قازاقستان ازامات سوعىسى مەن شەتەل ينتەرۆەنسياسى جىلدارىندا

شەتەل ينتەرۆەنسياسىنىڭ باستالۋى

1918 جىلى كوكتەمدە كەڭەس رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا شەتەلدىك سوعىس ينتەرۆەنسياسىنىڭ ءورتى تۇتاندى. شەتەلدىك سوعىس ينتەرۆەنسياسىنىڭ ەتەك الۋىنا انتانتا ەلدەرى دايىنداپ، سولاردىڭ نۇسقاۋىمەن جاسالعان 1918 جىلى 25 مامىرداعى چەحوسلوۆاك كورپۋسى بيلىگىنىڭ ۇلكەن اسەرى بولدى. بۇل ءىس جۇزىندە ازامات سوعىسىنىڭ باستالۋىن ءبىلدىردى. چەحوسلوۆاك كورپۋسىنىڭ بۇلىكشىلەرى ىشكى كونترريەۆوليۋسيالىق كۇشتەرمەن بىرلەسە وتىرىپ ءسىبىردىڭ ءبىرقاتار قالالارىن، ورالدى جانە قازاقستاننىڭ — پەتروپاۆل، اقمولا، قوستاناي، اتباسار، سەمەي قالالارىن باسىپ الدى. چەحوسلوۆاك كورپۋسىنىڭ باس كوتەرۋى رەسەيدىڭ باسقا ايماقتارىنداعى بولشيەۆيكتەرگە قارسى كۇشتەردى قوزعالىسقا كەلتىردى. پوۆولجەنىڭ ءبىرقاتار اۋداندارىندا كوتەرىلىستەر بۇرق ەتە ءتۇستى. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قولدارىنا قارۋ العان اتامان ا. ي. دۋتوۆ باستاعان ورال جانە ورىنبور كازاكتارى كوتەرىلدى. شىلدە ايىندا بۇلىكتەر مەن كوتەرىلىستەر ماسكەۋ مەن ياروسلاۆلدە بولىپ ءوتتى. ولاردىڭ ىزىنشە قولدارىنا قارۋ العان ىشكى كونترريەۆوليۋسيانىڭ كۇشتەرى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك اۋداندارىندا باس كوتەردى. شارۋالاردىڭ بۇلىكتەرى كوبەيدى. بۇل كۇشتەردىڭ قولىنا بۇكىل سولتۇستىك جونە شىعىس قازاقستان مەن ورتالىق قازاقستاننىڭ كوپ بولىگى قارادى. اسكەري-ساياسي جاعداي توتەنشە اۋىر بولىپ شىقتى. كەيبىر باس كوتەرۋلەردى بولشيەۆيكتەر باسىپ-جانىشتادى. الايدا قازاقستاننىڭ ەلەۋلى اۋماعىندا كەڭەس وكىمەتى قۇلاتىلىپ، كواليسيالىق ۇكىمەتتەر قۇرىلدى.

قازاقستانداعى ازامات سوعىسىنىڭ وشاقتارى

قازاقستانداعى ازامات سوعىسىنىڭ ەڭ العاشقى وشاقتارىنىڭ ءبىرى 1917 جىلدىڭ قاراشاسىندا ورىنبور قالاسىندا پايدا بولدى. سوڭىنان بولشيەۆيكتەرگە قارسى كۇشتەر مەن كەڭەس وكىمەتىمەن كۇرەس ورتالىقتارى ورالدا، جەتىسۋدا قالىپتاسا باستادى. بولىنيەۆيكتەرگە قارسى كۇشتەر (اق گۆاردياشىل وفيسەرلەر، كۋلاكتار، كادەتتەر، ەسەرلەر، مەنشيەۆيكتەر، «الاش» پارتياسى، «شۋرا-يسلامي» ۇيىمىنىڭ باسشىلارى) مەن ساياسي قوزعالىستاردىڭ وكىلدەرى وكىمەت بيلىگىن باسىپ الىپ، جەرگىلىكتى كەڭەستەردى قۋىپ تاراتتى. قازاقستانداعى اق گۆاردياشىل كونترريەۆوليۋسيالىق قوزعالىستىڭ نەگىزگى تىرەگى بولعان وبلىستىق اسكەري ۇكىمەتتەردى ءقۇردى. ومبىدا ادميرال كولچاك باسقارعان ۋاقىتشا سىبىرلىك اق گۆاردياشىل ۇكىمەت قۇرىلدى. 1918 جىلى شىلدەدە ورىنبوردى اتامان دۋتوۆ باسىپ الىپ، كەڭەستىك تۇركىستاندى رەسەيدەن ءبولىپ تاستادى. الاشوردا (الاش اۆتونومياسىنىڭ ۇكىمەتى) ازامات سوعىسى مەن كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ جاعدايلارىندا كەڭەستەرگە قارسى بىرىگىپ كۇرەسۋ ماقساتىمەن ورىنبوردا دۋتوۆپەن وداق جاساستى. ومبىداعى ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتىپ، ورال، ءسىبىر، جەتىسۋ كازاكتارىمەن بايلانىستارىن نىعايتتى. سونداي-اق الاشورداعا قارۋلى كۇشتەردى قۇرۋعا جاردەم ءسۇراۋ ماسەلەلەرى دە قاراستىرىلدى. الاشوردا سامارادان 600 ۆينتوۆكا مەن پۋلەمەت، 300 بەردەڭكە، 20 مىڭ پاترون مەن ەلەۋلى مولشەردە كيىم-كەشەك الدى، سولاردىڭ كومەگىمەن ەكى اتتى وسكەر پولكىن قۇرۋ مەن وتريادتاردى اسكەري ىسكە ۇيرەتۋگە كىرىستى. جاڭادان قۇرىلعان جانە ۇيرەتىلگەن الاش قۇرامالارى قىزىل ارمياعا قارسى قارۋلى كۇرەسكە قاتىسا باستادى.

