمادى. ويتكەنى ءبىرى (العاشقىسى) ابباس تۋرالى دا، ەكىنشىسى ابدراحمان تۋرالى. كوممۋنيستەردى تۇيرەلەۋىمىزدىڭ ءوزى ءبىر قاتا بولار. ءبىراق ءبىز كىم ەكەنى تۋرالى، اشىق ءتۇسىندىرىس بەرگەنىمىز جوق. «كومەنەس» جاعىنان ەشنارسەسى جوق ەدى. باسپادى. ەكىنشى رەت، بارلىق وقۋشىنىڭ قولىن قويىپ «باسىلۋىن» سۇراپ جازدىق. مىنە وسى ارادا ءبىر يتتىك ارالاستى. ءبىزدىڭ حاتىمىزدى كونۆەرتىن جىرتىپ وقىپتى دا، «ە. ق.» قىزىلجارداعى «ب. ت. عا» ايداپ كەپ قالىپتى. سىرتىندا «ايسارينعا» دەگەن بار دا. دالەلدى سول. ءبىراق حات ەمەس، ماقالا بولعاسىن، ماقالا ەكەنىن كونۆەرتتى جىرتىپ، وقىپ كورگەنسىڭ ايسارين نەگە قۋدىرادى؟ مىنە. بۇل يتتىك. كۇزدىگۇنى «كولەڭكەنىڭ كولەڭكەسى» دەگەن ءبىر وقشاۋ تاعى جازدىم. «ە. ق.» ءوز كەمشىلىكتەرىن ايتسا باسپايتىنىڭ اسىرەسە باسىنداعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ قول جاۋلىعى بولىپ كەتەتىن جاقتارىن ايتقان ەدىم. (دۇرىسىندا باياعى ساكەن، مولداعالي، سماعۇلداردان بەرى قاراي ابباسقا دەيىن «ە. ق.» ارقىلى ءوز ادىستەرىن جۇرگىزبەدى دەي الاسىڭ با؟) بۇل جانە باسىلمادى. «ە. ق-قا» جازۋ دا، تانىس بىرەۋىڭ بولماسا، ماقالاڭدى وقۋ دا قويىلدى. ءسويتىپ گازەتكە قاتىناسپاي، كۇنبە-كۇنگى حاباردان، ايتىستان سىرت قالدىم. جازا السام كىتاپ جازعىم كەلدى. وسىنىڭ بارلىعى «اعاش قامشى» ەتپەي نە قىلادى؟ ءبىر ۇيىمنىڭ، تىلەكتەس جولداستاردىڭ ماڭايىندا بولسام، مۇمكىن قاتىناسا العان بولار ەدىم. جوندەپ جازا الماعاسىن كەۋدەگە يتەرۋ دۇرىس تا شىعار. ءبىراق ويتپەس ەدىم. قالامىنان ءۇمىتى بار ادامدى باۋىرعا تارتار ەدىم. مىنەكەي، ساكە، وسىنداي جايلار مەنى كۇنبە-كۇنگى ايتىس-تارتىستارعا قاتىناستىرماي كەلدى. مەنى ناعىز سۇيەتىن جاقتارىمنان جىرىپ تاستادى. ءۇمىت كەسپە، كەيىن ورتالارىڭا بارىپ، ات ەرتتەۋگە جارارمىن.

سەن وقۋعا بارامىن دەيسىڭ بە؟ — قايدا؟ قاشان؟ نەگە؟ توقتا! ەندىگى جىلى بىرگە ليتحۋدقا بارايىق! جاراي ما؟ جاز! 15-مايدا ەلگە كەلۋ ەرتە...

ءسابيت! عابيت مىنا حاتىن اياقتاماي كەتىپ قالعان ەكەن. پوچتا كەلىپ قالعاسىن مەن بەرىپ جىبەردىم، قالعان ءسوزى بولسا تاعى جازار.

وزىمىزدەن بارىڭىزگە كوپ-كوپ سالەم! حات جازىڭدار. مەن وزىمە ءتيىستى اقشانى كۇتىپ تۇرمىن.

دوستىق سالەممەن حۇسني».

18/IV

كوركەم ادەبيەتكە وسىلاي بەيىمدىلىگى بولعاندىقتان جانە يدەولوگيالىق بەتى دۇرىس دەپ ويلاعاندىقتان، مەنىڭ ۇسىنۋىممەن، قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتى (قاز. كرايكوم) ءعابيتتى قىزىلورداعا شاقىرىپ الدى دا، قازاقستان مەملەكەتتىك باسپاسىنا باس رەداكتور عىپ قويدى. مەن وقۋعا، لەنينگرادقا ءجۇرىپ كەتتىم.

