InfoHub Logo

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى جانە قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياي باستامالارى. 1991 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا بۇرىنعى «كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى» دەپ اتالعان ءبىزدىڭ وتانىمىز جانە زامانىنداعى ۇلى دەرجاۆانىڭ اياق استىنان ىدىراپ تۇسكەن شاعىن مەن ماسكەۋ قالاسىندا قارسى العان ەدىم، عىلىمي ىسساپارمەن بۇل قالادا بولعان كۇندەرى تاڭەرتەڭ ماسكەۋ راديوسى حابارلارىن تىڭدايتىنمىن. ونىنشى جەلتوقسان كۇنى ادەتتەگىدەي راديونى قوسا قالعانىمدا «قىزىل يمپەريا قۇرىدى، ونىڭ ورنىنا جاڭا «سلاۆيان وداعى» قۇرىلدى!» دەگەندى ەستىدىم جانە وسى حابار ءاربىر بەس مينۋت سايىن زور سالتاناتپەن قايتالانىپ تۇردى. مەن ساسقالاقتاپ قالدىم. باسىما كەلگەن العاشقى ويلار: «قالايشا ۇلى دەرجاۆا ءبىر تۇندە ىدىراپ ءتۇسۋى مۇمكىن؟»، «بىزدەر مىڭداعان جىپتەرمەن بايلانعان ورتا ەدىك قوي، ەندىگى جەردە ەلدىڭ ەرتەڭگىسى نە بولار ەكەن؟» شىرماعان ويلار مازا بەرمەي، ينيون كىتاپحاناسىنا جەتتىم. ۋاقىت از، مۇمكىندىگىنشە جۇمىس ىستەپ ۇلگەرۋ كەرەك. تۇسكى تاماقۋاقىتىندا اسحانادا ماعان جاقىن وتىرعان ماسكەۋلىك ءۇش ورىس ۇلتتى عالىمنىڭ ءوزارا اڭگىمەسىنىڭ كۋاسى بولدىم. ولاردىڭ تالقىلاپ وتىرعانى دا مەنى مازالاعان سۇراقتار ەكەنى بايقالدى. «رەسەي قالايشا ءوزىن سلاۆيان مەملەكەتى ەتىپ قانا بەينەلەيدى. جەرىنىڭ ۇلكەن بولىگى ازيالىق جانە حالقىنىڭ دا ۇلكەن ءبىر بولىگى مۇسىلماندىق ورتا ەمەس پە؟ قالىپتاسقان جاعدايعا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ نە ايتار ەكەن؟» دەيدى بىرەۋى.

سوڭىندا ەستىگەنىمىزشە، سول «بەلوۆەج» ورمانىندا ءۇش پرەزيدەنتتىڭ (ەلسين، كراۆچۋك جانە شۋشكيەۆيچ) ءتۇن ورتاسىندا حالىقتان جاسىرىن قول قويعان ءۇش جاقتى «سلاۆيان وداعىن» ورناتقان كەلىسىمى جاسالعان ۋاقىتتا نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ماسكەۋ قالاسىندا بولعانىن، ءبىراق ۇشتىكتىڭ شاقىرۋ جاساعانىنا قاراماستان، ول جەرگە بارماعانى تۋرالى، م. گورباچيەۆتىڭ ازامات سوعىسىن بولدىرماۋ ماقساتىندا ۇشتىككە قارسى كۇش قولدانۋعا تالپىنىس تا جاساماعانى تۋرالى اڭگىمەلەر گۋىلدەپ ەستىلىپ جاتتى.

