InfoHub Logo

(اڭگىمە)

قاراڭىزشى! انە! ەسۋاسشا بيلەپ ءجۇر،

ءبۇيى شاعىپ السا كەرەك...

(ەشكىمدىكى ءجون ەمەس)

بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن مەنىڭ ۆيليام لەتران دەگەن ءبىر كىسىمەن جاقىنىراق تانىسۋىما تۋرا كەلدى. ول ءوزى ءبىر كەزدە داۋلەتتى گۋگەنەتتەر اۋلەتىنەن شىققان، ءبىراق قىر سوڭىنان قالماعان قىرسىقتىڭ سالدارىنان باعى تايىپ، كەيىن قۋ تاقىر بوپ كەدەيلەنگەن ادام ەدى. بار بايلىقتان ايرىلعان سوڭ كورىنگەنگە كوزتۇرتكى بولمايىن دەپ، ول ءوزىنىڭ ەجەلگى اتامەكەنى جاڭا ورلەان قالاسىن تاستاپ، وڭتۇستىك كاروليناداعى چارلستون ماڭىنداعى سەليۆانوۆ ارالىنا بارىپ قونىستانعان بولاتىن.

بۇل ءبىر الابوتەن ارال. ءوزى ۇزىندىعى ءۇش ميلدەي تەڭىزدىڭ قايران قۇمىنان تۇرادى. ەنى تىلدەي، ەش جەردە شيرەك ميلدەن اسپايدى. شالشىق شىلىك پەن قالىڭ قامىستى جانامالاپ، سۋى زورعا جىلجيتىن قىلدىرىقتاي بۇعاز عانا ونى قۇرلىقتان ءبولىپ جاتادى. ارالدا اعاش از، ءارى ءجوندى وسپەيدى دە. ءتىپتى شىن مانىندەگى اعاش جوقتىڭ قاسى. ارالدىڭ سوناۋ باتىس جاق شەتىندەگى قاڭقيعان موۋلتري فورتى مەن جاز ايلارىندا حالىق قۇجىناپ كەتەتىن تىرشىلىگى بەيمازا چارلستوننىڭ قاپىرىق شاڭىنان قاشىپ جاز ايلارىندا قالا تۇرعىندارى ۋاقىتشا قونىستانىپ، جان ساۋعالايتىن بىرنەشە قالقايعان ۇيشىكتەر سالىنعان ماڭنان عانا قىلقان جاپىراقتى باكەنە پالمالاردى كورۋگە بولادى. ونىڭ ەسەسىنە ەگەر باتىستاعى الگى ءمۇيىس پەن تەڭىز جاعالاۋىنداعى تاستان بەتەر اق قايراڭ كەمەردى ەسەپتەمەگەندە، ارالدى تۇگەل اعىلشىن باعباندارى اسا قادىرلەيتىن قوش ءيىستى ميرتا توعايى باسىپ كەتكەن. قاۋ بوپ وسكەن قالىڭ بۇتالاردىڭ بيىكتىگى كەي تۇستا ون بەس جيىرما فۋتقا دەيىن جەتىپ، توڭىرەكتى عالامات حوش يىسكە بولەپ، اراسىنان ادام ءوتىپ بولمايتىن تۇتاسقان توعايعا اينالادى.

ميرتا توعايىنىڭ نۋ ورتاسىنان، ارالدىڭ قۇرلىقتان شالعاي، شىعىس جاق شەتىنە جاقىنىراق جەردەن لەگران وزىنە لاشىق سالىپ الىپتى مەن ونىمەن عايىپتان جولىعىپ، تانىسقان كەزىمدە ول سوندا تۇرادى ەكەن. تانىستىق بارا-بارا دوستىققا اينالدى. شەتقاقپاي بوپ جالعىز جۇرگەن جاننىڭ مىنەزىندە ادام تاڭقالارلىق تا، ءقادىر تۇتارلىق تا كوپ جايتتەر بار بولاتىن. مەن ونىڭ تاماشا ءبىلىمدار، مەيلىنشە قابىلەتتى ەكەنىن، سونىمەن قاتار مىنەزى ءبىرتۇرلى قياقىلانىپ ادامعا وسقىرا قارايتىن، كەيدە جابىراڭقى، كەيدە جادىراڭقى جۇرەتىن قيالى دەرتكە شالدىققان جان ەكەنىن بايقادىم. لەگراننىڭ كىتابى دا جەتكىلىكتى ەدى، ءبىراق سولاردى قولىنا اسا كوپ الا بەرمەيتىن. بارىنەن دە ول اڭ اۋلاعاندى، بالىق اۋلاعاندى، ايتپەسە سۋ باقاسىنىڭ قابىرشاقتارى مەن قۇرت-قۇمىرسقا ىزدەپ جاعالاۋداعى قۇمداۋىت پەن قالىڭ ميرتانى ارالاعاندى ءتاۋىر كورەتىن. ونىڭ شىبىن-شىركەي، قۇرت-قۇمىرسقادان جيناعان كوللەكسياسىنا سۆاممەردامنىڭ ءوزى دە قىزىققان بولار ەدى. لەگران مۇنداي ساياحاتقا شىققان كەزىندە، ادەتتە وعان قارت نەگر يۋپيتەر ەرىپ جۇرەتىن-دى. ول بۇل سەميا كەدەيلەنبەستەن الدەقايدا بۇرىن-اق باسىبايلىلىقتان بوساتىلعان ەدى، ءبىراق «ۆيلل مىرزانىڭ» ىزىنەن ىلەسىپ ءجۇرۋ پراۆوسىنان الدەقاشان ايرىلعانىن يۋپيتەرگە قورقىتىپ تا، الداپ-ارباپ تا ۇعىندىرۋعا قيىن بولاتىن. بالكىم، لەگراننىڭ مىنەزىنىڭ اۋمالى-توكپەلى، سەزىمىنىڭ ۇشقالاقتىعىنان قاۋىپتەنگەن ونىڭ تۋعان-تۋىسقاندارى، قاشقىندى قامقورشىسىز قالدىرماۋ ءۇشىن يۋپيتەردىڭ وسى بىربەتكەيلىگىن وزىنە سەزدىرمەي ادەيى قولداپ وتىرعان دا بولار.

سەلليۆانوۆ ارالى جاتقان ەندىكتە قاتال قىس وتە سيرەك، كۇزدى كۇنى مۇندا ەشقاشان ۇيگە وت جاعىلمايدى دەسە دە بولادى. ايتسەدە 18... جىلعى وكتيابر ايىنىڭ ورتا تۇسىندا كۇن مۇندا ايرىقشا سۋىق بولدى. جاسىل تۇلەيدى جارىپ ءوتىپ، سوڭعى كەزدە بىرنەشە اپتا بويى كورىسپەگەن دوسىمنىڭ ۇيىنە مەن كۇن باتاردىڭ الدىندا كەلدىم. مەن چارلستوندا، ارالدان توعىز ميل جەردە تۇراتىن ەدىم، ول كەزدە جول قاتىناسى قازىرگىدەن الدەقايدا ارتتا قالعان مەشەۋ بولاتىن-دى. لاشىققا كەلدىم دە، ادەتتەگىشە، ەسىكتى قاقتىم، ىشتەن جاۋاپ بولا قويماعان سوڭ بەلگىلى ورىندا تىعۋلى تۇرعان كىلتتى تاۋىپ الدىم دا، قۇلىپتى اشىپ، ىشكە كىردىم. پەشتە وت مازداپ جانىپ جاتىر. مۇنىڭ ءوزى كۇتپەگەن ءجايت ەدى، ايتسە دە وتە ورىندى بولدى. مەن پالتومدى شەشىپ، تومار سىتىرلاپ جانىپ جاتقان پەشتىڭ اۋزىنا كرەسلونى جاقىنىراق قويىپ جايعاستىم دا، ءۇي يەسىنىڭ كەلۋىن اسىقپاي كۇتتىم.

ىمىرت ۇيىرىلە ولار دا كەلدى، مەنى قۇشاق جايىپ قۋانا قارسى الدى. يۋپيتەر بولسا، قۋانعانىنان ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتىپ، كەشكى قوناقاسىعا شالشىق ءشىلىن ازىرلەۋ ءۇشىن الەككە ءتۇستى. لەگراننىڭ كوڭىلىنىڭ ەرەكشە ءبىر جادىراڭقى شاعى ەكەن. ول بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن ءبىر قاۋسىرما قاقپاقتى كولباقا قابىرشاعىن تاۋىپ الىپتى، بارىنەن دە ونى ءوز ايتۋىنا قاراعاندا، بۇعان دەيىن عىلىمدا بەلگىسىز ءبىر قوڭىزدى يۋپيتەردىڭ كومەگىمەن ۇستاپ العانىنا شەكسىز قۋانىشتى كورىنەدى. ەرتەڭ سول قوڭىز جونىندەگى مەنىڭ پىكىرىمدى ەستىگىسى كەلەتىنىن ايتتى.

— نەگە بۇگىن ەمەس؟ — دەپ سۇرادىم مەن قولىمدى وتقا قاقتاپ، ءار دۇنيەدەگى قوڭىز اتاۋلىنى ىشتەي تىلدەي وتىرىپ.

— ءسىزدىڭ مۇندا ەكەنىڭىزدى بىلمەدىم عوي! — دەدى لەگران،— ويتكەنى ءبىز كوپتەن بەرى كورىسكەن جوقپىز. ءسىزدىڭ ءدال بۇگىن كەلەتىنىڭىزدى قايدان بىلەيىن؟ يۋپيتەر ەكەۋمىز ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقانىمىزدا جولدا الگى فورتتاعى لەيتەنانت دج... كەزدەسە كەتكەنى، مەن ەسۋاستىق جاساپ، قوڭىزدى سوعان ەرتەڭگە دەيىن بەرىپ جىبەرىپ ەدىم. سونىمەن، قوڭىز بۇگىن قولعا تۇسپەيىن دەپ تۇر. قونىڭىز، ەرتەڭ كۇن شىعار-شىقپاستان وعان ءيۋپتى جىبەرەمىز. ول بار عوي عاجاپ!

— نەنى ايتاسىز؟ كۇننىڭ شىعۋىن ايتامىسىز؟

— كۇنى قۇرىپ كەتسىنشى! قوڭىزدى ايتام! ول التىنداي جارقىرايدى، مۇعدارى ورمان جاڭعاعىنداي، ارقاسىندا ءۇش جەردە مايلى كۇيە جاعىلعانداي قاپ-قارا داعى بار. دوڭگەلەنگەن ەكى داق قىر ارقاسىندا دا، ۇزىنشا كەلگەن بىرەۋى ودان ءسال تومەنىرەكتە. ال مۇرتى مەن باسى...

— قايداعى قالايىنى ايتىپ تۇرسىز، ۆيلل مىرزا، مەنىڭ سوزىمە قۇلاق سالىڭىزشى،— اڭگىمەگە يۋپيتەر ارالاستى،— ارقاسىنداعى داعى بولماسا، ول قوڭىز التىن — ءىشى-سىرتى بىردەي تازا التىن. ونداي اۋىر قوڭىزدى مەن بۇرىن-سوڭدى ومىرىمدە كورگەن ەمەسپىن.

— جارايدى، قوڭىز تازا التىننان جاسالعان دەلىك، سولاي-اق بولسىن،— دەدى لەگران، سول ساتتەگى كوڭىل كۇيىنە قاراعاندا، ونىڭ ءسوز ساپتاۋى ماعان الدەقايدا بايسالدى سياقتى بولىپ كورىندى،— ال سول ءۇشىن، يۋپ، ءوزىڭ-اق ايتشى، ءبىز كۇيىپ كەتكەن قۇس ەتىن جەۋىمىز كەرەك پە؟ شىنىندا قوڭىزدىڭ سونداي ەكەنى جونىندە مەن يۋپيتەردىڭ پىكىرىنە قوسىلۋعا بارمىن،— دەپ ول ماعان بۇرىلىپ ءسوزىن ساباقتادى.— قاناتتىڭ ۇستىندەگى قاتتى قابىرشىق مەتالشا جالت-جۇلت ەتەدى — ونى ەرتەڭ ءوزىڭىز دە كورەسىز. ازىرگە مەن ونىڭ، ءتۇرى قانداي ەكەنىن سىزگە سۋرەتكە سالىپ بەرەيىن.

لەگران سيا ساۋىت پەن قالام تۇرعان ستولدىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردى. ستولدا قاعاز جوق ەكەن. جاشىكتى اشىپ، قاراپ ەدى، ءبىراق ونان دا ەشنارسە تابا المادى.

— وقاسى جوق! — دەدى ول اقىرىندا،— مىناۋ دا جارار. ول بەشپەنتىنىڭ قالتاسىنان كىر-كىر ءبىر جاپىراق قاعازدى تاۋىپ الدى دا، قالاممەن جىلدام-جىلدام سۋرەت سالا باستادى. ول سونىمەن الەك بولىپ جاتقاندا، مەن وتقا جىلىنىپ وتىرا بەردىم، بويىم مۇزداپ قالسا كەرەك، ءىشى-باۋىرىمنىڭ قالتىراعانى ءالى باسىلار ەمەس. لەگران سۋرەتىن سالىپ بولدى دا، ورىندىعىندا وتىرعان كۇيى ونى ماعان ۇسىندى. سول ساتتە ءيتتىڭ ابالاپ ۇرگەنى، ونىڭ سىرتقى ەسىكتى تىرنالاعانى ەستىلدى. يۋپيتەر بارىپ ەسىكتى اشىپ، لەگراننىڭ تايىنشاداي نيۋفاۋندلەند توبەتى بولمەگە كىرگەن بويدا ارسالاڭداپ، ەكى اياعىن مەنىڭ يىعىما سالىپ، ەركەلەي باستادى — بۇرىن-اق ول ماعان ءۇيىر بولىپ العان-دى. يت ەركەلەۋىن قويعان كەزدە مەن باعانادان بەرى قولىما ۇستاپ وتىرعان قاعازعا قاراپ ەدىم، شىنىن ايتسام، دوسىمنىڭ سالىپ بەرگەن سۋرەتىن كورىپ اڭ-تاڭ قالدىم.

— نەسى بار،— دەدىم مەن قولىمداعى سۋرەتتى ابدەن قاراپ بولعان سوڭ،— شىنىندا دا عاجاپ قوڭىز ەكەن. ناعىز جاڭالىق، بۇرىن-سوڭدى مۇندايدى كورمەگەنىمدى مويىندايمىن! مەنىڭشە، بۇل قوڭىز ادەتتە ەمبلەمالاردا بەينەلەنەتىن كادىمگى قۋ باسقا ۇقسايدى عوي دەيمىن. ۇقساعانى نەسى، اينىماعان قۋ باستىڭ ءوزى!

— قۋ باسقا ۇقساي ما؟ — دەپ تاڭدانا سۇرادى لەگران،— مۇمكىن مەنىڭ سالعان سۋرەتىمدە سولاي بولىپ كەتسە، كەتكەن شىعار! سىرتقى پوشىمى جالپى سوپاقتاۋ. ۇستىڭگى جاعىنداعى ەكى داق — كوزدىڭ ۇياسىنا ۇقسايدى، سولاي ەمەس پە؟ ال ۇزىنشالاۋ كەلگەن تومەنگى داقتى، قۋ باستىڭ اقسيىپ تۇرعان اۋزى دەپ ساناۋعا بولادى.

— مۇمكىن سولاي بولسا، سولاي دا شىعار لەگران،— دەدىم مەن. ايتسە دە ءسىز سۋرەت سالۋعا وراشولاقتاۋ ەكەنسىز. ءوز كوزىممەن كورگەنشە، ول قوڭىز تۋرالى بايلاۋلى پىكىرىمدى ايتپاي قويا تۇرايىن.

— مەيلىڭىز ءبىلسىن،— دەدى ول دا ءسال جابىرقاڭقى سىڭايمەن. الايدا، مەنىڭشە سۋرەتتى ونشا ناشار سالمايتىن سياقتىمىن، باسقانى قايدام، ءوزىم سولاي دەپ ويلايمىن. مەنىڭ تاماشا ۇستازدارىم بولدى، ەڭ بولماسا سولاردان بىردەڭە ۇيرەنسەم كەرەك قوي!