قاراجات جاعىم اسا قىسىڭقى بولعاندىقتان ماعان ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىراق جىل وقۋعا تۋرا كەلدى دە، 1929 جىلدىڭ كۇزىندە قىزىلجار بارىپ، «كەڭەس اۋىلى» گازەتىنە رەداكتور بولىپ تاعايىندالدىم. بۇل كەزدە گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە ءبىرتالاي اڭگىمەلەرى باسىلىپ، جازۋشى اتانىپ قالعان عابيت ەكەۋىمىز، ادەبيەتتىك كەيبىر ماسەلەلەر تۋرالى باسپا ءسوز بەتىندە قاتتىراق ايتىسىپ تا قالدىق. كەلەر — 1930 جىلى مەن موسكۆاداعى قىزىل پروفەسسورلار ينستيتۋتىنا وقۋعا كەتتىم دە، الماتىعا 1936 جىلى ورالدىم. بۇل مەزگىلدىڭ ىشىندە عابيت قازاقستان مەملەكەتتىك باسپاسىنىڭ ديرەكتورى بولىپ، ودان كەيىن «سوسياليستىك «قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولىپ قىزمەت اتقارعان ەكەن دە، 1936 جىلى قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشى قىزمەتىندە ەكەن.

1956 جىلدان بەرى عابيت قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى. 1958 جىلدان قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، سول جىلدان سسسر جوعارى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى.

ءعابيتتىڭ جازۋشىلىعى تۋرالى

بۇل وچەركتىڭ ماقساتى ءعابيتتىڭ ادەبيەتتىك ەڭبەگىن تولىق تالداۋ ەمەس، ونىڭ ومىربايانىمەن عانا قىسقاشا تانىستىرۋ.

جازۋشىلىق العاشقى بەتىندە، قازاق سوۆەت ادەبيەتىنە عابيت سىڭىرگەن جاقسى ەكى ەڭبەگى بار: بىرەۋى — جيىرماسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا قاتتى شيەلەنىسكەن تاپ تارتىسى، كوركەم ادەبيەتكە دە اسەرىن تيگىزىپ، الاشورداشىلار مەن بايشىل-ۇلتشىلدار ولمەۋگە جان تالاسقان شاقتا، عابيت يدەولوگيالىق مايداننىڭ الدىڭعى قاتارىنان ورىن الدى، دا، سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ جاۋلارىن پۋبليسيستيكالىق قالامىمەن دە قاتتى تۇيرەدى؛ ەكىنشىسى، وسى باعىتتا كوركەم شىعارمالارىمەن دە قىزمەت اتقارىپ، اۋىلداعى تاپ تارتىسىنىڭ سول ءبىر كەزدەگى ايقىن جانە كوركەم بەينەسىن كورسەتەتىن بىرنەشە اڭگىمەلەر جازدى.

بۇل جۇيەدەگى تابىسى مول دا، كورنەكتى دە بولعان عابيت، «كوك ۇيدەگى كورشىلەر»، «ءبىر ا دىم العا»، «تۋننەل»، سياقتى كەڭ كولەمدى پروزالىق شىعارمالارعا دا قۇلاشىن ۇرعانمەن، ول تالابى ءساتتى بولا قويعان جوق، اتالعان پوۆەستەر مەن روماندار اياقتالعان جوق. كولەمدى پروزادا ءعابيتتىڭ العاشقى ءساتتى ەڭبەگى، مەنىڭشە، «قازاق سولداتى» (1949 جىل). مازمۇنى قىزعىلىقتى، جازىلۋى كورىكتى بولعاندىقتان، بۇل رومان سوۆەت وداعىندا دا، شەتەلدەردە دە بىرنەشە تىلگە اۋدارىلدى. ودان كەيىن تۋعان «ويانعان ولكە» (1953 جىل)، ءبىرىنشى كىتاپ ءعابيتتىڭ پروزاداعى بويى بۇرىنعىدان دا بيىكتەي تۇسۋىنە كەپىل بولدى. بۇل جايدا عابيتقا قويار تىلەگىمىز: «ويانعان ولكەنىڭ» ەكىنشى كىتابى دا تەزىرەك جارىق كورۋى جانە ءبىرىنشى كىتابىنداي ءساتتى شىعۋى.