قازاقستان مايداندارىنداعى سوعىسىپ جاتقان قىزىل ارميا بولىمدەرىنە وسكەري كومەكتى ورتالىق كورسەتتى. قىزىل ارميا ءقۇرامىنا قازاقتار دا كىردى. ءۇلتتىق اسكەري ءقۇرامالار، ءبىرىڭعاي قىزىل ارميانىڭ ءقۇرامداس بولىكتەرى — ورىنبور قازاق پولكى، قازاق ەسكادرونى ءتورىزدى بولىمدەر ءقۇرىلا باستادى. اق گۆاردياشىلارمەن كۇرەستە پارتيزاندىق قوزعالىستىڭ وشاقتارى اقمولا، سەمەي وبلىستارىندا قۇرىلدى. ازامات سوعىسىنىڭ بارىسىندا قازاقستان تاريحىندا چەركاسسك قورعانىسى ورىن الدى. تارباعاتاي مەن التايداعى «تاۋ قىراندارى» پارتيزان وتريادتارىنىڭ ارەكەتتەرى، 22 جانە 25-چاپايەۆ ديۆيزياسىنىڭ ۇرىس قيمىلدارى، ورال مەن ورىنبوردى ەرلىكپەن قورعاۋ سياقتى ماڭىزدى وقيعالار بولىپ ءوتتى.

قازاقستانداگى ازامات سوعىسى جىلدارىندا ناعىز قاھارماندىق پەن تاباندىلىقتىڭ ۇلگىسىن ءا. جانگەلدين ەكسپەديسياسى تانىتتى. ءا. جانگەلدين باستاعان ەكسپەديسياعا اق گۆاردياشىلارمەن شايقاستا اۋىر جاعدايدا قالعان اقتوبە مايدانىنىڭ اسكەري بولىمشەلەرىن قارۋ-جاراق، دارى-دارمەكپەن قامتاماسىز ەتۋ مىندەتى جۇكتەلدى. 1917 جىلعى تامىز — قاراشا ايلارىندا ماسكەۋدەن شالقار ستانسياسىنا دەيىنگى 2 مىڭ شاقىرىمنان استام جولدى ەكسپەديسيا ەرلىكپەن ءجۇرىپ ءوتىپ، العا قويعان ماقساتىن ورىنداپ شىقتى.

1919 جىلى جازدا شىعىس مايداندا كولچاك ارمياسىنىڭ جەڭىلىسكە ءۇشىراۋىنا بايلانىستى باتىس، سولتۇستىك، سولتۇستىك-شىعىس قازاقستان مەن جەتىسۋدى ازات ەتۋ مۇمكىندىگى پايدا بولدى. 1919 جىلدىڭ سوڭىندا اق گۆاردياشىلاردان قازاقستان اۋماعى تۇگەلگە دەرلىك ازات ەتىلدى. 1920 جىلى ناۋرىزدا قازاقستانداعى ازامات سوعىسىنىڭ سوڭعى مايدانى سولتۇستىك جەتىسۋ مايدانى جويىلدى. بىرتىندەپ بۇكىل قازاقستان اۋماعىنداعى كەڭەس وكىمەتى قالپىنا كەلتىرىلدى. 1919 جىلى شىلدەدە ركفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندە ريەۆوليۋسيالىق كوميتەت (قازريەۆكوم) قۇرۋ تۋرالى دەكرەت جاريالادى. قازريەۆكومنىڭ ەڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى — قازاق حالقىنىڭ كەڭەستىك ۇلگىدەگى مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋ بولدى. كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋدىڭ ىزىنشە ەسكى مەكەمەلەر، باسقارۋ ورگاندارى مەن ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارلارىنىڭ قىزمەتى، شەنەۋنىكتىك وتارشىلدىق اكىمشىلىك اپپاراتى، قونىس اۋدارۋ باسقارمالارى جويىلىپ، ەسكى سوت جۇيەسى قايتا ءقۇرىلدى. جۇمىسشى-شارۋا كەڭەستەرىنىڭ ورتالىقتا جانە جەرگىلىكتى جەرلەردە وكىمەت بيلىگىن باسىپ الۋى العاشقى كۇندەردەن باستاپ-اق وعان نارازى حالىق توپتارىنىڭ قارۋلى قارسىلىعىن تۋعىزدى.