— وندا، قىمباتتى دوسىم، ءسىز مەنى ادەيى ءاجۋالاپ وتىر ەكەنسىز عوي،— دەدىم مەن وعان.— ءسىز قۋ باستىڭ سۋرەتىن اجەپتاۋىر ەتىپ سالىپسىز،— وستەولوگيا ماسەلەسىنەن حابارىم جوق بولا تۇرا قۋ باستىڭ قاڭقاسىن اپ-ادەمى سالىپسىز دەپ ابدەن ايتا الامىن. ەگەر الگى قوڭىزىڭىز شىنىمەن-اق وسىعان ۇقساس بولسا، وندا ول بۇل جالعانداعى بارىپ تۇرعان ەڭ عاجاپ قوڭىز بولعانى. ءتۇرى-تۇسى مۇنداي قوڭىز كوڭىلدە قۇدىرەت كۇشىنە تابىنۋشىلىق سەزىمىن وياتسا كەرەك. مەن ءسىزدىڭ ونى ادامباس — قوڭىز، نەمەسە سوعان ۇقساس بىردەڭە دەپ اتايتىنىڭىزعا كۇماندانبايمىن. تابيعات تاريحىندا مۇنداي اتاۋلار، ەسىمدەر تولىپ جاتىر عوي. جارايدى، ال ەندى ونىڭ مۇرتى قايدا؟

— مۇرتى ما؟ — دەپ قايىرا سۇرادى لەگران، نەگە ەكەنىن قايدام، ءبىزدىڭ ايتىسىمىز ونىڭ كوڭىل كۇيىن بۇزىپ، اشۋىن كەلتىرگەن سياقتى،— شىنىمەن-اق ءسىز كورمەي وتىرسىز با؟ مەن ونى ءدال وزىنەن اينىتپاي سالدىم ودان ارتىقتى مەنەن تالاپ ەتۋگە بولماس دەپ ويلايمىن.

— رەنجىمەي-اق قويىڭىز،— مۇمكىن ءسىز سالعان شىعارسىز، ءبىراق مەن ونى كورە الماي وتىرعان شىعارمىن.— مەن ەندى ونى اشۋلاندىرىپ المايىن دەپ باسقا ءمىن تاقپاي سۋرەتىن وزىنە قايتاردىم.

بۇل وقيعانىڭ كۇتپەگەن جەردەن توسىن ءبىر ىسكە ۇلاسقانىنا قايران قالدىم. لەگراننىڭ نەگە شىتىناعانىن تۇسىنبەدىم. ونىڭ سالعان سۋرەتىندە مۇرتتىڭ نىشانى دا جوق بولاتىن، ال قوڭىزى بولسا، قۇددى قۇيىپ قويعانداي قۋ باستان اينىمايتىن.

قاعازدى ول مەنىڭ قولىمنان رەنىشپەن قايتىپ الدى دا، وتقا لاقتىرماق بولىپ، ۋماجداي بەرگەندە، سۋرەتتەگى ءبىر نارسە ونىڭ نازارىن اۋداردى. اۋەلى لەگران ورتتەي جانىپ، ارتىنشا ءقان-سولسىز قۇپ-قۋ بوپ كەتتى. سۋرەتتى زەرتتەگەن ادامشا ول ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن كوز الماي شۇقشيىپ قاراپ تۇردى، سونان كەيىن ستول ۇستىندەگى شىراقتى الىپ، بولمەنىڭ ارعى شەتىندەگى ساندىققا بارىپ وتىردى. وندا بارعان سوڭ دا، قولىنداعى قاعازدى ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر اۋدارىپ-توڭكەرىپ، مۇقيات تەكسەرە باستادى، ءبىراق ءۇن جوق. ونىڭ بۇل قىلىعى ءبىرتۇرلى سولەكەت بولسا دا مەن ءتىس جارىپ، ءتىل قاتپاۋدى ءجون كوردىم. شاماسى ول ءوزىنىڭ كادىمگى جابىرقاڭقى كەيىپىنە قايتا تۇسە باستاسا كەرەك. لەگران قالتاسىنان ءاميانىن الىپ، سۋرەتتى ادەمىلەپ تۇرىپ سونىڭ ىشىنە تىعىپ، ونى بيۋروعا اپارىپ سالدى دا، اۋزىن كىلتتەپ جاۋىپ قويدى. سوندا بارىپ قانا ول سەلت ەتىپ ءسال سەرگىگەندەي بولدى، ءبىراق بۇرىنعىداي جارقىلداعان جايدارى كوڭىل كۇيى وعان قايتىپ ورالمادى. ءۇنسىز تىم تۇنجىراپ وتىرماسا دا، ويى باسقا ءبىر جاقتا سياقتى. لەگران بارعان سايىن سەلقوس تارتا بەردى، ونىڭ كوڭىلىن اۋلاۋعا تىرىسقان مەنىڭ ارەكەتىمنەن ەشتەڭە شىقپادى. باستاپقىدا ادەتتەگىدەي قونىپ كەتەم عوي دەپ ويلاعان ەدىم، ءبىراق ءۇي يەسىنىڭ سىڭايىن سەزگەن سوڭ قالاعا قايتۋدى ءجون كوردىم. لەگران دا مەنى «قون» دەپ قولقالاعان جوق، ايتسە دە، قوشتاساردا قولىمدى شىن پەيىلمەن ادەتتەگىدەن دە قاتتى قىستى.

ارادا اي ءوتتى، مەنىڭ لەگراننان ەشقانداي حابارىم بولعان جوق. ءبىر كۇنى يۋپيتەر چارلستونداعى بىزدىكىنە كەلدى. اق كوڭىل قارت نەگردىڭ مۇندايلىق ابىرجىعانىن بۇرىن كورگەن ەمەس ەدىم، دوسىم الدە بىردەڭەگە دۋشار بولىپ قالدى ما ەكەن دەپ، قاتتى ساستىم.

— ال، يۋپ،— دەدىم مەن،— جاعدايلارىڭ قالاي؟ مىرزاڭنىڭ حال-احۋالى قالاي؟

— شىنىمدى ايتسام، ماسسا، ول سىرقات.

— سىرقات؟ سەن زارەمدى ۇشىردىڭ عوي! قاي جەرىم اۋىرادى دەيدى سوندا؟

— گاپ سوندا عوي! ەش جەرىم اۋىرادى دەپ ايتپايدى. ءبىراق ول قاتتى ناۋقاس.

— قاتتى ناۋقاس دەيسىڭ بە، يۋپيتەر؟ نەگە بىردەن ماعان حابارلامادىڭ؟ توسەك تارتىپ جاتىر ما؟

— جاتۋ قايدا! ونىڭ ىزىنە يت قوسىپ تابا المايسىڭ! پالەنىڭ ءبارى سوندا بولىپ تۇر عوي! وي، جانىم جاي تاپپايدى مەنىڭ! بايعۇس ماسسا ۆيلل!..

— يۋپيتەر، دۇرىستاپ ايتشى، سونشالىقتى نە بوپ قالدى؟ سەن مىرزاڭدى ناۋقاس دەدىڭ. قاي جەرىنىڭ اۋىراتىنىن ول ساعان ايتقان جوق پا؟

— ءسىز ماعان كەيىمەي-اق قويىڭىز، ماسسا. وعان نە بولعانىن بىلمەيمىن. ال مەنىڭ سىزدەن سۇرايتىنىم، ماسسا ۆيلل ءوڭى ءاپپاق قۋداي بولىپ، نەگە كۇنى بويى جانارىن جەردەن الماي تەڭسەلىپ جۇرەدى دە قويادى، مىنە سونى ايتىپ بەرىڭىزشى؟ نەگە اۋزى تىنىم تاپپاي الدەنەلەردى ەسەپتەي بەرەدى؟

— ول نە ىستەيدى دەدىڭ؟

— ەسەپتەيدى دە سيفرلاردى جازادى، ونداي عاجاپ سيفرلاردى مەن ومىرىمدە كورگەن ەمەسپىن. ونىڭ جايىن ويلاسام ۇرەيىم ۇشادى. ءقازىر قىر سوڭىنان قالمايمىز، كوزىمنەن تاسا قىلمايمىن. ال كەشە ءبارىبىر كوز جازىپ قالدىم، قاشىپ كەتتى — كۇن شىقپاي كەتكەننەن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن كەلمەي قويدى. كەلگەن سوڭ جونىن تىلەيىن دەپ ۇلكەن تاياق كەسىپ الىپ دايىنداپ قويىپ ەدىم، ايتسە دە الجىعان شال تىم جابىرقاڭقى ورالعاننان كەيىن تاعى دا ايادىم...

— قالاي؟ نە دەيدى؟ جونىن تىلگەنى نەسى؟ «جوق، يۋپيتەر، بايعۇسقا ونشا قاتىگەزدىك جاساما، ونى ۇرما، تاياقتى ول كوتەرە المايدى. ودان دا سەن ماعان مىنانى ايتشى: ونىڭ مۇنداي دەرتكە شالدىعۋىنا نەمەسە، دالىرەك ايتساق، وعان بۇل مىنەزدىڭ پايدا بولۋىنا نە سەبەپ بولدى دەپ ويلايسىڭ؟ مەن بارىپ كەتكەننەن سوڭ ول الدە قالاي قولايسىز جاعدايعا دۋشار بولعان جوق پا ەدى؟

— ءسىز كەلىپ كەتكەننەن سوڭ، ماسسا، ونداي ەشتەڭە بولا قويعان جوق. ال سوعان دەيىن ءبىر جاعداي بولعانى راس. ءدال سول كۇنى بولدى.

— نەمەنە؟ نە دەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ؟

— نە دەۋشى ەدىم، ءوزىڭىز دە بىلەسىز عوي، ماسسا! قوڭىزدى ايتام.

— نە جونىندە؟

— قوڭىزدى ايتامىن. التىن قوڭىز ماسسا ءۆيللدىڭ باسىن شاعىپ الدى-اۋ دەپ ويلايمىن.

— ونى التىن قوڭىز شاعىپ الدى دەيمىسىڭ! قايداعى پالەنى شىعارماشى!

— راس، راس، ماسسا، بارىپ تۇرعان ۇلكەن پالە، تىرناقتارى دا ايۋداي. ونداي قوڭىزدى ومىرىمدە كورگەن ەمەسپىن، اياعىمەن اتشا تەبەدى، اۋزىنا تيگەننىڭ ءبارىن تىستەيدى. ماسسا ۆيلل شاپ بەرىپ ۇستاي العان بويدا ونى قولىنان شىعارىپ الدى، تاباندا قايتا تاستاي سالدى، شاماسى، قوڭىز سول كەزدە ونى شاعىپ السا كەرەك. ال ماعان سول قوڭىزدىڭ ءتۇرى ۇنامادى، مەن اۋەل باستان سونى جالاڭ قولىممەن ۇستاماۋعا ۇيعاردىم. جەردەن ءبىر جاپىراق قاعازدى الدىم دا ونى سول قاعازعا ورادىم، ال قاعازدىڭ ءبىر ۇشىن ونىڭ اۋزىنا تىقتىم، مەنىڭ قالاي جاساعانىمدى كوردىڭىز عوي!

— دەمەك، سەن مىرزاڭدى شىنىمەن-اق قوڭىز شاعىپ الدى، ونىڭ سىرقاتىنىڭ سىرى دا سوندا.

— ويلايتىن دانەڭەسى جوق، مەن سىزگە تۋراسىن ايتىپ تۇرمىن! ەگەر ونى التىن قوڭىز شاعىپ الماسا، ونىڭ تۇسىنە التىن كىرەp مە ەدى؟ مەن ونداي التىن قوڭىزدار جونىندە كوپ نارسە ەستىگەنىم بار.

— ال ونىڭ تۇسىنە التىن كىرەتىنىن قايدان بىلەسىڭ؟

— قايدان ءبىلۋشى ەدىم؟ ونىڭ ءوزى ۇيقىسىراپ ايتىپ جاتادى. سودان بىلەمىن.

— جاقسى، يۋپ، ايتقانىڭ دۇرىس تا شىعار. ال بۇگىنگى كەلۋىڭنىڭ ءمانىسىن ايتشى، كانى؟

— نە جونىندە ايتاسىز، ماسسا؟

— لەگران مىرزادان ءوزىڭ حات-حابار اكەلدىڭ بە؟

— جوق، ماسسا. ءبىراق ول مىنانى سىزگە بەر دەپ تاپسىردى. ءسويتىپ، يۋپيتەر ماعان مىناداي حاتتى ۇسىندى:

«قىمباتتى №!

نەگە بىزدىكىنە مۇلدەم كەلمەيتىن بولىپ كەتتىڭىز؟ مەنىڭ قاتتى ايتقان ءبىر ءسوزىمدى شىنىمەن-اق كوڭىلىڭىزگە اۋىر الدىڭىز با؟ جوق، ارينە، ولاي بولماسا كەرەك.

سىزبەن كورىسپەگەلى بەرى مەن دە بىردەڭەمەن اۋرە بولىپ ءجۇرمىن. سونىڭ جايىن سىزگە ايتقىم كەلەدى، ءبىراق سونى قالاي ەتسەم ەكەن، جالپى ايتۋدىڭ قاجەتى بار ما، بىلە الماي وتىرمىن.

سوڭعى كەزدە مەنىڭ دەنساۋلىعىم بولىڭقىراماي ءجۇردى دە، ونىڭ ۇستىنە يۋپ شال دا ەبەدەيسىز الپەشىمەن ابدەن زىقىمدى شىعاردى. كوردىڭىز بە، كەشە ودان قاشىپ كەتىپ، جالعىز ءوزىم قۇرلىقتاعى تاۋعا بارىپ كۇنى بويى قىدىرىپ قايتقانىم ءۇشىن ول مەنى ساباماق بولىپ ۇلكەن ءبىر سويىل سايلاپ قويىپتى. تەك سىرقاتتىعىم عانا كۇتپەگەن سوققىدان ساقتاپ قالدى-اۋ دەيمىن.

وزىڭىزبەن كەزدەسكەلى بەرى كوللەكسياما جاڭا ەشتەڭە قوسىلعان جوق.

ەگەر زارەدەي مۇمكىنشىلىگىڭىز بولسا، يۋپيتەرمەن بىرگە كەلىپ قايتىڭىز. سىزدەن اسا وتىنەمىن. ءبىر ماڭىزدى ىسكە بايلانىستى بۇگىن كەشكە قالاي دا سىزبەن جولىعۋىم كەرەك. ونىڭ اسا ماڭىزدى ءىس ەكەنىنە ابدەن سەنۋىڭىزگە بولادى! ءارقاشان سىزدىك، ۆيليام لەگران».

بۇل حاتتىڭ سارىنى بىردەن كوڭىلىمە كۇدىك تۋعىزدى. ءسوز ساپتاۋى لەگرانعا مۇلدە ۇقسامايدى. ويىنا تاعى نە كەلدى ەكەن؟ ونىڭ اۋىزدىقتالماعان ارىندى قيالىن تاعى نە كەرەمەت بيلەپ الدى ەكەن؟ لەگراننىڭ مەندە قانداي «اسا ماڭىزدى ءىسى» بولۋى مۇمكىن؟ يۋپيتەردىڭ اڭگىمەسىنەن جايسىز حاباردىڭ سالقىنى سەزىلەدى. تالايىنا تاپ بولعان باقىتسىزدىق جونىندەگى بەيمازا وي مەنىڭ دوسىمنىڭ اقىلىن الجاستىردى ما دەپ قاۋىپتەندىم. سوندىقتان ويلانىپ ۋاقىت وزدىرىپ جاتپاي-اق نەگرمەن بىرگە ساپارعا شىعۋعا ۇيعاردىم.

ەكەۋمىز پريستانعا كەلگەندە، ءبىز مىنەتىن قايىقتىڭ ىشىندە جاتقان سۋ جاڭا شالعى مەن ەكى كۇرەكتى كوزىم شالىپ قالدى.

— بۇلارىڭ نە، يۋپ؟ — دەپ سۇرادىم.

— شالعى مەن ەكى كۇرەك، ماسسا.

— دۇرىس ايتاسىڭ. ءبىراق بۇلار قايدان ءجۇر مۇندا؟

— ماسسا، ۆيلل ماعان ولاردى قالادان ساتىپ الا كەلۋدى تاپسىرىپ ەدى، مەن بۇلار ءۇشىن قىرۋار اقشا تولەدىم.