رەسەيدى قوسا العاندا بارلىق بۇرىنعى وداقتاس 15 رەسپۋبليكا حالقى «تاۋەلسىزدىك! تاۋەلسىزدىك كەلدى!» دەپ قۋانىپ، عاسىرلار بويى كۇتكەن ارمانى ورىندالىپ، مەرەكەلىك كوڭىل-كۇي تولقىنى اسپاندادى. بىرىنەن سوڭ بىرىندە تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ورناعانى ارنايى جاريا ەتىلدى. ارينە، بۇل كۇن وزىنەن-وزى كەلمەگەن. عاسىردان عاسىرعا بەرىلگەن ارمان-تىلەكتەر 80-جىلدارداعى رەسمي ساياساتقا اينالعان «دەموكراتيا مەن جاريالىلىق» جىلدارى جاڭا سەرپىن الدى، تۇنشىعىپ كەلگەن ويلار مەن ۇندەردى داۋىستاپ ايتۋ، جازۋ مۇمكىندىگى ارتتى. وداقتىڭ بۇرىنعىسىنشا قالا المايتىنى ايقىن بولىپ، جىلدار بويى ونى جاڭاشا قايتا قۇرۋ ماسەلەسى تالقىلاۋدا ءجۇردى. اتالعان جىلى كونفەدەراتيۆتىك نەگىزدەگى جاڭا وداق جوباسى تالقىلانىپ، ول 22-جەلتوقساندا ارنايى قارالىپ، بەكىتىلۋگە ءتيىس بولاتىن. جاڭا وداقتىڭ ەگەمەن رەسپۋبليكالاردىڭ وداعى بولىپ قايتا قۇرىلۋى كۇتىلگەن. ءارى 1990 جىلى-اق قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى دەكلاراسياسى قابىلدانىپ تا قويعان بولاتىن.

تاۋەلسىزدىك كەلگەن العاشقى كۇندەرى-اق بۇرىنعى ءومىر شىندىعىنىڭ تاعى ءبىر قىرى ايقىندالىپ قالدى. كەشەگى «مەنىڭ مەكەنجايىم كەڭەس وداعى» دەگەن سەنىم جانە كوڭىل كۇيمەن تىرشىلىك ەتىپ جاتقان كوپ ۇلتتى ەلدىڭ ءبىرشاما حالقى «مەن ەندى قاي ەلدىڭ ازاماتىمىن؟» دەگەن سۇراقتىڭ الدىندا تۇردى. ەگەر قازاقستان حالقىنىڭ 43 پايىزىن 1989 جىلى تەك ورىس ەتنوسى قۇراپ تۇرعانىن ەسكەرسەڭىز، ماسەلەنىڭ قاراپايىم ەمەستىگىن بىردەن سەزىنۋگە بولادى. ونىڭ ۇستىنە ءىرى وندىرىستەردىڭ ورتالىقتان (ماسكەۋدەن) باسقارىلىپ كەلگەنى، كوپتەگەن قالالار حالقىنىڭ نەگىزىنەن سلاۆيان تەكتەس اعايىندار ەكەنى تەك دەموگرافيالىق سيپاتتاعى ماسەلە ەمەس ەدى. جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ الدىنان شىققان كۇردەلى قۇبىلىستىڭ ءبىرى ۇلتارالىق قاتىناستار ماسەلەسى بولىپ دەرەۋ بوي كوتەردى.