قازاقستانداعى ازامات سوعىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن سالدارى

1920 جىلدىڭ سوڭىندا ازامات سوعىسى اياقتالدى. رەسەيدىڭ شەتكەرى ايماقتارىندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسىلىق كورسەتۋدىڭ جەكەلەگەن وشاقتارى عانا قالدى. قازاقستانداعى قارۋلى قارسى تۇرۋ رەسەيدەگى ازامات سوعىسىنىڭ قۇرامداس بولىگى ەدى. قازاقستانداگى ازامات سوگىسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟ بارىنەن بۇرىن ولكە ونەركاسىپ ورىندارىنىڭ، تەمىر جولداردىڭ جەتكىلىكسىزدىگىمەن، حالىقتىڭ ازدىعى، اۋماقتا ءتورت كازاك اسكەرىنىڭ بولۋىمەن ەرەكشەلەندى. كۇشتەردىڭ اراسالماعى كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن قولايسىز ەدى. سىرتقى شەكارالاردىڭ جاڭىندىعى (سينسزيان) قىزىل ارميانىڭ جاۋلارىنا شەكارالاس اۋدانداردا اسكەري بازالار ءقۇرۋدى جەڭىلدەتتى. سونىمەن قاتار وراسان ۇلكەن اۋماقتا مايدانداردىڭ شاشىراپ ورنالاسۋى جانە مايداننىڭ ءبىرىڭعاي شەبىنىڭ بولماۋى وسكەري وپەراسيالاردى ۇيلەستىرۋدى قيىنداتتى. ازامات سوعىسى مىڭداعان ادام ءومىرىن قيدى، كەيبىرەۋلەرى وتاندارىنان مۇلدەم ايىرىلدى. ەكونوميكانىڭ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىنەن باستالعان ءقۇلدىراۋى كۇشەيە ءتۇستى. ءار ءتۇرلى اۋدانداردىڭ، حالىق شارۋاشىلىعى سالالارىنىڭ، ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ، قالا مەن دەريەۆنيانىڭ اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستار ءبۇزىلدى. ازىق-تۇلىك پەن ەڭ قاجەتتى بۇيىمداردىڭ تاپشىلىعى وتكىر سەزىلدى، قاعاز اقشا (رۋبل) قۇنسىزداندى. قازاقستاندا كومىر ءوندىرۋ 1913 جىلمەن سالىستىرعاندا 5 ەسەگە، مۇناي ءوندىرۋ 4 ەسەگە قىسقاردى.

قيراعان شارۋاشىلىقتى قالپىنا كەلتىرۋ مەن بەيبىت ءقۇرىلىسقا كوشۋدىڭ قيىندىقتارى قازاقستاندا،وتكەن وتارلىقتان مۇراعا قالعان ەكونوميكالىق جونە مادەني ارتتاقالۋشىلىقپەن تەرەڭدەي ءتۇستى. ولكەنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىندا ءار ءتۇرلى: ەگىنشىلىك، مالشىلىق جانە ەگىنشىمالشىلىق باعىت ورىن الدى. ءبىراق ولاردىڭ ءبورى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەتىستىكتەرى از قولدانىلاتىن دامۋدىڭ تومەنگى دەڭگەيىندە ەدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك جانە ازامات سوعىستارىنىڭ ەكونوميكالىق سالدارلارى ولكەنىڭ بۇكىل حالقى ءۇشىن اپاتتى بولدى. ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتاردىڭ اۋىرتپالىقتارىن 1916 جىلدان، ءتىپتى ودان دا ەرتەرەكتەن تارتىپ كەلە جاتقان قازاقتاردىڭ كوپشىلىك بولىگىنىڭ جاعدايى وتە مۇشكىل حالدە ەدى. ازامات سوعىسى يمپەريانىڭ ىشكى نارىقتىق قاتىناستار جۇيەسىن بۇزدى. ەگىن ەگىلەتىن جەر كولەمى قىسقارىپ، جينالعان استىق مولشەرى ازايدى. مۇنداي جاعدايدىڭ نەگىزگى سەبەبى — سوعىس كەزىندە جىرتىلاتىن جەرلەردىڭ باسىم بولىگىندە اسكەري ورەكەتتەردىڭ جۇرگىزىلۋى ەدى. مال جەمىنىڭ قورى جەتىسپەدى، جەمدىك استىق ساتىپ الۋعا تەۋەلدى بولعاندار وزدەرىندەگى مال باسىن ازايتۋعا ءماجبۇر بولدى. مالدى سويۋ جانە جەم-شوپتىڭ جوقتىعىنان ولاردىڭ قىرىلۋى مال شارۋاشىلىعىنداعى جاعدايدى شۇعىل ناشارلاتىپ جىبەردى. ازامات سوعىسىنان كەيىن جاعداي ودان ءارى ناشارلاي ءتۇستى.