— الەمدەگى قۇپيا اتاۋلىنىڭ ۇرمەتى ءۇشىن! سەنىڭ «ماسسا ۆيلىڭە» بۇل شالعى مەن كۇرەكتەردىڭ نەگە قاجەتى بولا قالىپتى، ايتشى قانە؟

— نە ءۇشىن قاجەت بولعانىن بىلمەيمىن، ەگەر بۇلاردىڭ نەگە قاجەت بولعانىن ونىڭ ءوزى بىلەتىن بولسا بار عوي، وندا مەنى جىن سوقسىن! پالەنىڭ ءبارى قوڭىزدا!

يۋپيتەردەن ءقازىر ءماندى بىردەڭە بىلۋگە بولمايتىنىن جانە ونىڭ ويىن تۇگەلدەي الگى قوڭىز بيلەپ العانىن ءتۇسىندىم دە مەن قايىققا ىرعىپ ءمىنىپ، جەلكەندى كوتەردىم. قۋالاي سوققان قولاڭ جەل ءبىزدىڭ قايىعىمىزدى زىرلاتىپ وتىرىپ، موۋلتري فورتىنىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى جارتاستىڭ قويناۋىنداعى اياداي شىعاناققا لەزدە الىپ كەلدى، بۇل ارادان لەگراننىڭ ماشىعىنا دەيىن ەكى ميلدەي عانا جەر ءجۇرۋ كەرەك بولاتىن. ءبىز كۇندىزگى ساعات ءۇشتىڭ كەزىندە كەلىپ جەتتىك. لەگران ءبىزدىڭ كەلۋىمىزدى تاعاتسىزدانا كۇتىپ وتىر ەكەن. ول مەنىڭ قولىمدى قاتتى قىسىپ امانداستى. ونىڭ تولقۋلى كەيپى مەنىڭ ءالى دە تارقاي قويماعان الگى كۇدىگىمدى قايتا ۇدەتە ءتۇستى. لەگراننىڭ ءوڭى قاشىپ، ءجۇزى ءبىر ءتۇرلى قۋقىل تارتىپ، شۇڭىرەيگەن كوزدەرى ويناقشىپ، وت شاشادى. اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ بولعان سوڭ، تاعى دا نە ايتۋدىڭ رەتىن تاپپاي، مەن ودان لەيتەنانت دج.-دان التىن قوڭىزىڭىزدى الدىڭىز با؟ — دەپ سۇرادىم.

— ارينە، الدىم! — دەدى دە ول قىپ-قىزىل بولىپ كەتتى.— ەرتەڭىنە-اق قايتىپ الدىم! ەندى مەن ول قوڭىزدى تىرىدە قولىمنان شىعارمايمىن. ءسىز بىلەسىز بە، يۋپيتەردىكى ءجون ەكەن.

— يۋپيتەردىڭ نەسى ءجون ەكەن؟ — دەپ سۇرادىم مەن، كوڭىلىمدى ءبىر ۇرەيلى سەزىم بيلەگەندەي بولدى.

— قوڭىز تازا التىننان جاسالىپتى!

ول مۇنى مەيلىنشە بايسالدى تۇردە ايتتى. مەن اڭ-تاڭ بولىپ، اۋزىمدى اشتىم دا قالدىم.

— بۇل قوڭىز ماعان باقىت اكەلەدى،— لەگران كوڭىلدەنە كۇلە تۇرىپ ءسوزىن ساباقتادى.— ول قولدان تايعان اتا-بابا داۋلەتىن قايتارادى. مەنىڭ ونى بۇلايشا باعالاۋىما تاڭ قالاتىن نەسى بار؟ ونى ماعان تاعدىر تاپ قىلدى، ەگەر مەن ونىڭ يشاراتى دۇرىس تۇسىنە بىلسەم، ول ماعان بۇرىنعى بايلىعىمدى قايتارادى. يۋپيتەر، بارىپ قوڭىزدى الىپ كەلشى!

— نە دەيسىز؟ قوڭىزدى ما، ماسسا؟ كورمەگەنىم سول قوڭىز بولسىن! كەرەك بولسا ءوزىڭىز اكەلىڭىز!

لەگران ماڭعازدانا ورنىنان تۇرىپ باردى دا، شىنىلاعان جاشىك ىشىندە تۇرعان قوڭىزدى الىپ كەلدى. قوڭىز شىنىندا عاجاپ ەكەن. لەگراننىڭ بۇل ولجاسىنىڭ عىلىمي قۇندىلىعىندا كۇمان جوق بولاتىن — ويتكەنى تابيعاتتى زەرتتەۋشىلەر ول كەزدە مۇنداي قوڭىزدى ءالى بىلمەيتىن. ارقاسىنىڭ ءبىر جاعىندا دوڭگەلەك ەكى قارا داق، ەكىنشى جاعىندا — ءبىر عانا ۇزىنشا داق كورىنەدى. قاناتىنىڭ ۇستىندەگى قابىرشاقتارى كەرەمەت قاتتى، بەينە التىنمەن اپتاعانداي جالت-جۇلت ەتەدى. قوڭىزدىڭ سالماعى دا ادەتتەگىدەن ايرىقشا. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە كەلگەندە يۋپيتەردى دە ايىرىقشا ايىپتاۋدىڭ رەتى جوق-تى. ايتسە دە يۋپيتەردىڭ پىكىرىن لەگراننىڭ قوستاۋى مەن ءۇشىن شەشۋى قيىن شىتىرمان جۇمباق بولىپ قالا بەردى.

— ءسىزدى شاقىرتقان سەبەبىم،— مەن قوڭىزدى كورىپ بولعان سوڭ لەگران كوڭىلدەنە وتىرىپ اڭگىمەسىن باستادى،— ءسىزدى شاقىرتقان سەبەبىم — تاعدىر مەن قوڭىزدىڭ ازىرلەگەنىن ءبىلۋ ءۇشىن سىزدەن اقىل-كەڭەس ءارى كومەك سۇرايىن دەپ ەدىم...

— قىمباتتى لەگران،— دەدىم مەن دە ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ،— ءسىز شىنىندا سىرقات كورىنەسىز، سىزگە ەمدەلۋ كەرەك! ءبارىن قويىپ، قازىردەن باستاپ توسەككە جاتىڭىز، قاشان ءتاۋىر بولعانىڭىزشا، مەن ءبىراز كۇن قاسىڭىزدا بولامىن. مازاڭىز كەتىپ وتىر بىلەم...

— مەنىڭ تامىرىمدى ۇستاپ كورىڭىزشى،— دەدى ول.

مەن ونىڭ تامىرىن ۇستاپ كوردىم دە، ەشقانداي بەيمازالىقتىڭ نىشانى بىلىنبەيتىنىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدىم.

— بەيمازا ەتىپ، بويدى قالتىراتپايتىن دا دەرتتەر بولادى. بۇل ساپار مەنىڭ ءتىلىمدى الىڭىز. ءبارىن قويىپ توسەككە جاتىڭىز سونان كەيىن...

— ءسىز قاتەلەسەسىز،— دەپ كيمەلەيدى ول،— مەنىڭ دەنىم ساۋ، ءبىراق كوڭىلىم قاتتى تولقۋلى. ەگەر ءسىز شىنىمەن ماعان جاقسىلىق تىلەيتىن بولساڭىز، وندا مەنىڭ كوڭىلىمدى ورنىقتىرۋعا كومەكتەسەسىز.

— ال ونى قالاي ىستەۋگە بولادى؟

— ول وپ-وڭاي. ءبىز يۋپيتەر ەكەۋمىز قۇرلىققا، تاۋعا ەكسپەديسياعا شىققالى وتىرمىز. سوعان بىزگە سەنىمدى كومەكشى كەرەك. ال ءبىز ءشۇباسىز سەنەتىن ادام تەك ءسىز عانا. ساپارىمىز ءساتتى بولا ما، ءساتسىز بولا ما، ونىڭ ءبارى ءبىر، مەنىڭ كوڭىلىم تەك سودان كەيىن عانا ساباسىنا تۇسەدى.

— ەگەر پايدام تيەتىن بولسا، ارينە، مەن وعان قۋانىشتى بولار ەدىم،— دەدىم مەن،— ءبىراق ايتىڭدارشى، تاۋعا جاساماق بۇل ەكسپەديسيالارىڭىزعا الگى قۇرىپ كەتكىر، قوڭىزدىڭ قاتىسى بار ما؟

— بار.

— ولاي بولسا، لەگران، مۇنداي ءجونسىز ىسكە مەن قاتىسا المايمىن.

— وكىنىشتى-اق! اسا وكىنىشتى. امال قانشا، وندا ءوزىمىز-اق اتتانامىز دا.

وزدەرى اتتانباقشى! ونىڭ شىنىندا ەسى اۋىسقان بولدى. توقتاڭىز! سوندا ول جاقتا قانشا ۋاقىت بولماقسىزدار؟

— شاماسى، ءتۇنى بويى بولاتىن شىعارمىز. ءبىز ءقازىر ايالداماي اتتانامىز دا، كۇن شىققانشا قالاي دا ۇيگە قايتىپ ورالامىز.

— وسى كوڭىلىڭىزدىڭ قالاۋى ورىندالىپ، قوڭىز جونىندەگى (قۇدايىم ساقتاسىن!) ابىگەرىڭىز اياقتالىپ، ۇيگە قايتىپ ورالعان سوڭ، ءسىز مەنى ءوزىڭىزدى ەمدەيتىن دارىگەردەي ءسوز ايتپاي تىڭداۋعا ازاماتتىق ارىڭىزبەن ۋادە بەرە الاسىز با؟

— ءيا، ۋادە بەرەمىن. ال ەندى تەزىرەك جولعا شىعايىق، ۋاقىتتى بەكەر وتكىزبەيىك!

مەن امالدىڭ جوقتىعىنان دوسىممەن بىرگە اتتانۋعا ۇيعاردىم. ءبىز — لەگران، يۋپيتەر، يت جانە مەن ساپارعا شىققانىمىزدا ساعات كۇندىزگى ءتورتتىڭ شاماسى ەدى. شالعى مەن كۇرەكتەردى يۋپيتەر الدى، مۇنى ول كىشىپەيىلدىلىگىنەن نەمەسە قايىرىمدىلىعىنان ەمەس، مەنىڭ بايقاۋىمشا، بۇل اسپاپتاردى ءوزىنىڭ مىرزاسىنا بەرۋگە سەنبەيتىندىكتەن عانا جاسادى. ول قاسارىسىپ مۇلدەم كونبەدى. ونىڭ اۋزىنان جول بويى «سايتان العىر قوڭىز» دەگەننەن باسقا ءبىر ءسوز شىققان جوق، ماعان ەكى قولشام ءتيدى. لەگران قوڭىزدى الدى. قوڭىز شىجىم ءجىپتىڭ ۇشىنا بايلاۋلى بولاتىن دا، لەگران ونى جول-جونەكەي سيقىرشىداي شىركوبەلەك اينالدىرا بەردى. مەن دوسىمنىڭ ەسى اۋىسقانىن دالەلدەيتىن تاعى ءبىر قىلىعىن كورگەنىمدە ەرىكسىز كوزىمنەن جاس شىعىپ كەتە جازدادى. ايتسە دە ازىرگە لەگرانعا قارسى ەشتەڭە ايتپاۋعا، باتىل ءبىر شارا قولدانۋعا بولاتىن قولايلى ءسات تۋعانشا توسا تۇرۋعا ۇيعاردىم. جورىقتىڭ ماقساتى جونىندە ءسوز قوزعاۋعا الدەنەشە وقتالىپ كورىپ ەدىم، ءبىراق ونىمنان تۇك شىقپادى. وزىمەن بىرگە ساپارعا شىعۋعا كوندىرىپ، كوڭىلى كونشىگەن لەگران، شاماسى، ەندى باسقا اڭگىمە ايتقىسى كەلمەگەن بولسا كەرەك، مەنىڭ بەرگەن سۇراقتارىما «كورەرمىز» دەگەننەن باسقا جاۋاپ قاتپادى.

مۇيىسكە جەتكەن سوڭ، ءبىز جەلقايىققا ءمىنىپ، قۇرلىققا وتتىك. سونان كەيىن بيىك جارقاباق جاعاعا كوتەرىلدىك تە، سولتۇستىك-باتىستى بەتكە ۇستاپ، قۇددى بۇرىن جان باسپاعان قۇلازىعان قۋ مەديەن دالاداي بولىپ كورىنگەن كەڭ جازىققا قاراي تارتتىق، لەگران بۇرىن وسى جاققا كەلگەن كەزدە شاماسى، ءوزى بەلگىلەپ كەتكەن نىسانالاردى باعدارلاپ، اندا-ساندا ءسال ايالداعانى بولماسا، ءبىزدى العا قاراي باتىل باستاپ كەلەدى.

ءبىز وسىلاي ەكى ساعات جۇردىك، كۇن باتاردا الدىمىزدان بۇعان دەيىن كورگەندەرىمىزدىڭ بارىنەن بەتەر سۇرەڭسىز، مەڭىرەۋ القاپ تاپ بولدى. مۇنىڭ ءوزى قيا بەتكەيدىڭ باۋىرىنا ورنالاسقان، ەتەگىنەن تۋرا توبەسىنە دەيىن سىڭسىعان ورمان وسكەن جوتاعا جاتاتىن. بوكتەردە — بەينە ءبىر جولىن اعاشتار بوگەگەندىكتەن عانا ەڭىسكە اۋناپ كەتپەي ازەر جاتقان قاپتاعان قويتاستار. جوتانى ايقىش-ۇيقىش كەسىپ وتەتىن تەرەڭ ايىرىقتار ونسىز دا سۇرەڭسىز ءوڭىردىڭ بەينەسىن بۇرىنعىدان بەتەر ۇرەيلى ەتە تۇسكەندەي.

ءبىز ورلەپ كەلە جاتقان جوتانىڭ جونىنا قارا بۇلدىرگەن قالىڭ ءوسىپتى. شالعىمەن شاپپاسا، قاۋلاعان قالىڭ بۇتادان جارىپ ءوتۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس ەكەنى ازدان كەيىن-اق ايان بولدى. لەگراننىڭ امىرىمەن ون شاقتى ەمەننىڭ ورتاسىندا تۇرعان، سايالى جاسىل جەلەگى جايقالعان، ءساندى دە سىمباتتى جاپىراقتارى توگىلگەن، تاكاپپار تۇلعاسى اسقاق، اناۋ ەمەندەردەن دە، ءتىپتى بۇرىن-سوڭدى مەن كورگەن اعاش اتاۋلىنىڭ بارىنەن دە بيىك ەركىن وسكەن قىزعالداق اعاشىنا قاراي يۋپيتەر بىزگە جول سالا باستادى. نىسانالى جەرگە كەلىپ جەتكەنىمىزدە لەگران يۋپيتەردەن مىنا اعاشتىڭ باسىنا شىعا الاسىڭ با دەپ سۇرادى. العاشقىدا قالت توسىن سۇراققا جاۋاپ بەرە الماي ساسقالاقتاپ تۇرىپ قالدى. سودان كەيىن بارىپ اعاشتى اينالا، مۇقيات قاراپ شىقتى. تەكسەرۋ اياقتالعان سوڭ بارىپ قانا يۋپيتەر ادەتتەگىنشە:

— ارينە، شىعا الامىن، ماسسا! يۋپيتەر باسىنا شىعا المايتىن اعاش ءازىر وسكەن جوق!— دەدى.

— وندا كۇيبەڭدەمەي تەزىرەك شىق، ايتپەسە كوپ ۇزاماي قاراڭعى ءتۇسىپ كەتەدى دە، ەشتەڭە ىستەپ ۇلگىرە الماي قالامىز.

— تىم جوعارى شىعام با، ماسسا؟ — دەپ سۇرادى يۋپيتەر.

— ءاي، توقتا... دەگەنىمشە شىعا بەر! قوڭىزدى دا ال!

— قوڭىزدى ما، ماسسا ۆيلل؟ التىن قوڭىزدى ما؟ — زارەسى ۇشقان نەگر، شوشىپ كەتتى.— اعاشتىڭ باسىندا قوڭىز نە بىتىرەدى؟ ەگەر ونى السام، مەنى قارعىس اتسىن!