بۇرىنعى ەڭبەك ءبولىنىسى بويىنشا شيكىزاتتى بىر-بىرىنەن الىپ، دايار تاۋاردى ەكىنشىسىنە ساتىپ كەلگەن ءوزارا بايلانىستىلىققا نەگىزدەلگەن وندىرىستەر شەكارالاردىڭ جابىلۋى، ەكونوميكالىق بايلانىستاردى رەتتەۋ جانە جاڭاشا زاڭداستىرۋ ماسەلەسى شەشىلىپ بولماي جاتقان ۋاقىتتا بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءوز جۇمىسىن توقتاتىپ، مىڭداعان ەڭبەككەرلەر جۇمىسسىزدارعا اينالىپ جاتتى. ەكونوميكاسى جوعارى دامىعان باتىستىڭ عىلىمىنان شەت ءجۇرىپ، تەك ماركستىك-لەنيندىك تەوريا اۋقىمىمەن شەكتەلىپ كەلگەن ەكونوميكالىق جانە فيلوسوفيالىق عىلىمي ورتالىقتاردىڭ جاڭا تاريحي جانە ەكونوميكالىق جاعدايدا ساياساتكەرلەرگە تيگىزگەن كومەگى دە شەكتەۋلى بولىپ شىقتى. جاس مەملەكەتتىڭ شەكاراسىن بەكىتىپ، تەك ىشكى ەمەس، سىرتقى ساياسات پەن قاتىناستاردى زاڭساستىرۋ، ونىڭ قازىرگى جانە ستراتەگيالىق باعىت-باعدارىن ايقىنداپ الۋ دا وڭايعا تۇسپەدى. ءوزىنىڭ تۇپكى ماقساتتارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتەرگە وزىنە قولايلى ىقپالىن وتكىزۋگە تىرىسقان كۇشتەر دە از بولمادى. نارىقتىق قاتىناس تالاپتارى، ءارى باسەكەلەستىكتى دامىتۋ ارقىلى ەكونوميكانى جاڭاشا دامىتۋعا ىنتالاندىرۋ ماقساتى مەملەكەتتىك مەنشىكتى جەكەشەلەندىرۋگە بەت العىزدى. الايدا پروسەستى زاڭداستىرىپ، وسىنداي جاڭا قوزعالىستى مەملەكەتتىك باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرۋدىڭ دا كۇردەلى ماسەلە ەكەنى بايقالدى. ەكونوميكا سۋبەكتىلەرىنە جاڭا تەحنولوگيالار مەن كاپيتال، بىلىكتى ماماندار جەتىسپەي جاتتى. «شەگىپ» قالعان بولاشاعى بار ءوندىرىس سالالارىنا قۋاتتى ينۆەستيسيا تارتۋ قاجەتتىلىگى ارتتى. ەكونوميكالىق داعدارىس مادەنيەت، عىلىم سياقتى ەل بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزدى سالالار تىرشىلىگىنە دە توقىراۋشىلىق سالدار الا كەلدى.

ءسويتىپ، جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتى، بىرىنشىدەن، ساقتاپ قالۋ، ەكىنشىدەن، ىشكى بىرلىگىن ساقتاي وتىرىپ، جاڭاشا دامىتۋ ەرەكشە تاريحي جانە ادامگەرشىلىكتى جاۋاپتىلىققا، ەل باسقارۋشىنىڭ جاۋاپتىلىعىنا اينالدى. وسى تۇستا مەملەكەت باسشىسى، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ حالىق وسىعان دەيىن تانىپ ۇلگەرگەن تۇلعالىق قاسيەتتەرى مەن حالىقتىڭ وعان سەنىمى ەرەكشە ءرول اتقاردى.

تاريحي قىسىلتاياڭ كەزەڭدە پرەزيدەنتكەزور قولداۋ بولعان قۇبىلىستىڭ ءبىرى — ەلباسىنىڭ وزىق تاجىريبەلەر مەن عىلىمنىڭ وزىق ويىنىڭ كومەگىنە سۇيەنەتىنى، ءوز توڭىرەگىنە وزىق ويلى عالىمداردى توپتاستىرعانى. ەلدەن تابىلماعان اقىل-وي مەن ءبىلىم، عىلىم سىرتتان ىزدەپ تابىلدى. وتاندىق عىلىمنىڭ دا سەنىمدى ۇلگىلەرى ەل يگىلىگىنە قويىلدى. سونىڭ ءبىر دالەلى — تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كوپ قىرلى پروبلەمالاردى العا تارتقان كۇندەرىنەن باستاپ، پرەزيدەنت باسشىلىعى جانىندا الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر، ياعني، زەرتتەۋشى-ساراپتاۋشى ورتالىقتىڭ تىنباي جۇمىس ىستەۋى. ماقسات — ەل باسشىسىنىڭ قوعامداعى الەۋموتتىك، ساياسي، ەكونوميكالىق احۋال تۋرالى ناقتى شىندىقتان ۇنەمى حاباردار بولىپ وتىرۋى، جاقىن جانە ستراتەگيالىق دامۋ باعدارلامالارىنىڭ ءومىردىڭ ناقتى شىندىعىنا نەگىزدەلىپ جاسالۋى، ورىن الۋى مۇمكىن ءار ءتۇرلى ساياسي اۋىتقۋلار مەن جانجالداردىڭ الدىن الۋ. سونداي پروبلەمالاردىڭ بەل ورتاسىندا ۇلتارالىق قاتىناستار تۇردى.