عابيت 1936 جىلدان بەرى دراماتۋرگيا جانرىمەن دە شۇعىلدانىپ ءجۇر. بۇل جۇيەدەگى ونىڭ تۇڭعىشى «قىز جىبەك» اسا قىزعىلىقتى جازىلعاندىقتان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تەاتر كورۋشىلەرىن وزىنە قۇمارتتىرا تۇسەدى. درامالىق تەاترلاردا وينالاتىن «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» مەن «اقان سەرى — اقتوقتى دا» سونداي. عابيت بۇل ءۇش پەسادا، مەنىڭشە، قازار داراماتۋرگياسىنىڭ ەڭ كۇشتى وكىلىنىڭ ءبىرى. تاريحي تاقىرىپتا وسىنداي جەتىستىككە يە بولعان عابيت، مەنىڭشە، سوۆەتتىك زاماننىڭ، تاقىرىبىنا ونداي كۇشتى ەمەس. بۇل تاقىرىپتا قازاق دراماتۋرگياسىندا ونىڭ الدىنا ءتۇسىپ كەتكەن كىسى دە جوق. دەگەنمەن ساحنا زاڭىن جاقسى بىلەتىن دراماتۋرگيا زاڭىن جاقسى بىلەتىن تاريحي تاقىرىپتا جازعان پەسالارىندا جاقسى شەبەرلىك كورسەتكەن عابيتتەن جاڭا تاقىرىپتا دا شارىقتار دەپ ۇمىتتەنەمىز.

عابيت قازاق سوۆەت ادەبيەتىندە وچەرك جازۋعا دا توسەلگەن ادامداردىڭ بىرەۋى. بۇل جانردا دا ونىڭ قالامىنان كوپتەپ تۋعان جاقسى شىعارمالار بار. سوڭعى ون شاقتى جىلدا، وسى اسا قاجەتتى جانردا دا از جازۋىن ماقۇلداي المايمىز.

قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ماسەلەلەرىن تالقىلاۋعا دا عابيت سىڭىرگەن ەڭبەك از ەمەس. ول سوڭعى وتىز جىلدىڭ ىشىندە كوركەم ادەبيەتتىڭ پارتيالىعى ءۇشىن ۇزدىكسىز كۇرەسىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ، بىرەۋى. كوپ جىلدار بىرىنە-بىرى جالعاسىپ كەلە جاتقان بۇل ەڭبەگىنىڭ سوڭعى جەمىسى — بيىلعى جىلدىڭ مارت ايىندا بولىپ وتكەن قازاق سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ءتورتىنشى سەزىندە جاساعان بايانداماسى. ءعابيتتىڭ وسى جەمىستى جانە قاجەتتى ءىستى ىلگەرى الىپ بارۋىنا سەنىمىمىز كۇشتى.

قازاق سوۆەت ادەبيەتىنە عابيت سىڭىرگەن زور ەڭبەكتىك بىرەۋى — ورىستىڭ جانە ەۆروپانىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ. ءوزى دە جازۋشى بولعاندىقتان جانە ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەتىندىكتەن، ونىڭ اۋدارمالارى ءدال دە، ساپالى دا بولادى.

ءعابيتتىڭ جازۋشىلىعىن تۇتاس العاندا، وزىنە ءتان بىرنەشە وزگەشەلىكتەرى بار: ءبىرىنشى — بويىنا سىڭبەگەن تاقىرىپقا جارماسپايدى؛ ەكىنشى — بويىنا سىڭىرگەن تاقىرىبىن تەز جازىپ تاستاۋعا اسىقپايدى، سوندىقتان شىعارمالارىنىڭ شيكىسى از بولادى؛ ءۇشىنشى — جازاتىن تاقىرىبىنا كۇي تاڭدايدى، كۇيى جەتپەسە، يگەرگەن تاقىرىبىن دا جازا قويمايدى: ءتورتىنشى — شىعارماسىنا وتە ۇقىپتى، سوندىقتان حال-قادارى جەتكەنشە، ولپى-سولپىسىز شىعارادى؛ بەسىنشى — تىلگە ۇنەمشىل، سيپاتتاپ وتىرعان وقيعاسىنا جاردەمى جوق سەزدى قولدانبايدى؛ التىنشى — جارقىلداق سوزدەردى كوبىرەك قولدانىپ، شەشەن سويلەۋگە تىرىسادى؛ جەتىنشى — ادام پورترەتىن جاساۋعا، قازاق جازۋشىلارىنىڭ ەڭ شەبەرىنىڭ ءبىرى.

عابيت بيىل 57 جاستا. ول ويى دا، بويى دا تولىسقان ادامنىڭ بىرەۋى. سوندىقتان دا، الداعى كۇندەردە قازاق سوۆەت ادەبيەتىن بايىتا تۇسۋگە بەلسەنە ارالاسىپ، ءوزى شۇعىلدانىپ جانە توسەلىپ جۇرگەن جانرلاردان، الدە دە كورنەكتى شىعارمالار بەرەر دەگەن ۇمىتتەمىز.

26.ءحىى. 59 ج.

---