— يۋپيتەر، تىڭدا، بەرى، ەگەر سەن، مىناداي الپامساداي تۇرىڭمەن ەش زيانى جوق وسى ءبىر ءولى قوڭىزعا قول تيگىزۋگە قورقاتىن بولساڭ، وندا بىلاي ەتىپ مىنا بايلاعان جىبىنەن ۇستا ال ەگەر سەن قوڭىزدى مۇلدە المايتىن بولساڭ، وندا امال بار ما، باسىندى مىنا كۇرەكپەن قاق ايىرۋىما تۋرا كەلەدى.

— ايقاي-شۋ شىعارۋدىڭ قاجەتى قانشا، ماسسا،— دەدى يۋپيتەر، شاماسى، ۇيالعان بولسا كەرەك، بۇرىنعىداي ەمەس، ءيى جۇمساپ قالعان سياقتى.— ءارقاشان كارى نەگرگە كەيي بەرەسىز. Mەن تەك قالجىڭداپ ەدىم. مەنى قوڭىزدان قورقادى دەپ پە ەدىڭىز؟ قوڭىز دەگەن نە!..

قوڭىزدى وزىنە جاقىنداتپاۋ ءۇشىن ءجىپتىڭ ەڭ ۇشىنان ەپتەپ قانا ۇستاعان كۇيى ول اعاشتىڭ باسىنا شىعۋعا ىڭعايلاندى.

قىزعالداقتى اعاش امەريكانىڭ ورماندارىندا وسەتىن اعاشتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ عاجابى. جاس كەزىندە ونىڭ ءدىڭى كەدىر-بۇدىرسىز ەرەكشە سىلىڭعىر كەلەدى دە، بۇتاقتارى تەك شىرقاۋ باسىنا عانا شىعادى. اعاش قارتايعان سايىن ونىڭ ءدىڭىنىڭ قابىعى قاتپارلانىپ، بۋىلتىقتانىپ، سونىمەن بىرگە قىسقا-قىسقا بۇتاقتار پايدا بولادى. سوندىقتان دا يۋپيتەردىڭ الدىندا تۇرعان مىندەت سىرت قاراعانعا عانا ورىندالماس قيىن ءىس سياقتى كورىنۋى مۇمكىن ەدى. جۋان ءدىندى قاپسىرا قۇشاقتاپ اعاش قابىعىنىڭ كەدىر-بۇدىرىنا باشپايلارىن تىرەپ، بىر-ەكى مارتە تايىپ كەتە جازداپ، يۋپيتەر اعاشتىڭ العاشقى اشاسىنا جەتكەندە، شاماسى، ءوز مىندەتىمدى وتەدىم دەپ ويلاسا كەرەك. نەگىزگى قاۋىپ-قاتەر، شىنىندا دا ارتتا قالعان-دى. ايتسە دە يۋپيتەر ءالى بار بولعانى الپىس نە جەتپىس فۋتتاي عانا بيىكتىككە شىققان ەدى.

— بۇدان ءارى ەندى قايدا شىعايىن، ماسسا ۆيلل؟ — دەپ سۇرادى ول.

— اناۋ ارعى جاعىنداعى ەڭ جۋان بۇتاقپەن جوعارى قاراي ورلە! — دەدى لەگران.

نەگر ونىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەدى، شاماسى، ورمەلەۋ ونشا قيىن بولماسا كەرەك. ول جوعارى ورلەي بەردى، ءبىرازدان سوڭ ونىڭ دەمبەلشە كەلگەن مىعىم دەنەسى قالىڭ جاپىراقتىڭ اراسىنان مۇلدە كورىنبەي كەتتى. ءبىر كەزدە ونىڭ:

— ەندى قانشا ورمەلەيىن؟ — دەگەن داۋىسى عانا قياننان تالىپ ەستىلدى.

— ءقازىر قايدا تۇرسىڭ؟ — دەپ سۇرادى لەگران.

— اسا ءزاۋلىم بيىكتە تۇرمىن! — دەپ جاۋاپ بەردى نەگر،— توبەدەن اعاشتىڭ ۇشار باسى، ودان ءارى كوگىلدىر اسپان كورىنەدى.

— اسپانعا قاراي بەرمەي مىنا مەنىڭ ايتقانىمدى مۇقيات تىڭدا. ەندى تومەنگە قارا دا، ءوزىڭ شىققان اشادا قانشا بۇتاق بار ەكەن، سانا! قانشا بۇتاقتان ارمەن استىڭ؟

— ءبىر، ەكى، ءۇش، ءتورت، بەس! مەنەن تومەندە بەس بۇتاق بار، ماسسا!

— تاعى ءبىر بۇتاققا كوتەرىل!

كوپ ۇزاماي يۋپيتەر ءبىزدى جەتىنشى بۇتاققا جەتكەنىنە يلاندىردى.

— ال ەندى يۋپ،— لەگران ابىرجىعان تۇردە اپتىعا ايقايلادى،— سەن سول بۇتاقتىڭ ءوزىڭدى كوتەرەتىن جەرىنە جەتكەنشە ورمەلەي بەر! بىردەڭە تاپساڭ — ايقايلا!

ەگەر دوسىمنىڭ اقىلى اۋىسقانى جونىندە بۇعان دەيىن مەنىڭ كوڭىلىمدە ءالى دە ازداعان كۇدىك بولسا، ەندى سونىڭ بارىنەن ارىلدى. ءيا، ول اقىلىنان اۋىسقان ەكەن! ەندى ونى ۇيگە قالاي جەتكىزۋدىڭ قامىن قاراستىرۋ كەرەك بولدى. مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي داعدارىپ تۇرعانىمدا تاعى يۋپيتەردىڭ داۋىسى ەستىلدى.

— بۇل بۇتاقپەن بۇدان ءارى ورلەۋگە قورقىپ تۇرمىن. مۇلدە قۋراپ قالعان دەۋگە بولادى.

— سەن ول بۇتاقتى قۋراپ قالىپتى دەيسىڭ بە، يۋپيتەر؟ — دەدى لەگران جارىقشاقتانعان داۋىسپەن.

— ءيا، ماسسا، قۋراپ قالعان، و دۇنيەگە اتتانۋعا ءازىر.

— قۇدايىم-اۋ! ەندى نە ىستەدىم؟ — دەدى لەگران، قۇددى شاراسى تاۋسىلعانداي.

— نە ىستەۋ كەرەك؟ — دەدىم مەن، سوزگە ارالاسار ءساتتى كەزەڭ تۋعانىنا قۋانىپ،— ۇيگە بارىپ توسەككە جاتۋ كەرەك. اقىلعا كەلىڭىز، كۇن كەش بولدى. ونىڭ بەر جاعىندا ءسىز ماعان ۋادە بەردىڭىز عوي.

— يۋپيتەر! — دەپ ايقايلادى ول، مەنىڭ سوزىمە زارەدەي دە قۇلاق اسپاي.— سەن مەنى ەستىپ تۇرسىڭ با؟..

— ەستىپ تۇرمىن، ماسسا! ۆيلل، نەگە ەستىمەيمىن!

— پىشاقتى ال. الگى بۇتاقتى جونىپ كور. مۇمكىن ونشا شىرىك ەمەس شىعار.

ول، ارينە، شىرىك،— دەپ جاۋاپ قاتتى دا نەگر سالدەن سوڭ شىنىندا دا ونشا شىرىك ەمەس ەكەن. مەنىڭ تاعى دا ازداپ ىلگەرى جىلجۋىما بولاتىن ءتارىزدى. ءبىراق، ءوزىم عانا! — دەدى.

ول نە دەگەنىڭ؟ سەن ونسىز دا جالعىز ەمەسسىڭ بە؟

— مەن قوڭىزدى ايتام. قوڭىز تىم اۋىر. ەگەر مەن ونى جەرگە تاستاسام، وندا بۇل بۇتاق نەگردىڭ ءبىر شالىن كوتەرەر دەپ ويلايمىن.

— كارى سۋقيت! — دەپ ايقايلادى لەگران، شاماسى كوڭىلى ورنىعا باستادى بىلەم.— بەكەرگە ساندىراقتاما! ەگەر قوڭىزدى تاستاساڭ، مەن سەنىڭ موينىڭدى بۇراپ جۇلىپ الامىن. ەي، يۋپيتەر، سەن مەنىڭ ايتقانىمدى ەسىتتىڭ بە؟

— ەستىمەگەندە شە، ماسسا! نەگر بايعۇستى بالاعاتتاي بەرەسىز، ايتەۋىر!

— ەندەشە، تىڭدا! ەگەر سەن، ارينە، قۇلاپ قالماۋ ءۇشىن، ەپتەپ قانا تاعى ءبىراز ىلگەرى جىلجىساڭ جانە ەگەر قوڭىزدى قولىڭدا ۇستايتىن بولساڭ، جەرگە تۇسكەن بويدا مەن ساعان كۇمىس دوللار سىيلايمىن.

— جارايدى، ماسسا ۆيلل،— شىعايىن دەپ يۋپيتەر ىلە جاۋاپ بەردى.— مىنە بۇتاقتىڭ باسىنا دا جەتتىم.

— بۇتاقتىڭ باسىنا ما؟ — دەپ دەگبىرسىزدەندى لەگران،— شىن ايتىپ تۇرسىڭ با، بۇتاقتىڭ باسىنا جەتتىڭ بە؟

— ۇشار باسى ەمەس، ماسسا... وي-وي-وي! وي جاراتقان جاپپار يەم-اي! اعاشتىڭ مىنا بىرەۋلەرى نە سۇمدىق؟

— نەمەنە؟ — لەگران ماساتتانا داۋىستادى.— ول جەردەن، كانى، نە كوردىڭ.

— ەشتەڭە ەمەس، تەك قۋ باس. اعاشتىڭ بۇتاعىندا الدەكىم باسىن ۇمىت قالدىرىپ كەتىپتى دە، قارعالار ونىڭ ەتىن شۇقىپ جەپ قويىپتى.

— قۋ باس دەيسىڭ بە؟! وتە جاقسى. ول بۇتاقتا قالاي تۇر؟ نەعىپ ءتۇسىپ كەتپەي تۇر؟

— ونىڭىز راس-اۋ، ماسسا! ءقازىر قارايىن. بۇل نە عاجاپ! سوياۋداي ۇلكەن شەگە. قۋ باس شەگەمەن قاعىلىپتى.

— ەندى، يۋپيتەر، مەنىڭ ايتقانىمدى بۇلجىتپاي جاسا. ەستىپ تۇرسىڭ با؟

— ەسىتتىم، ماسسا!

— مەنىڭ ايتقانىمدى مۇقيات تىڭدا! قۋ باستىڭ سول جاق كوزىن تاۋىپ ال!

— ءيا! ءيا! ەگەر قۋ باس مۇلدە كوزسىز بولسا، ونىڭ سول جاق كوزى قايدا بولعانى؟

— ەي، يۋپيتەر، نەتكەن اقىماقسىڭ! سەن وسى ءوزىڭنىڭ وڭ قولىڭنىڭ قايسى، سول قولىڭنىڭ قايسى ەكەنىن بىلەمىسىڭ؟

— بىلەم، بىلمەگەندە شە، سول قولىممەن ىلعي وتىن جارامىن.

— دۇرىس! سەن سولاقايسىڭ. ەندەشە سول قولىڭ قاي جاقتا بولسا، سەنىڭ سول كوزىڭ دە سول جاعىڭدا. ال ەندى، سەن قۋ باستىڭ سول كوزىن، سول كوزىنىڭ ۇڭعىلىن تابا الاسىڭ با؟

يۋپيتەر كوپكە دەيىن ءتىل قاتپادى. سونان سوڭ بارىپ: قۋ باستىڭ سول كوزى قۋ باستىڭ سول قولى جاعىندا ما؟ ءبىراق قۋ باستىڭ سول قولى جوق قوي. امال قانشا، جوققا جۇيرىك جەتپەيدى! مىنە، مەن ونىڭ سول كوزىن تاپتىم. ەندى ونى نە ىستەۋىم كەرەك؟ — دەدى.

— قوڭىزدى كوزدىڭ ۇڭعىلىنان وتكىزىپ ال دا، ءجىپ جەتكەن جەرىنە دەيىن ونى تومەن سالبىراتىپ ءتۇسىر. تەك ابايلا، قولىڭنان ءتۇسىرىپ الما!

— وتكىزدىم، ماسسا ۆيلل! ...ءجىپ ۇشىنداعى قوڭىزدى تەسىكتەن وتكىزىپ، تومەن سالبىراتۋ دەگەن نە، وپ-وڭاي ءىس قوي. كوردىڭىز بە، مىنە!

بۇل اڭگىمە كەزىندە اعاشتىڭ قالىڭ جاپىراعى جاۋىپ، يۋپيتەر مۇلدەم كورىنبەي كەتتى. ءبىراق بۇتاقتاردىڭ اراسىنان جىپكە بايلاپ سالبىراتىپ قويعان قوڭىز كورىنەدى. باتار كۇن ءبىز تۇرعان جوتاعا اقىرعى ءالسىز ساۋلەسىن توكتى، سونىڭ شاپاعىنا شاعىلىسقان قوڭىز قۇددى التىنمەن اپتالعان شارداي جارقىرايدى. ول جاي عانا قالىڭ بۇتاقتاردىڭ اراسىندا سالبىراپ تۇر، ەگەر يۋپيتەر ءجىپتىڭ ۇشىن جىبەرىپ قالسا، تۋرا ءبىزدىڭ اياعىمىزدىڭ استىنا توپ ەتە قالار ەدى. لەگران دەرەۋ قولىنا شالعى الىپ اۋماعى، ون — ون ەكى فۋت كەلەتىن الاندى ارشىدى. سودان كەيىن يۋپيتەرگە قوڭىز بايلاعان ءجىپتى بوساتىپ جىبەر دە، جىلدام اعاشتان ءتۇس دەپ بۇيىردى.

قوڭىز تۇسكەن جەرگە قادا قاقتى دا، قالتاسىنان جەر ولشەيتىن لەنتاسىن الدى. ونىڭ ۇشىن قادانىڭ قارسىسىنداعى اعاشتىڭ دىڭىنە بايلادى دا، ونى تۋرا قاداعا دەيىن تارتتى، سودان كەيىن لەنتانى تارقاتا وتىرىپ، كەيىن قاراي تاعى دا ەلۋ فۋت جەر ولشەدى. يۋپيتەر ونىڭ الدىنا ءتۇسىپ، قارا بۇلدىرگەننىڭ قالىڭ بۇتاسىن شالعىمەن شاۋىپ ارشىپ وتىردى. نىسانالى جەرىنە جەتكەن سوڭ لەگران سول اراعا تاعى ءبىر قادانى قاقتى، سونى كىندىك ەتىپ الدى دا اينالا اۋقىمى ءتورت فۋتتاي شەڭبەردىڭ ءشوبىن ارشىدى. سونان سوڭ ماعان ءبىر، يۋپيتەرگە ءبىر كۇرەكتى ۇستاتىپ، ءوزى ءبىر كۇرەكتى الدى دا، بىزگە الگى جەردى قازۋدى بۇيىردى.

شىنىمدى ايتسام، مۇنداي ەرمەككە مەنىڭ كۇن جارىقتا دا ونشا زاۋقىم جوق، ال ءقازىر كەش بولىپ، قاراڭعى ءتۇسىپ كەلەدى، ونىڭ ۇستىنە كۇنى بويى سەرگەلدەڭنەن ونسىز دا ابدەن قالجىرادىم. وزىمە سالسا، ارينە، بۇدان باس تارتقان دا بولار ەدىم. ءبىراق، بايعۇس دوسىمنىڭ ايتقانىنا قارسى كەلىپ، ونىڭ جابىرقاۋلى جان دۇنيەسىن تورىقتىرا بەرمەيىنشى دەدىم. دەمەك، باسقا امال بولمادى. ەگەر يۋپيتەردىڭ وزىمە كومەكتەسكەنىنە كوزىم جەتكەن بولسا، وندا ەشقانداي ويلانباستان كۇشتەسەم دە ەسۋاستى تاباندا ۇيگە اكەتكەن بولار ەدىم. ءبىراق كارى نەگردىڭ سىرى ماعان ءمالىم عوي، قانداي جاعدايدا بولسىن مەنىڭ ءوز مىرزاسىنا قارسى جاساعان ارەكەتىمدى ونىڭ ەشقاشان قولدامايتىنىن بىلەمىن. لەگرانعا كەلەتىن بولساق، ونىڭ ول كەزدە ءبىزدىڭ وڭتۇستىكتە مەڭدەپ العان قازىنا ىزدەۋشىلىك مىندەتىنە» شالدىققانى، قوڭىزدىڭ تابىلۋى، «بالكىم تابىلعان قوڭىزدىڭ تازا التىننان جاسالعاندىعى» جونىندە يۋپيتەردىڭ ساندىراعى ونىڭ الىپ ۇشپا قيالىن بۇرىنعىدان دا بەتەر جەلىكتىرىپ جىبەرگەنى ماعان ايدان انىق بولدى.