بۇگىندە «سالىستىرمالى الەۋمەتتىك زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى» سياقتى بىرنەشە قوسىمشا زەرتتەۋ ورتالىقتارى پرەزيدەنت باسشىلىعىنا قوعامدىق شىندىقتى ءتانىپ-بىلىپ وتىرۋعا قىزمەت كورسەتىپ كەلەدى. كەشەگى سوسياليستىك يدەيا مەن قۇندىلىقتاردى باسشىلىق ەتكەن الەۋمەتتىك ورتادا «ەندى قانداي قوعامدا ءومىر سۇرمەكپىز»، «قوعامنىڭ ەندىگى دامۋ باعىتى مەن قۇندىلىقتارى قايسىسى» دەگەن سۇراقتار دا از بولمادى. ابدىراپ قالعان حالىققا باعىت-باعدار بولارلىق رەسمي قۇجاتتار مەن باعدارلامالار قاجەت بولدى. جاس مەملەكەتتىڭ وڭى مەن سولىن ايقىنداپ، باعىت-باعدارىن باعامداۋعا نەگىز بولعان رەسمي قۇجات — قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ العاشقى جانە 1995 جىلعى كونستيتۋسياسى مەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ حالىق پەن اتقارۋشى بيلىك ءۇشىن باعدارلامالىق سيپاتتاعى كەڭ كولەمدى مالىمدەمە-باياندامالارى. سونىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى — قازاقستاننىڭ ۇستايتىن الەۋمەتتىك-ساياسي باعدارى ىنتىماقتاسۋ، قوعامدىق پروگرەسس جانە الەۋمەتتىك ارىپتەستىك ەكەندىگى تۋرالى جانە قازاقستاننىڭ ەگەمەن مەملەكەت رەتىندەگى قالىپتاسۋى مەن دامۋ ستراتەگياسى تۋرالى بايانداپ بەرگەن، ءىشى ناقتى يدەيالىق، ساياسي باعدارلامالىق قويىلىمدارعا تولى باياندامالارى. بۇلاردى «قازاقستان ستراتەگياسى — 2030» باعدارلاماسىنا دەيىنگى قازاقستاندىق قوعام، قازاقستاندىقتار باسشىلىققا العان مەملەكەتتىك سيپاتتاعى قۇجاتتار دەپ ايتۋعا بولادى. مۇنداعى قويىلىمدار تەك ىشكى ساياساتقا عانا قاتىستى ەمەس، سىرتقى دۇنيەنىڭ دە جاس مەملەكەتتەرىمەن قارىم-قاتىناس ورناتىپ، بۇل ەلگە قاتىستى ساياساتىنىڭ باعىتى مەن مازمۇنىن انىقتاۋىنا نەگىز بەردى. اتالعان باعدارلامالىق سيپاتتاعى قويىلىمدار قازاقستاندىق ەتنوستاردىڭ دا بۇل ەلدەگى بولاشاعىن ايقىندادى، ولاردىڭ قازاقستانداعى ەركىن تىرشىلىگىنە سەنىمدىلىگىن بەرىك بەكىتتى. كوپۇلتتى قازاقستاندىق الەۋمەتتى مەملەكەتتىك ماڭىزدى ىستەردى بىرلەسە اتقارۋعا جۇمىلدىردى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇلتتىق ارابايلانىس پەن تاتۋلىقتى، ءبىرتۇتاستىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان شەشىمدى ءىسىنىڭ ءبىرى — «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» دەپ اتالعان جاڭا سيپاتتى قوعامدىق الەۋمەتتىك ينستيتۋتتىڭ بوي كوتەرۋى. ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىنىڭ، ءتىلىنىڭ، ءداستۇرىنىڭ قۇرمەتتەلۋىنە، ساقتالۋىنا، ەركىن دامۋىنا مەملەكەتتىك كەپىلدىكتەردىڭ بەرىلۋى، ءسوزسىز، ءوزارا سەنىمدىلىككە، ءوزارا سىيلاستىققا باستايتىن سەنىمدى الەۋمەتتىك- پسيحولوگيالىق فاكتوردىڭ ءبىرى. بۇل ينستيتۋت ەزىنە ارتىلعان سەنىمدى اقتادى، ۇلتتاردىڭ كوڭىل-كۇيى مەن مۇددەسىن بەينەلەۋدە، ورتاق وتاندىق ىسكە حالىقتى جۇمىلدىرۋدا ەلەۋلى ۇيتقى بولىپ كەلەدى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ساعاتىنان باستاپ سىرتقى ساياسات ءبىرىنشى كەزەكتەگى ماسەلە رەتىندە العا تارتىلدى. شەكارا جابىلعانىمەن، بۇرىنعى جان-جاقتى بايلانىستاعى رەسپۋبليكالار اراقاتىناسىن ءۇزىپ تاستاۋدىڭ قيسىنى جوق ەدى. الايدا ەندىگى جەردە — ەگەمەن ەلدەر مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قانداي ساياسات ۇستايتىنى بارىنشا ماڭىزدى ماسەلە. جالعىز قالعان جاس مەملەكەتكە الىس شەتەل الپاۋىتتارى قانداي تۇرعىدان كەلمەك جانە ولارمەن بۇدان بىلايعى دەربەس ساياسي جانە ەكونوميكالىق قاتىناستاردى ەل ءۇشىن ءتيىمدى ەتۋدىڭ جولدارى قانداي؟ وسىنداي تولعانىستار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن رەسمي تۇردە جاريالاۋ الدىندا ءبىراز ىستەردى تىندىرىپ، العىشارتتاردى دايارلاپ الۋدى قاجەت ەتتى. سولاي بولدى دا. الماتى قالاسىنا نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باستاماسى جانە شاقىرۋىمەن جاڭا جاس مەملەكەتتەر باسشىلىعى باس قوسىپ. تاريحي قالىپتاسقان ىمىرا مەن ءوزارا بايلانىستان اجىراپ قالماۋدىڭ تەتىكتەرى ويلاستىرىلدى. بىرىكتىرۋشى باستى جاڭا مەملەكەتارالىق ينستيتۋتتىڭ اتى «تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى» دەپ اتالدى. سەيتىپ، بۇرىنعى وداق كەڭىستىگىندە (بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىنەن باسقالارى) بەرەكە-بىرلىكتى دەربەس جانە تاۋەلسىز مەملەكەتتەر جاعدايىندا ادامگەرشىلىكپەن جالعاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جانە الىس شەت ەلدەر ءۇشىن دە ايماقتىق حالىقارالىق بىرلەستىك رەتىندە تانىلا العان جاڭا سيپاتتاعى ۇجىمدىق ۇيىمنىڭ نەگىزى قالاندى. بۇل ۇيىم ەتپەلى كەزەڭدى، ونىڭ بارلىق اۋىرتپالىقتارىن باسىنان ەتكىزگەن جاس مەملەكەتتەردىڭ قاجەت بولعاندا بىر-بىرىنە ارقا سۇيەۋىنە، قاجەتىنە قاراي مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەڭەس قۇرۋىنا، شەشۋشى مەزەتتەردە كۇش بىرىكتىرۋىنە مۇمكىندىك بەرگەن كەمەڭگەرلىك ويدىڭ جانە دانالىقتىڭ تۋىندىسى بولدى. سوڭعى جىلدارى بۇل ۇجىمدىق ۇيىمعا جاڭا تىنىس بەرىپ، ونىڭ ماندىلىگىن ورتاق ايماقتىق مۇددەگە بەيىمدەۋ ىسىندە دە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جەتەكشىلىك اتقارۋدا. كەيىنىرەك ومىرگە كەلگەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ، بىرتىندەپ جاڭا جولعا شىعا باستاعان ورتا ازيا ەلدەرى وداعىنىڭ دا بوي كوتەرۋىنە تمد-نىڭ سەنىمدى ىرگەتاستىق نەگىز بولا العانى داۋسىز.

تىنىشتىق قالدىبايەۆا الەۋمەتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

---