مۇنداي جەلىك، اسىرەسە، ول ادام جان دۇنيەسىنىڭ قۇپيا قۇشتارلىعىنان ءنار الاتىن بولسا، ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلاردى وپ-وڭاي اقىلىنان الجاستىرادى. مەن دوسىمنىڭ وسى قوڭىز ءوزىنىڭ قولدان تايعان داۋلەتىن قايتاراتىنى جونىندە ايتقاندارىن ەسىمە الدىم. بۇعان وكىندىم دە، قاتتى قاپا دا بولدىم. اقىر اياعىندا، قيالشىمنىڭ ويىنىن نەگىزسىز ەكەنىن تاباندا، ءىس جۇزىندە دالەلدەۋ ءۇشىن مەن ءوز ەركىممەن (باسقاداي امال بولماعان سوڭ) قازىنا ىزدەۋگە قاتىسۋعا ۇيعاردىم.

ءبىز شامدى جاعىپ، يگى ىسكە لايىق ىنتا-جىگەرمەن جەر قازۋعا كىرىستىك. شام جارىعى جۇزىمىزگە توگىلىپ تۇر. سوندا مەن ءبىز ۇشەۋمىز سىرت قاراعاندا ءبىر ءتۇرلى بولىپ كورىنەتىن شىعارمىز، الدەقالاي وسى تۇستان وتكەن جولاۋشى جولىعا قالسا، ءبىزدىڭ كەسكىنىمىزدى كورىپ، ۇرەيلى دە كۇدىكتى ويلاپ — بولار ەدى-اۋ دەگەن تۇجىرىمعا كەلدىم.

وسىلاي كەمىندە ءبىز ەكى ساعات بويى جەر قازدىق. ءتىس جارىپ ءتىل قاتپادىق، ىستەپ جاتقان جۇمىسىمىزعا ايرىقشا ىنتىق بولىپ، تىنىمسىز ۇرگەن ءيتتىڭ داۋىسى عانا مازامىزدى الدى. بارعان سايىن يت ءۇرۋىن ۇدەتە ءتۇستى، سول قۇرعىردىڭ داۋسى الدەقالاي وسى ماڭعا تۇنەپ قالعان بىرەۋدىڭ قۇلاعىنا شالىپ جۇرمەس پە ەكەن دەپ ءبىز دە قاۋىپتەنە باستادىق. دالىرەك ايتساق، ودان قورىققان لەگران. ەگەر بوگدە بىرەۋدىڭ سەپتىگى ءتيىپ، مەن ساياحاتشىمدى ۇيىنە قايتارا العان بولسام، وعان تەك قۋانعان بولار ەدىم. قىبىن تاۋىپ، يۋپيتەر ورشەلەنە ۇرگەن ءيتتىڭ ءۇنىن ءوشىردى. ول شۇڭقىردان قارعىپ شىقتى دا، ءيتتى ۇستاپ الىپ، تۇمسىعىن بەلدىگىمەن بۋىپ تاستادى، ءسويتتى دە ميىعىنان كۇلىپ، كۇرەگىن قولىنا قايتا الدى.

ەكى ساعات بويى الەكتەنىپ، تەرەڭدىگى بەس فۋت كەلەتىن شۇڭقىر قازدىق، ءبىراق ەشقانداي كومبەنىڭ نىشانى بىلىنەر ەمەس. ءبىز جۇمىستى توقتاتتىق، مەن كومەديا اياقتالۋعا اينالعان بولار دەپ ۇمىتتەنە باستادىم. الايدا، مەنىڭ بايقاۋىمشا لەگران قاتتى رەنجىسە دە، ماڭداي تەرىن سىپىرىپ تاستاپ، ىسكە قايتا كىرىستى. ءبىز قازعان شۇڭقىر اۋماعىنىڭ ديامەترى ءتورت فۋتتاي بولىپ، لەگران بەلگىلەگەن القاپتى تۇگەل الىپ جاتىر. سودان سوڭ ءبىز شەڭبەردى ەداۋىر كەڭەيتىپ، شۇڭقىردى تاعى دا ەكى فۋتتاي تەرەڭدەتتىك. ناتيجەسى ءباز-باياعى. مەنىڭ التىن ىزدەۋشىم، ءدال ءقازىر ونى شىنىمەن-اق اياپ كەتتىم، اقىرى بولماعان سوڭ شۇڭقىردان شىعىپ جۇمىسقا كىرىسەر الدىندا شەشىپ تاستاعان قيمالى بەشپەنتىن جايىمەن، ەنجار كيە باستادى. جۇزىندەگى ءاجىمنىڭ ءاربىر سىزىعىنان ايرىقشا وكىنىش ءىزى اڭعارىلادى. مەندە ءۇن جوق، يۋپيتەر ءوز مىرزاسىنىڭ يشاراتىمەن اسپاپتاردى جيىستىرا باستادى. سونان سوڭ ول ءيتتىڭ تۇمسىعىن تاڭعان تۇمشاسىن سىپىرىپ الدى، ءبىز ءۇن-تۇنسىز قايتا جولعا شىقتىق، ۇيگە بەتتەدىك.

ون قادام جۇرمەي جاتىپ، لەگران كارى نەگردى بار داۋىسىمەن قارعاپ-سىلەپ، شاپ بەرىپ ونىڭ جاعاسىنان الا ءتۇستى. زارە-قۇتى قالماعان يۋپيتەر اۋزى اشىلىپ، كوزى الارعان كۇيى، قولىنداعى كۇرەكتەردى تاستاي سالدى دا، تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.

— الاياق نەمە،— اشۋلى لەگران تىستەنىپ زورعا سويلەدى،— قارعىس اتقان قارا الباستى، جانىڭنىڭ بارىندا جاسىرماي جىلدام ايت، سەنىڭ سول كوزىڭ قايسى دەيمىن!

— ءتاڭىر جارىلقاعىر، ماسسا ۆيلل، مىنە، مەنىڭ سول كوزىم مىنە! — زارەسى ۇشقان يۋپيتەر وڭ كوزىن قولىمەن نۇسقاپ، مىرزاسى وسى كوزىن ويىن الار دەپ قاۋىپتەنگەندەي، ونى الاقانىمەن قاتتى باسىپ تۇرىپ، وكىرىپ جىبەردى.

— ءوزىم دە سولاي شىعار دەپ ەدىم-اۋ! مەن مۇنى بىلگەنمىن! ۋرا! — دەپ داۋرىققان لەگران نەگردى قويا بەردى. ءسويتتى دە ول بىرەسە مىرزاسىنا، بىرەسە ماعان جاۋتاڭداي قاراپ، سىلەيىپ تۇرعان قىزمەتشىسىنىڭ ەسىن شىعارىپ جىبەرگەن ادام ۇعىپ بولماس الدەبىر كۇردەلى بي قيمىلدارىن جاساي باستادى.

— ىسكە كىرىسەيىك! — دەدى لەگران.— قايتىپ بارايىق! ءبىز بۇل ويىننان قالايدا ۇتىپ شىعامىز! — ول ءبىزدى باياعى قىزعالداق اعاشقا قايتا ەرتىپ اكەلدى.

— ال كانى، يۋپيتەر،— دەدى لەگران، قايتادان اعاش تۇبىنە كەلىپ توقتاعان سوڭ، ايتشى، قۋ باس قالاي قاعىلعان ەكەن،— ءجۇزى بۇتاققا قاراي تۇر ما، ايتپەسە سىرتقا قاراپ تۇر ما؟

— قارعالار قونىپ، كوزىن شوقۋعا قولايلى بولۋ ءۇشىن سىرتقا قاراپ تۇر، ماسسا!

— ەندى مىنانى ايتشى، سەن قوڭىزدى قاي كوزىنەن وتكىزدىڭ؟ مىنا جاقتاعىسىنان با، الدە انا جاقتاعىسىنان با؟ — لەگران يۋپيتەردىڭ اۋەلى ءبىر كوزىن، ودان كەيىن ەكىنشى كەزىن ۇستادى.

— مىنا جاقتاعىسىنان، ماسسا، ءسىز ءوزىڭىز ايتقانداي سول جاق كوزىنەن،— دەدى يۋپيتەر ءباز-باياعىشا، ساۋساعىمەن وڭ كوزىن نۇسقاپ.

— وتە تاماشا، ءبارىن قايتادان باستايمىز!

ەسۋاستىعىندا ەندى ماعان ءبىرتۇرلى وزىندىك جۇيە بار سياقتى بولىپ كورىنگەن مەنىڭ دوسىم قوڭىزدىڭ تۇسكەن جەرىنە بۇرىن قاتىلعان قادانى سۋىرىپ الدى دا، ونى ءۇش ديۋيمدەي باتىسقا قاراي جىلجىتىپ قايتا قاقتى. قايتادان قادا مەن اعاشتىڭ اراسىنا جەر ولشەگىش لەنتاسىن كەرىپ، جاڭادان ەلۋ فۋت جەردى ولشەدى. ءبىزدىڭ بۇرىنعى قازعان شۇڭقىرىمىز ەندى بىرنەشە يارد بىلاي قالدى.

بۇرىنعىداي اۋماعى ۇلكەندەۋ ايماقتى قايتا بەلگىلەپ قايتادان كۇرەكتى قولعا الدىق.

مەن قالجىراپ قاتتى شارشادىم. ايتسە دە ماعان نە اسەر ەتكەنىن قايدام، ايتەۋىر جۇمىس دەگەنگە بۇرىنعىداي ازا بويىم قازا بولمايتىن سياقتى. نەگە ەكەنىن قايدام جۇمىسقا ىنتا-ىقىلاسىم ارتىپ، ءتىپتى كوڭىلىمدە ءبىر تولقۋ پايدا بولا باستادى. لەگراننىڭ ەرسى ىس-ارەكەتىنەن الدە قالاي كورەگەندىك پەن الدىڭ الا ويلاستىرىلعان جوسپارعا ۇقساس بىردەڭە بايقالاتىن سياقتى، شاماسى، ماعان دا سول اسەر ەتكەن بولسا كەرەك. بار ىنتاممەن قازىپ جاتىپ، مەن دە بەينە بايعۇس دوسىمدى ارباعان، اقىلىنان اداستىرعان سول ءبىر اڭىزداي عالامات بايلىقتى الگى شۇڭقىردىڭ تۇبىنەن ىزدەگەندەي ونىڭ تابانىنا ءوزىمنىڭ دە الدەنەشە مارتە شۇقشيا قاراعانىمدى بايقاپ قالدىم. ءبىزدىڭ جۇمىس ىستەگەنىمىزگە ءبىر جارىم ساعاتتاي ۋاقىت ءوتتى. ورشەلەنە شاۋىلدەگەن يت داۋىسى تاعى دا بەرەكەمىزدى الا باستاعاندا الدە ءبىر توسىن ويلار كوڭىلىمدى بۇرىنعىدان دا بەتەر بيلەپ العان ەدى. ەگەر بۇرىن ول ەركەلەپ نەمەسە ىزالانىپ ۇرگەن بولسا، ەندى ونىڭ بۇل بەيمازالىعىندا ءبىر سىر بار سياقتى. يۋپيتەر تاعى دا ونىڭ تۇمسىعىن تۇمشالاپ تاستاماق بولىپ ۇمتىلىپ ەدى، ول ۇستاتپاي شۇڭقىردىڭ ىشىنە قارعىپ ءتۇستى دە، الدىڭعى اياعىمەن جەردى تىرمالاپ، بار پارمەنىمەن قازا باستادى. بەس-التى سەكۋندتان كەيىن ول ەكى ادامنىڭ قاڭقاسىن، دالىرەك ايتقاندا ءشىرىپ كەتكەن ءجۇن ماتانىڭ جۇرناقتارىمەن، تەمىر تۇيمەلەرمەن ارالاسىپ ءۇيىلىپ جاتقان سۇيەكتەردى قازىپ شىعاردى. كۇرەكتى تاعى دا بىر-ەكى رەت كوسىپ-كوسىپ جىبەرگەندە — ءبىز ءجۇزى جالپاق يسپان پىشاعىنىڭ، بىرنەشە التىن جانە كۇمىس تەڭگەلەردىڭ شىعا كەلگەنىن كوردىك.

تەڭگەلەردى كورگەندە يۋپيتەردىڭ قۋانىشى قوينىڭا سىيماي كەتتى، ءبىراق ونىڭ مىرزاسىنىڭ جۇزىنەن ەرەكشە رەنىش ءىزى ايقىن اڭعارىلىپ تۇردى. ايتسە دە ول جۇمىستى توقتاتا كورمەڭدەر دەپ بىزگە جالبارىندى. سونى ايتىپ، اۋىز جيعانشا بولعان جوق، شۇڭقىردا تۇرعان مەنىڭ اياعىم تايىپ كەتتى، قوپسىعان توپىراققا كومۋلى جاتقان ۇلكەن تەمىر شىنعا اياعىمدى ءىلىپ قالدى دا ەتپەتتەي قۇلادىم.

ەندى جۇمىس شىنىمەن-اق قىزايىن دەدى؛ سول ءبىر ون مينۋت ىشىندە باستان كەشكەن تولقۋلى ءساتتى مەن ءوز ءومىرىمنىڭ ەش كەزەڭىمەن سالىستىرۋعا باتىلىم بارمايدى. ەش جەرى شىرىمەي، سول كۇيى ساقتالعان ۇزىنشا كەلگەن اعاش ساندىقتى قازىپ الدىق. جاسالعان تاقتايلارىنىڭ ايىرىقشا قاتتىلىعى، شاماسى، اتا حيميالىق ادىسپەن وڭدەلگەن، قوس حلورلى سىناپ ەرىتىندىسىنە سالىنعان بولار-اۋ دەگەن ويعا مەگزەدى. ساندىقتىڭ ۇزىندىعى ءۇش جارىم فۋتتاي، ەنى ءۇش فۋتتاي دا، بيىكتىگى ەكى جارىم فۋتتاي ەكەن. ول مىقتاپ تۇرىپ تەمىرمەن قۇرسالعان، مىقپەن شەگەلەگەن. ايقىش-ۇيقىش تارتىلعان تەمىر قۇرساۋلار كەرەگە كوزدەنىپ ساندىق بەتىن تولىق جاۋىپ تۇر. ساندىقتىڭ ەكى جاق بۇيىرىنەن، قاقپاقتىڭ جابىلعان جەرىنەن ءسال تومەنىرەكتەن ۇش-ۇشتەن نەبارى التى تەمىر شىعىرشىق قاعىلعان، دەمەك، ونى بىردەن التى ادام كوتەرۋگە بولادى. ۇشەۋلەپ كوتەرگەندە ءبىز ساندىقتى زورعا دەگەندە ورنىنان قوزعادىق. مۇنشاما جۇكتى الىپ كەتۋگە ءبىزدىڭ شامامىز كەلمەيتىنى بەلگىلى بولدى. ابىروي بولعاندا ساندىقتىڭ قاقپاعى سۋىرمالى ەكى بۇراندامەن بەكىتىلگەن ەكەن. كوڭىلىمىز قوبالجىپ، قولىمىز قالتىراپ، تىنىسىمىز تارىلىپ، ارەڭ دەگەندە بۇراندالاردى اعىتىپ سۋىرىپ الدىق. ساندىقتى اشقاندا وسىنشاما كوپ قازىنا كوز الدىمىزدا جارق ەتە قالدى. شام ساۋلەسى شۇڭقىردىڭ تۇبىنە تۇسكەندە، ءۇيىلىپ جاتقان التىن مەن اسىل تاستاردىڭ جارىقپەن شاعىلىسقان شۇعىلاسى مۇلدەم كوز اشتىرمادى.

ۇيىلگەن قازىنانى كورگەندەگى مەنىڭ سەزىمىمدى سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. ەڭ الدىمەن، ارينە، قايران قالدىم! لەگران بويىن كەرنەگەن قۋانىشتان دىڭكەسى قۇرىعان ادامداي، بىزبەن مۇلدە سويلەسپەي قويدى. ەگەر نەگردىڭ قاپ-قارا وڭىنە بوز دەگەن ءسوزدى قولدانۋ ورىندى بولسا، وندا يۋپيتەردىڭ ءجۇزى ءبىر ءسات التىننىڭ تۇسىندەي «بوپ-بوز» بولىپ كەتتى. ول توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي ەسەڭگىرەدى دە قالدى. سونان كەيىن تىزەرلەپ وتىرا كەتتى دە، بەينە ءبىر جىلى سۋعا مالىپ، راحاتتانعانداي قولىن ۇيىلگەن قازىناعا شىنتاعىنا دەيىن سۇڭگىتىپ جىبەرىپ، سول كۇيىندە قىبىر ەتپەي قالشيىپ ءبىراز وتىردى. اقىرىندا ءبىر كۇرسىنىپ الدى دا، ول بىلاي دەدى:

— مۇنىڭ ءبارىن ىستەگەن التىن قوڭىز! اياۋلى التىن قوڭىز، بايعۇس التىن قوڭىز! مەن بولسام عوي، ونى رەنجىتتىم-اۋ، مەن ونى بالاعاتتادىم-اۋ! مۇنىڭ ۇيات ەمەس پە؛ الجىعان نەگر؟ ايتشى كانى!..

مەن مىرزاسىن دا، قىزمەتشىسىن دە — ەكەۋىن دە تارتىپكە شاقىرۋعا ءماجبۇر بولدىم: قازىنانى دەرەۋ الىپ كەتۋ كەرەك ەدى. ءتۇن بولىپ قالدى، تاڭ اتقانشا ونىڭ ءبارىن ۇيگە تاسىپ جەتكىزىپ الۋ كەرەك. ءبىز قالاي ەتۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەي، باسىمىز قاتىپ، ميىمىز اينالدى. التىندى اكەتۋدىڭ ايلاسىن ويلاپ كوپ ۋاقىتىمىز زايا بولدى. اقىرىندا ساندىقتىڭ ىشىندەگى قازىنانىڭ ۇشتەن ەكىسىن اۋدارىپ الدىق، ءبىراق سونان كەيىن دە ونى شۇڭقىردان شىعارۋ وڭاي بولعان جوق، شىعارىلعان قازىنانى قارا بۇلدىرگەننىڭ قالىڭ بۇتاسىنىڭ اراسىنا تىعىپ، ءيتتى قاراۋىل قويدىق، يۋپيتەر وعان ءبىز قايتىپ ورالعانشا ورنىڭنان تاپجىلما، جاعىندى اشپا دەپ ءامىر بەرىپ كەتتى. سويتتىك تە ساندىقتى كوتەرىپ، ىلە جولعا شىقتىق. جول جەڭىل بولماسا دا، تۇنگى ساعات ءبىردىڭ شاماسىندا امان-ەسەن ۇيگە كەلىپ جەتتىك. ىلە-شالا كەرى قايتۋعا، ارينە، قاتتى قالجىرادىق. — ويتكەنى، ادامنىڭ توزىمدىلىگى مەن شىدامدىلىعىنىڭ دا شەگى بار عوي، ءبىز تاماق ءىشىپ، ساعات ەكىگە دەيىن دەم الدىق. سودان سوڭ ابىروي بولعاندا، ۇيدەن تابىلا قويعان، ءۇش قاتار قاپتى الدىق تا، ايالداماي قايتا جولعا شىقتىق. تاڭعى ساعات ءتورتتىڭ شاماسىندا — ءبىز ءتۇن ورتاسى اۋعان كەزدە قىزعالداق اعاشتىڭ تۇبىنە كەلىپ جەتتىك، قالعان ولجانى ۇشكە ءبولىپ ارقالاپ الدىق تا شۇڭقىردى كومبەي سول كۇيى تاستاپ، كەرى ورالدىق. قۇلانيەكتەنە باستاعان تاڭنىڭ ءالسىز ارايلى شۇعىلاسى شىعىستاعى اعاش باسىن ەندى-ەندى شالعان شاقتا بارىپ لەگراننىڭ لاشىعىنا جەتىپ، التىندى اكەپ بولمەنىڭ ورتاسىنا توكتىك-اۋ!

ابدەن قالجىراپ، شارشاعاندىقتان، ال-دارمەنىمىز قۇرىپ تۇرسا دا، بويدى بيلەگەن ەرەكشە تولقۋ تاعات تاپتىرمادى. ءۇش-تورت ساعات بەيمازا ۇيقىدان كەيىن، ۋادەلەسكەندەي ءبارىمىز ورنىمىزدان ۇشىپ تۇرىپ، قازىنامىزدى اقتارا باستادىق.

ساندىق اۋزى-مۇرنىنا شىعىپ، لىق تولىپ تۇر، ءبىز كۇنى بويى، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن اسىل تاستاردى سۇرىپتاۋمەن بولدىق. ويتكەنى ولار قالاي بولسا سولاي ۇيىلە سالىپتى. كەزىندە باسى-كوزىنە قاراماي ساندىققا تاستاي-تاستاي سالعانى ابدەن كورىنىپ-اق تۇر. مۇقيات سارالانعان سوڭ بارىپ قولىمىزعا تۇسكەن قازىنانىڭ العاشقىدا ءبىز ويلاعاننان الدەقايدا مول ەكەندىگى انىقتالدى. سول كەزدەگى التىننىڭ باعاسىمەن ەسەپتەگەندە ءبىر عانا التىن تەڭگەنىڭ ءوزى تورت ءجۇز ەلۋ مىڭ دوللاردان كەم ەمەس ەدى. كۇمىس مۇلدەم جوق ەكەن. تۇگەل التىن، ونىڭ ءوزى دە شەتەلدىك جانە سوناۋ ەرتە زاماندا شىعارىلعان فرانسۋز، يسپان، نەمىس تەڭگەسى، بىرنەشە اعىلشىن گينەياسى، تاعى باسقا بىزگە بەيمالىم، بەيتانىس تەڭگەلەر ەكەن. جازۋى ابدەن وشكەن، وقۋعا بولمايتىن ۇلكەن دە اۋىر تەڭگەلەر دە ۇشىراستى. سونىڭ ىشىندە امەريكاندىق ءبىر دە بىرەۋى جوق، اسىل تاستاردىڭ قۇنىن انىقتاۋ مۇنان دا قيىن بولدى. گاۋھار تاستار ءوزىنىڭ ۇلكەندىگىمەن، ادەمىلىگىمەن ءبىزدى قايران قالدىردى. بارلىعى ءجۇز ون گاۋھار تاس بار ەكەن، سونىڭ ىشىندە بىردە-بىر كىشكەنتايى كورىنبەيدى. ءبىز ساندىق تۇبىنەن جالت-جۇلت ەتكەن اسا عاجاپ ون سەگىز لاعىل تاس، ءۇش ءجۇز ون تاماشا ءىنجۋ، جيىرما ءبىر جاقۇت (جالتىراعان جاسىل اسىل تاس) جانە ءبىر جارقىراۋىق تاس تاپتىق. اسىل تاستاردىڭ ءبارى ساۋىتىنان الىنىپ، ساندىق تۇبىنە تاستاي سالىنىپتى. بالتالاپ-بالتالاپ مايىستىرىلعان ساۋىتتار التىن بۇيىمدارمەن بىرگە ارالاسىپ جاتىر، شاماسى، اسىل تاستاردى اجىراتا الماسىن دەپ ادەيى جاسالعان بولسا كەرەك. مەن اتاعان الگى زاتتاردان تىس ساندىقتا كوپتەگەن التىننان جاسالعان اشەكەي بۇيىمدار، ەكى جۇزگە تارتا ۇلكەن ساقينالار مەن سىرعالار، ەتەر جاڭىلماسام نەبارى وتىز التىن شىنجىر، سەكسەن ءۇش القا-كرەست؛ اسا باعالى بەس التىن كاديلنيسا، بەتىنە اسقان شەبەر زەرگەر قولىمەن ءجۇزىمنىڭ جاپىراعى، اسەم مۇسىندەر سالىنعان ءشاربات شاراپ ازىرلەۋگە ارنالعان ۇلكەن التىن شارا، التىنمەن اپتالعان ەكى سەمسەردىڭ سابى ءقازىر مەنىڭ ەسىمدە جوق جانە باسقا تولىپ جاتقان ۇساق-تۇيەك زاتتار بار ەكەن. اسىل زاتتاردىڭ جالپى سالماعى ءۇش ءجۇز ەلۋ اعىلشىن فۋنتىنان ارتىق بولاتىن. مەن بۇعان ساعاتتاردى قوسىپ وتىرعانىم جوق، ولاردىڭ ءوزى ءجۇز توقسان جەتى بولاتىن دا، سونىڭ ۇشەۋى قىمبات، ءارقايسىسى كەمىندە بەس ءجۇز دوللاردان تۇراتىن. ساعاتتار ەسكى ۇلگىمەن ەرتە زاماندا جاسالعان، مەحانيزمدەرىن توت باسىپ، توزدىرىپ تاستاپتى دا، ءبىراق اسىل تاستارمەن اشەكەيلەنگەن التىن قاقپاقتارى ءالى سول باياعى كۇيىندە ساقتالعان. سول ءتۇنى بۇل ساندىقتاعى زاتتاردى ءبىر جارىم ميلليون دوللار بولار دەپ جورامالداعان ەدىك. كەيىنىرەك، اسىل تاستار مەن التىن بۇيىمداردى ساتقانىمىزدا (كەيبىر ۇساق-تۇيەك زاتتاردى ءبىز ەسكەرتكىش ءۇشىن الىپ قالدىق) ءبىزدىڭ باستاپقى جوبامىز تىم قوراش بولىپ شىقتى.

اقىرىندا، قازىنا-بايلىقتى سۇرىپتاپ، بويدى بيلەگەن ەرەكشە تولقۋ ازداپ باسىلىپ، كوڭىل ساباسىنا تۇسكەن سوڭ، مەنىڭ بۇل عاجاپ قۇپيانىڭ سىرىن بىلگەنشە شىدامىم جەتپەي، دەگبىرىم تاۋسىلىپ وتىرعانىن كورگەن لەگران ءىستىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن تاپتىشتەپ تۇرىپ بايانداي باستادى.

— مەن ءاتۇستى سالىنعان قوڭىزدىڭ سۋرەتىن كورسەتكەن كەش ءسىزدىڭ ەسىڭىزدە بولار،— دەدى ول،— سوندا سالعان سۋرەتىمدى قۋباسقا ۇقسايدى دەگەندە مەنىڭ رەنجىگەنىمدى تاعى دا ەسىڭىزگە الىڭىزشى. العاشقىدا مەن ءسىزدى قالجىڭداپ وتىر ەكەن دەپ ويلادىم؛ ارتىنان قوڭىزدىڭ قىر ارقاسىنداعى داقتاردىڭ ورنالاسۋى ويىما ءتۇسىپ، ءسىزدىڭ ايتقاندارىڭىزدىڭ دا جانى بار-اۋ دەپ قالدىم. ايتسە دە ءسىزدىڭ مازاعىڭىز مەنىڭ نامىسىما ءتيدى، ويتكەنى ءبىرقاتار جۇرت مەنىڭ سۋرەتتى اجەپتاۋىر سالاتىنىمدى بىلەدى، سوندىقتان ءسىز، سول ءبىر جاپىراق پەرگامەنتتى ماعان قايتىپ بەرگەن كەزدە مەنىڭ ىزام كەلىپ، ۋماجداپ-ۋماجداپ ونى وتقا لاقتىرىپ جىبەرمەكشى بولدىم.

— ءبىر جاپىراق قاعازدى دەپ ايتقىڭىز كەلگەن بولار؟ — دەدىم مەن.

— جوق! باسىندا مەن دە سولاي دەپ ويلاپ قالىپ ەدىم، ءبىراق سۋرەت سالا باستاعان كەزدە ونىڭ ۇلبىرەگەن جۇپ-جۇقا پەرگامەنت ەكەنىن اڭعاردىم. ءوزىڭىز دە بىلەسىز، ول اعال-ساعال، لاس ەدى عوي. سونىمەن ۋماجداپ جاتقاندا الگى ايتىلعان سۋرەتكە الدەقالاي كوزىم ءتۇسىپ كەتكەنى بار ەمەس پە! جاڭا عانا ءوزىم قوڭىزدىڭ سۋرەتىن سالعان جەردەن قاڭقيعان قۋ باستىڭ بەينەسىن كورگەن كەزدە مەنىڭ قالاي تاڭ قالعانىمدى بىلسەڭىز ەدى! العاشقى ساتتە مەن ابىرجىپ، ساسىپ قالدىم. جالپى العاندا ولاردىڭ ءوزارا قايسى ءبىر ۇقساستىعى بولعانىمەن، سالعان سۋرەتىمنىڭ مىنا كورىپ وتىرعان سۋرەتىمنەن مۇلدە وزگەشە ەكەنى وزىمە ابدەن ايان عوي. مەن بالاۋىز شىراقتى الىپ، بولمەنىڭ ارعى بۇرىشىنا بارىپ جايعاسىپ وتىرىپ پەرگامەنتتى مەيلىنشە مۇقيات زەرتتەي باستادىم. ارعى جاعىن اۋدارىپ ەدىم، ودان الگىندە ءوزىم سالعان سۋرەتتىڭ قالامىمنان شىققان كۇيى، قاز-قالپىندا تۇرعانىڭ كوردىم. پەرگامەنتتىڭ ەكى بەتىنە سالىنعان سۋرەتتەردىڭ ءوزارا ۇقساستىعى سونداي، عاجاپ. پەرگامەنتتىڭ ارعى بەتىندەگى مەن سالعان قوڭىز، سۋرەتىنىڭ ءدال استىندا تۇرعان قۋ باستىڭ ۇلكەندىگى دە، ءتۇر-تۇلعاسى دا الگى قوڭىزدان اۋمايتىن! ەكەۋىنىڭ بۇلايشا ساي كەلۋى مەنى ءبىر ساتتە ابدىراتىپ تاستادى. مۇنداي ءۇردىس وقيعا ادەتتە ادامعا وسىلاي قاتتى اسەر ەتەدى. اقىل-ويىڭ مۇنداي وقيعالاردىڭ سەبەبىن بايلانىسىن انىقتاۋعا الەكتەنەدى دە، ونىسى ساتسىزدىككە ۇشىراعان سوڭ الدەقالاي ابىرجىپ، ءبىر ءسات توقىراپ قالادى. مەن وزىمە ءوزىم كەلىپ، ەسىمدى جيناعان كەزدە، كەنەت ماعان الگى ايتىپ وتىرعان ساتسىزدىكتەن دە اسقان عاجاپ ءبىر وي كەلەدى. قوڭىزدىڭ سۋرەتىن سالعانىمدا پەرگامەنتتە ەشقانداي سۋرەتتىڭ بولماعانى تايعا تاڭبا باسقانداي كوكىرەگىمدە سايراپ تۇر. بۇعان مەنىڭ ەش كۇمانىم جوق بولاتىن، سەبەبى، مەن سۋرەت سالۋعا تازالاۋ جەر ىزدەپ، پەرگامەنتتى ولاي دا، بىلاي دا اۋدارىپ قاراعانمىن. ەگەر وندا قۋباستىڭ سۋرەتى بولسا، مەن، ارينە، ونى قالاي دا كورگەن بولار ەدىم. مۇندا مەن بىلمەيتىن ءبىر سىر بولعانى. ايتسە دە، مەن سىزگە ايتار بولسام: سول كەزدە، العاشقى مەزەتتىڭ وزىندە-اق، ميىمنىڭ قۇپيالى تەرەڭ ءبىر تۇكپىرىندە اقيقاتتىعىن كۇنى كەشە جاسالعان تۇنگى ساياحات ايقىن دالەلدەگەن كورەگەندىكتىڭ تالماۋسىراعان ساۋلەسى پايدا بولعان ەدى. مەن ورنىمنان تۇرىپ، پەرگامەنتتى كوزدەن قالتارىس ءبىر جەرگە تىعىپ قويدىم دا، ونىڭ ءمان-جايىن ءوزىم وڭاشا قالعان سوڭ ويلاستىرۋدى ۇيعاردىم.

ءسىز ۇيىڭىزگە كەتىپ، يۋپيتەر قالىڭ ۇيقىعا كىرىسكەن سوڭ الدىمدا تۇرعان مىندەتتەردى جۇيەلى تۇردە جان-جاقتى تالداپ، زەرتتەۋگە كىرىستىم. ەڭ الدىمەن پەرگامەنتتىڭ قانداي جاعدايدا قولىما تۇسكەنىن ويشا قايتا شولدىم. ءبىز قوڭىزدى قۇرلىقتان، ارالدىڭ شىعىس جاعىنان ءبىر ميلدەي جەردەن، تاسىعان سۋ كەلىپ جەتكەن جيەكتەن تاۋىپ الدىق. قوڭىزدى شاپ بەرىپ ۇستاي العانىمدا ول مەنىڭ قولىمدى شاعىپ الدى دا، مەن ونى جەرگە قايتا تاستاپ جىبەردىم. قاسىنا كەپ تۇسكەن قوڭىزدى ۇستاماس بۇرىن، يۋپيتەر ادەتتەگى ساقتىعىنا باسىپ، توڭىرەگىنەن ساۋساقتارىن قورعايتىن ءشوپتىڭ جاپىراعى ما، الدە بىردەڭە مە، ىزدەي باستادى. سول كەزدە ونىڭ دا، مەنىڭ دە كوزىم بىردەن وسى ءبىر جاپىراق پەرگامەنتكە ءتۇستى؛ وندا ماعان ول قاعاز سياقتى بولىپ كورىنگەن ەدى، پەرگامەنتتى قۇم باسىپ قالىپتى دا، ونىڭ تەك ءبىر ۇشى عانا كورىنىپ جاتىر ەكەن. سول ماڭنان الگىندە كەمەدە بولاتىن شاعىن قايىقتىڭ قاڭقاسىن كورگەنمىن، شاماسى بۇل جەردە جاتقانىڭا تالاي زامان بولسا كەرەك، ويتكەنى ونىڭ اعاش جاقتاۋلارىنىڭ تامتىعى دا قالماپتى.

سونىمەن يۋپيتەر پەرگامەنت الىپ، وعان قوڭىزدى وراپ، ماعان بەردى. كوپ ۇزاماي ءبىز ۇيگە قايتتىق. جول-جونەكەي لەيتەنانت دج-نى جولىقتىردىق، مەن وعان تاپقان ولجامىزدى كورسەتتىم، ول قوڭىزدى فورتقا وزىمەن بىرگە اكەتۋگە مەنەن رۇقسات سۇرادى. مەن كەلىستىم، ول قوڭىزدى الىپ جەلەتىنىڭ قالتاسىنا سالدى دا، پەرگامەنتتى ماعان قايتارىپ بەردى. لەيتەنانت مەنىڭ كەلىسىمىمدى تەزىرەك پايدالانىپ قالعىسى كەلدى بىلەم، ءارى مەنى سوزىنەن اينىپ جۇرە مە دەپ قاۋىپتەنگەن دە بولار، قوڭىزدى دەرەۋ قالتاسىنا سالا قويدى. ونىڭ تابيعات تانۋعا بايلانىستىنىڭ بارىنە ەرەكشە ىنتا-ىقىلاس قوياتىنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز. مەن دە ويلانىن جاتپاي پەرگامەنتتى قالتاما تىعا سالدىم.

قوڭىزدىڭ سۋرەتىن سالۋ ءۇشىن ستولدىڭ جانىڭا بارعانىمدا قولىما وڭايدا جاتقان قاعاز ىلىنە قويماعانى ەسىڭىزدە شىعار. مەن جاشىكتى اشىپ ەدىم، ونىڭ ىشىندە دە قاعاز جوق ەكەن. ەسكى حات پا، ايتەۋىر بىردەڭە تابىلار دەگەن ۇمىتپەن قالتامدى قارمانا باستادىم — قولىما پەرگامەنت ىلىكتى. ونىڭ قولىما قايدان، قالاي كەلىپ تۇسكەنىن ادەيى تاپتىشتەپ ايتىپ وتىرمىن. ويتكەنى بۇل جاعدايدىڭ ۇلكەن ءمانى بار.

ەگەر قالاساڭىز مەيلى مەنى قيالي دەپ ساناۋىڭىزعا بولادى ءبىراق مەن سول مەزەتتىڭ وزىندە-اق وسى وقيعالاردىڭ اراسىندا بەلگىلى ءبىر بايلانىس بار ەكەنىن بايقادىم. مەن لوگيكالىق ۇزىن تىزبەكتىڭ ەكى بۋىنىڭ جالعاستىردىم. تەڭىزدىڭ جاعاسىندا جەڭىل قايىق، سونىڭ ماڭىندا قۋ باستىڭ سۋرەتى سالىنعان پەرگامەنت — ءبىلىپ قويىڭىز، قاعاز ەمەس، پەرگامەنت جاتادى. ءسىز، ارينە، بۇل ارادا قانداي بايلانىس بار دەپ سۇرارسىز. مەن جاۋاپ بەرەيىن قۋ باس — تەڭىز قاراقشىلارى — پيراتتاردىڭ (ەمبلەماسى) بەلگىسى ەكەنى بارشاعا ايان. شايقاس الدىڭدا تەڭىز قاراقشىلارى كەمە ماچتاسىنا قۋ باستىڭ سۋرەتى سالىنعان جالاۋ كوتەرەتىن بولعان.

سونىمەن مەن الگىندە ايتقانىمداي، ول قاعاز ەمەس، پەرگامەنت بولاتىن. پەرگامەنت اسا ۇزاق ۋاقىت، بىلايشا ايتقاندا ماڭگى ساقتالادى. ونى ادەتتەگى بىردەڭەلەردى جازۋعا وتە سيرەك پايدالانادى، ويتكەنى ودان دا قاعازعا جازىپ، قاعازعا سۋرەت سالعاننىڭ ءوزى الدەقايدا جەڭىل. وسىدان بارىپ، ءبىز تاۋىپ العان پەرگامەنتتەگى قۋ باس تەگىن سالىنباعان، مۇندا ءبىر ەرەكشە ءمان بولۋعا ءتيىس دەگەن وي كەلدى. سونداي-اق مەن پەرگامەنتتىڭ كولەمىنە دە كوڭىل اۋداردىم. الدەقانداي سەبەپتەرمەن پاراقتىڭ ءبىر بۇرىشى جىرتىلىپ قالىپتى، ءبىراق باستاپقىدا پەرگامەنتتىڭ ءسال ۇزىنشا بولعانى كورىنىپ تۇر. مۇنىڭ ءوزى پەرگامەنتتىڭ ۇزاق ۋاقىت، ءارى قۇپيا ساقتالۋعا ارنالعان، ەستەلىك جازبالارىنا ارنالعان ءتۇرى بولاتىن.

— ونىڭ ءبارى دۇرىس،— دەپ لەگراننىڭ ءسوزىن ءبولدىم،— ءبىراق ءسىز الگىندە پەرگامەنتكە قوڭىزدىڭ سۋرەتىن سالعان كەزىڭىزدە وندا قۋ باستىڭ سۋرەتى جوق ەدى دەدىڭىز عوي. ەندەشە سول قۋ باستىڭ سۋرەتى (ونى كىم سالعانىڭ ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى) ءسىز قوڭىزدىڭ سۋرەتىن سالىپ بولعاننان كەيىن تانا پايدا بولدى دەپ ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعاندا، تاعى دا جەڭىل قايىق پەن قۋ باستىڭ اراسىندا بەلگىلى ءبىر بايلانىس بار ەدى دەۋىڭىز قالاي؟

— ءا! قۇپيانىڭ ءوزى دە وسىدان باستالادى! ايتسە دە ونىڭ بۇل اراداعى قۇپيا سىرىن اشۋ ماعان ونشا قيىنعا تۇسكەن جوق دەۋىمە بولادى. مەن ءوزىم ويلاعان ءبىر باعىتتان تايمادىم، ويتكەنى لوگيكاعا جۇگىنسەك، مۇنىڭ ءبىر عانا شەشۋى بار ەدى. جالپى مەنىڭ ويىم بىلاي بولدى. مەن قوڭىزدىڭ سۋرەتىن سالعان كەزدە عوي پەرگامەنتتە قۋ باستىڭ نىشانى دا بولعان جوق. سۋرەتتى سالىپ بولدىم دا، مەن ونى سىزگە بەردىم، پەرگامەنتتى وزىمە قايتارعانشا ءسىزدىڭ ءاربىر قيمىلىڭىزدى باعىپ قاراپ وتىردىم. دەمەك، وعان قۋ باستىڭ سۋرەتىن سالعان ءسىز ەمەس. ءبىراق، سىزدەن بوتەن ونى سالاتىن دا ەشكىم جوق، ەندەشە قۋ باستىڭ مۇلدەم سالىنباعانى. وندا ول قايدان پايدا بولدى؟

وسى ارادا مەن سول كەشتە بولعان وقيعانىڭ ءبارىن تۇگەل ەسىمە تۇسىرۋگە تىرىستىم. كۇن سۋىق بولاتىن. (ءيا، بۇل سيرەك تە ءساتتى وقيعا!)، پەشتە وت مازداپ جانىپ جاتقان. مەن قاتتى ءجۇرىپ كەلگەندىكتەن دەنەم قىزىپ، ستولدىڭ جانىڭا بارىپ وتىردىم. ال ءسىز بولساڭىز كرەسلوڭىزدى پەشتىڭ اۋزىنا جاقىنداتا ءتۇستىڭىز. مەن پەرگامەنتتى بەرىپ، ونى ەندى ءسىز قاراي باستاعان كەزىڭىزدە، قاسقىر، ءبىزدىڭ نيۋفاۋندلەند ارسالاڭداپ ۇيگە كىرىپ كەلدى دە، ەركەلەپ ءسىزدىڭ ومىراۋىڭىزعا اسىلدى. ءيتتى ءسال يتەرىپ، سول قولىڭىزبەن ونىڭ باسىنان سيپادىڭىز دا، پەرگامەنت ۇستاعان وڭ قولىڭىزدى ەكى تىزەڭىزدىڭ اراسىنا ءتۇسىرىپ جىبەردىڭىز، ول وتقا تىم جاقىنداپ كەلدى. مەن، ءتىپتى، پەرگامەنت قىزىپ، لاپ ەتە قالار ما ەكەن دەپ قاۋىپتەنىپ ەندى سىزگە ەسكەرتپەك بولىپ ۇمسىنا بەرىپ ەدىم، ءبىراق ۇلگەرمەدىم، ويتكەنى سول كەزدە ءسىز قايتادان قولىڭىزدى كوتەرىپ، سۋرەتتى قاراي باستادىڭىز. وسى كورىنىستەردىڭ ءبارىن ويشا قاز قالپىنا كەلتىرىپ، كوز الدىما ەلەستەتكەن سوڭ پەرگامەنتتە قۋ باستىڭ سۋرەتى جىلۋدىڭ اسەرىمەن پايدا بولعانىنا مەنىڭ ەش كۇمانىم قالعان جوق.

قاعازعا جانە پەرگامەنتكە كورىنبەيتىن ارىپتەرمەن جازۋعا كومەكتەسەتىن حيميالىق زاتتار قۇرامى سوناۋ ەستە جوق ەرتە زاماننان بەرى بار ەكەنىن ءسىز دە، ارينە، ەستىگەن بولارسىز. جازۋ تەك جىلۋدىڭ اسەرىمەن عانا كورىنەدى. سافرانى ازوت پەن تۇز قىشقىلىنىڭ قوسپاسىنا ارالاستىرىپ، سودان كەيىن ونى ءتورت ەسە كوپ سۋعا ەرىتسەڭىز جاسىل سيا بولادى. كوبالتتى كورولەكتى ءمۇساتىر سپيرتىنە ەرىتسەڭىز — قىزىل سيا شىعادى. جازۋ بىرتە-بىرتە ءوشىپ كەتەدى، ءبىراق كەيىن قاعازدى نەمەسە پەرگامەنتتى وتقا قىزدىرساڭىز ول قايتا پايدا بولادى.

مەن پەرگامەنتكە سالىنعان قۋ باستىڭ سۋرەتىن اسىقپاي مۇقيات قاراي باستادىم. سۋرەتتىڭ سىرتقى ءپىشىنى مەن پەرگامەنتتىڭ شەتىنە جاقىن جەردەگى سۋرەتتىڭ اۋماعىن ايتام،— وزگە جاعىنان انىعىراق كورىنىپ تۇر. دەمەك، جىلۋدىڭ جەتكىلىكسىز بولعانى نەمەسە ونىڭ الا-قۇلا تيگەنى. مەن دەرەۋ وت جاعىپ، شوقتىڭ ۇستىنە پەرگامەنت قىزدىرا باستادىم. كوپ ۇزاماي قۋ باستىڭ سۋرەتى بۇرىنعىدان دا انىعىراق كورىندى. بۇل تاجىريبەمدى ودان ءارى جالعاستىرا ءتۇسىپ ەدىم، ءبىر كەزدە پەرگامەنتتىڭ قۋ باسقا قارسى قيعاش بۇرىشىنان بىردەڭە كورىندى دە، مەن ونى باستاپقىدا ەشكى بولار دەپ ويلاپ قالدىم. كەيىننەن زەر سالا قاراسام، ەشكى ەمەس، ول ەشكىنىڭ لاعى بولىپ شىقتى.

— حا-حا-حا! — مەن قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدىم.— ارينە، لەگران، مەنىڭ كۇلەتىن رەتىم جوق، ءبىر جارىم ميلليون دوللار ويىنشىق ەمەس، ايتسە دە ءسىزدىڭ لوگيكالىق وي وركەنىنە بۇل ارادان تاعى دا ءبىر بۋىن قوسۋدىڭ رەتى كەلمەيتىن شىعار! قاراقشى مەن ەشكى ۇيلەسپەيتىن بولار. قاراقشىلار مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانبايدى، ول — فەرمەرلەردىڭ ۇلەسى.

— ءبىراق مەن ول ەشكى ەمەس، لاق ەكەن دەدىم عوي سىزگە.

— ەشكى بولماسا لاق، ونىڭ ايىرماشىلىعى شامالى.

— ۇلكەن ايىرماشىلىعى جوق ەكەنىن مەن دە بىلەمىن، دەگەنمەن ايىرماشىلىق بار،— دەدى لەگران،— kid (لاك) جانە Kidd — دەگەن ەكى ءسوزدى سالىستىرىپ كورىڭىزشى! كاپيتان كيدد جونىندە كىتاپتاردان وقىعانىڭىز، الدە ەستىگەنىڭىز بار ما؟ مەن مالدىڭ سۋرەتىن كورگەن بويدا رەبۋستاعى سۋرەت سياقتى ول دا يەروگليفتىك قولتاڭبا بولار دەپ ويلادىم. «قولتاڭبا» دەيتىن سەبەبىم — لاقتىڭ سۋرەتى پەرگامەنتتىڭ ادەتتە قولتاڭبا قويىلاتىن جەرىنە سالىنىپتى. پەرگامەنتتىڭ قاراما-قارسى قيعاش بۇرىمىنداعى قۋ باستىڭ سۋرەتى دە گەرب نەمەسە ءمور بولار-اۋ دەگەن ويعا مەگزەيدى. الايدا مەنىڭ ويشا جورامالداعان بۇل دوكۋمەنتىمدە ەڭ باستىسى — تەكستىڭ بولماۋى مەنى قاتتى ساستىردى.

— دەمەك، ءسىز ءمور مەن قولتاڭبانىڭ اراسىندا جازۋ بولۋعا ءتيىس دەپ سانادىڭىز عوي!

— ءيا، سولاي دەۋگە بولادى. شىنىن ايتسام، ۇلكەن ولجاعا تاپ بولامىن دەگەن زور ءۇمىت سەنىمى بويىمدى بيلەپ الدى. نەلىكتەن، ونى ءوزىم دە بىلمەيمىن. مۇمكىن بۇل كورەگەندىكتەن ەمەس، ءوزىمدى ءوزىم سوعان يلاندىرۋدان تۋعان سەزىم دە بولۋى ىقتيمال. قوڭىزدىڭ شىنايى التىننان جاسالعانى جونىندەگى يۋپيتەردىڭ قيسىنسىز قالجىڭى ماعان شىنىمەن قاتتى اسەر ەتتى. ونىڭ بەر جاعىندا كۇتپەگەن وقيعالار مەن كەزدەسۋلەردىڭ تۇتاس كەلۋى تاعى بار!.. وسى وقيعالاردىڭ ءبارى، ءتىپتى مۇمكىن، جىلىنا ءبىر مارتە عانا بولاتىن پەشكە وت جاعىلاتىن سۋىقتىڭ دا سول كۇنى بولۋىن كورمەيسىز بە؟ ايتپەسە، پەشكە وت جاعىلماسا، دەر كەزىندە كەلىپ جەتكەن ءبىزدىڭ ءيتتىڭ قاتىسى بولماسا، ارينە، مەن وندا ەش ۋاقىتتا قۋ باس جونىندە ەشتەڭە بىلمەگەن، ەشقاشان مۇنشاما قازىنانىڭ يەسى بولماعان بولار ەدىم.

— جارايدى سونان كەيىن نە بولدى؟

— جاقسى، كيدد پەن ونىڭ سىبايلاستارى اتلانتيكا جاعالاۋلارىنىڭ ءبىر جەرىنە كومگەن قىرۋار قازىنا جونىندە ايتىلىپ جۇرگەن كوپتەگەن الىپ قاشپا قاۋەسەتتەر بار ەكەنىن سىزدەر، ارينە، بىلەسىزدەر. بۇل قاۋەسەتتەردىڭ تۇپكى توركىنىندە، ارينە، شىندىق جاتقانى اقيقات. قاۋەسەت تالاي زاماننان بەرى ايتىلىپ ءجۇر دە جانە ءازىر قالار ەمەس؛ مەنىڭ ويىمشا مۇنىڭ ءوزى كومبەنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن تابىلماعاندىعىنىڭ ايعاعى سياقتى. ەگەر كيدد اۋەلى قازىناسىن تىعىپ، ارتىنان ءوزى كەلىپ اشىپ الا كەتكەن بولسا، وندا بۇل قاۋەسەت بىزگە وزگەرىسسىز ءباز باياعى كۇيىندە جەتپەگەن بولار ەدى. بايقايسىز با، قاۋەسەتتە قازىنانى ىزدەگەنى جونىندە ايتىلادى دا، ونىڭ تابىلعاندىعى جايىندا ءبىر اۋىز ءسوز جوق، قاراقشى قازىناسىن قازىپ الىپ كەتتى دەگەنشە، ول جونىندەگى الىپ-قاشتى لاقاپ تا پىشاق كەسكەندەي تىيىلار ەدى. ماعان ۇنەمى وسى كيددتىڭ قازىنانى تاۋىپ الىپ كەتۋىنە كۇتپەگەن ءبىر توسىن جاعداي، ايتالىق ونىڭ جاتقان جەرى بەلگىلەنگەن كارتانىڭ جوعالۋى سياقتى بىردەڭە كەدەرگى بولعان سياقتى بولادى دا تۇرادى. كيدد سونداي باقىتسىزدىققا ۇشىراماسا، كومىلگەن قازىنا جونىندە بۇل جالعاندى سەزبەيتىن، باسقا قاراقشىلاردىڭ تاۋەكەلگە بەل بايلاپ جۇرگىزگەن بوس ابىگەر ارەكەتتەرى بۇكىل الەمگە جايىلعان، ءتىپتى ءبىزدىڭ كەزىمىزگە جەتكەن وسى قاۋەسەتتەر مەن لاقاپتاردى تۋعىزعان سياقتى. وسى ماڭنان الدەبىرەۋ شىنىمەن كومبە قازىنا تاۋىپ الىپتى دەگەندى ءسىرا دا ەستىگەنىڭىز بار ما؟

— جوق، ەشقاشان ەستىگەن ەمەسپىن.

— ال كيددتىڭ قىرۋار بايلىق يەسى بولعانى جۇرتتىڭ بارىنە ايان. دەمەك، قازىنا ءالى سول جەر استىندا جاتىر دەگەن تۇجىرىم جاسادىم. ەگەر مەنىڭ كوكىرەگىمدە وسى ءبىر ەرەكشە جاعدايدا قولىما تۇسكەن پەرگامەنت كيددتىڭ قازىناسى جاتقان جەردى تابۋىما كومەكتەسەدى دەگەن ۇمىتپەن شەندەسەتىن ءۇمىت تۋعان بولسا، وعان سىزدەر تاڭدانباي-اق قويىڭىزدار.

— سونان كەيىن نە ىستەدىڭىز؟

— مەن وتتى بىرتە-بىرتە كۇشەيتە وتىرىپ، پەرگامەنت قايتا قىزدىردىم ءبىراق ودان پالەندەي جاڭالىق شىقپادى. سوندا ماعان پەرگامەنتتىڭ بەتىندەگى باتتاسقان كىر بوگەت بولىپ تۇرعان شىعار دەگەن وي كەلدى مەن ونى ەپتەپ قانا جىلى سۋمەن جۋدىم. سونان كەيىن ونى قۋ باستىڭ سۋرەتى سالىنعان بەتىن تومەن قاراتىن تەمىر تاباعا سالدىم دا، تابانى شوقتىڭ ۇستىنە قويدىم. بىرنەشە مينۋتتان كەيىن تابا ابدەن قىزعان كەزدە مەن پەرگامەنت كوتەرىپ الدىم، ونىڭ ءار جەرىنەن قاز قاتار تىزىلگەن، سيفرعا ۇقساس بەلگىلەر بايقالعانىن كورگەندە قۋانىشىم قوينىما سىيمادى. مەن پەرگامەنت قايتادان تاباعا سالىپ، تاعى دا وتقا ۇستادىم. سول كەزدە بارىپ جازۋ تولىق كورىندى.— ءقازىر سىزگە كورسەتەمىن. لەگران پەرگامەنت قىزدىرىپ، ونى ماعان ۇستاتتى. قۋ باس پەن لاقتىڭ اراسىندا قىزىل بىردەڭەمەن قالاي بولسا سولاي جازىلعان مىناداي بەلگىلەر ءتۇر ەكەن:

53##+305))6*؛4826)4#-)4#)؛806*؛

48+8ءى ءى60))85؛؛]8*؛؛#*8+83(88)5*+؛

46(؛88*96*؟؛8)*#(؛485)؛5*+2:*#

(؛4956*2(5*=4)88*؛4069285)؛)

6+8)4##؛1#9؛48081؛8:8#1؛48

+85؛4)485+528806*81(#9؛48؛(88؛

4(#؟34؛48)4#؛161؛:188؛#؟؛

— دەگەنمەن،— دەدىم پەرگامەنتتى لەگرانعا قايتىپ بەرىپ جاتىپ،— بۇل مەنى ورنىمنان قوزعالتا دا الماعان بولار ەدى. گولكوندانىڭ بارلىق الماسىن جيىپ بەرسە دە، مۇنداي شىتىرماندى شەشۋدى قولعا المايمىن.

— ايتسە دە،— دەدى لەگران،— ءبىر قاراعاندا بولماسا، اناۋ ايتقانداي ونشا قيىن ەمەس. مىنا بەلگىلەر، ارينە،— شيفر؛ (قۇپيا جازۋ)، بىلايشا ايتقاندا، ولار ءسوزدى جاسىرىپ تۇر. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، كيدد اسا كۇردەلى ءسوزجۇمباق قۇراستىرا الماعان بولار ەدى. مەن ءا دەگەندە-اق بۇل ءقارادۇرسىن عانا شيفر، ونىڭ وزىندە دە تەڭىزشىنىڭ ورەسىز وي-قيالىنا مەيلىنشە شەشىپ بولماس جۇمباق بولىپ كورىنگەن قۇپيا جازۋ دەپ ۇيعاردىم.

— سونىمەن ءسىز، سونىڭ شەشۋىن تاپتىڭىز با؟

— وپ-وڭاي تاپتىم. مەنىڭ تاجىريبەمدە مۇنان مىڭ ەسە كۇردەلى قۇپيا جازۋلار كەزدەسكەن. ءومىرىمنىڭ ەرەكشەلىگى مەن وعان تابيعي بەيىمدىلىگىمە بايلانىستى مەن دە مۇنداي باس قاتىراتىن شىتىرمان جۇمباقتاردى شەشۋمەن اينالىسقان ەدىم جانە مەن ءوز تاجىريبەمە سۇيەنىپ، ەگەر دۇرىس جولعا باعىتتالسا ءبىر ادامنىڭ اقىل-ويىن ەكىنشى ادام شەشە المايتىن جۇمباق ويلاپ تابۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم. تۋراسىن ايتسام، ەگەر سوزدەرى قاتەسىز شيفرلانىپ، دوكۋمەنت ءبىرشاما ءتاۋىر ساقتالسا بولعانى، ودان باسقانىڭ ماعان قاجەتى شامالى، ونىڭ ار جاعىندا مەن ءۇشىن ەشقانداي قيىندىق جوق.

مۇنداي جاعدايدى ادەتتە ەڭ الدىمەن اڭگىمە كريپتوگراممانىڭ ءتىلى تۋرالى بولادى. شەشۋ ءپرينسيپى (اسىرەسە بۇل ءقارادۇرسىن شيفرلارعا ءتان)، كوبىنە تىلگە بايلانىستى. بۇل ماسەلەنى ءبىر تانا جولمەن، ءدال تاپقانعا دەيىن تىلدەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن سىناي وتىرىپ قانا انىقتاي الاسىڭ. ءبىزدىڭ پەرگامەنت ونداي قيىندىق تۋعىزعان جوق؛ قولتاڭبانىڭ ءوزى-اق شەشۋىن ايتىپ تۇردى. كيد پەن كيدد دەگەن جاڭىلتپاش ءسوز تەك اعىلشىن تىلىندە عانا كەزدەسۋى ىقتيمال ەدى، ال ەگەر وندا بولماي شىقسا مەن ونى ارينە، وزگە تىلدەردەن ىزدەستىرەر ەدىم. يسپانيا تەڭىزدەرىنىڭ قاراقشىسى جاسىرىن جازبالار ءۇشىن فرانسۋز نەمەسە يسپان ءتىلىن پايدالانعان بولار ەدى. ءبىراق مەن كريپتوگراممانىڭ اعىلشىن تىلىندە جازىلعانىڭ بىردەن بىلە قويدىم.

كريپتوگرامما تەكستىنىڭ بىرىنە ءبىرى تىركەستىرىلىپ جازىلعانىڭ كورىپ وتىرسىز. ەگەر جەكە سوزدەر ءوز الدىڭا بولەك-بولەك جازىلعان بولسا وندا شەشۋى الدەقايدا وڭاي بولار ەدى. وندا مەن ەڭ قىسقا سوزدەردى ءوزارا سالىستىرىپ، تالداۋدان باستاعان بولار ەدىم دە، ءبىر ارىپتەن تۇراتىن (ماسەلەن، «مەن» ەسىمدىگىنەن نەمەسە جالعاۋىنان) ءسوزدى تاپسام بولدى، شيفردى شەشىلدى دەپ سانار ەدىم. ءبىراق سوزدەردىڭ ارالىعىندا ءۇزىلىس جوق، سوندىقتان كريپتوگراممادا قانداي بەلگىلەر ءجيى، قانداي بەلگىلەر سيرەك كەزدەسەتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن مەن بىركەلكى بەلگىلەردى ساناۋعا كىرىستىم. ساناپ شىققان سوڭ مەن مىناداي كەستە جاسادىم:

8 دەگەن بەلگى 34 رەت كەزدەسەدى؛

؛ دەگەن بەلگى 27 رەت كەزدەسەدى؛

4 دەگەن بەلگى 19 رەت كەزدەسەدى؛

) دەگەن بەلگى 16 رەت كەزدەسەدى؛

# دەگەن بەلگى 15 رەت كەزدەسەدى؛

* دەگەن بەلگى 14 رەت كەزدەسەدى؛

5 دەگەن بەلگى 12 رەت كەزدەسەدى؛

6 دەگەن بەلگى 11 رەت كەزدەسەدى؛

+ دەگەن بەلگى 8 رەت كەزدەسەدى؛

I دەگەن بەلگى 7 رەت كەزدەسەدى؛

0 دەگەن بەلگى 6 رەت كەزدەسەدى؛

9 جانە 2 دەگەن بەلگى 5 رەت كەزدەسەدى؛

: جانە 3 دەگەن بەلگى 4 رەت كەزدەسەدى؛

؟ دەگەن بەلگى 3 رەت كەزدەسەدى؛

|| دەگەن بەلگى 2 رەت كەزدەسەدى؛

جانە ] دەگەن بەلگى 1 رەت كەزدەسەدى.

اعىلشىننىڭ جازبا تىلىندە ەڭ ءجيى قولدانىلاتىن «ە» ءارپى، ونان كەيىن a، و، ءى، d، ھ، n، r، s، t، ي، ۋ، س، f، g، 1، ش، w، b، k، p، q، x، z ارىپتەرىنىڭ قولدانىلۋى بىرتە-بىرتە ازايا بەرەدى. ە ءارپىنىڭ ءجيى كەزدەسەتىنى سونشالىقتى ءتىپتى ول باسىم بولمايتىن ءسوزدى تابۋدىڭ ءوزى قيىن. سونىمەن، اۋەل باستان-اق، ارقاۋ ءبىزدىڭ قولىمىزعا ءتۇستى. جالپى جاساعان كەستەمىزدىڭ كوپ پايداسى ءتيۋى مۇمكىن، ءبىراق بۇل جاعدايدا ونىڭ العاشقى ساتتە عانا قاجەتى بار. 8 دەگەن بەلگى — كريپتوگراممادا وزگەلەرىنە قاراعاندا ءجيى كەزدەسەتىن بولعاندىقتان دا ونى ءبىز اعىلشىن الىپپەسىنىڭ «ە» ءارپىنىڭ ورنىنا الامىز. ءبىزدىڭ بولجامىمىزدى تەكسەرىپ كورۋ ءۇشىن بۇل بەلگى قوسارلانىپ كەلە مە ەكەن، ەندى سونى كورەيىك. ويتكەنى، ءوزىڭىز بىلەسىز اعىلشىن تىلىندە «ە» ءارپى ادەتتە. ماسەلەن، meet، fleet، speed، seed، seen، been، agree سياقتى سوزدەردە قوسارلانىپ جازىلادى. كريپتوگرامما ونشا كولەمدى بولماسا دا، وندا 8 دەگەن بەلگى كەمىندە بەس مارتە قوسارلانىپ كەزدەسەدى ەكەن.

سونىمەن، 8ء-دى «ە» دەپ سانايىق. اعىلشىن تىلىندە ەڭ ءجيى قولدانىلاتىن ءسوز — انىقتاعىش ارتيكل the. ەندى وسىعان وراي ورنالاسقان 8-بەن اياقتالاتىن ءوزى ءۇش بەلگىدەن قۇرالعان بەلگىلەر قوسىندىسى قايتالانباس پا ەكەن، سونى بايقاپ كورەيىك. ەگەر ونداي قوسىندىلار تابىلسا، وندا ولاردىڭ انىقتاعىش ارتيكل بولعانى. زەرتتەي كەلە ءۇش بەلگىدەن —؛ 4 8 تاڭباسىنان تۇراتىن كەمىندە جەتى قوسىندى تاپتىق. سونىمەن؛ بەلگىسىن t ءارپى، ال 4 بەلگىسىن ھ ءارپى دەپ ويلاۋعا قاقىمىز بار. سونداي-اق 8 — ە ءارپى ەكەنى وزىنەن-وزى-اق دالەلدەنەدى. ءسويتىپ، ءبىز ماڭىزدى ءبىر قادام جاسادىق.

ءبىزدىڭ ءبۇتىن ءبىر ءسوزدى انىقتاۋىمىزدىڭ ماڭىزدى بولاتىن سەبەبى، مۇنىڭ ءوزى باسقا دا سوزدەردىڭ شەكاراسىن بەلگىلەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالعا سونداي اقىرعى بەلگىلەردىڭ الدىڭداعى؛ 4 8 تىركەستى الىپ قارايىق. سوندا 8-دەن كەيىنگى؛ بەلگىسى شاماسى كەلەسى ءسوزدىڭ باستاپقى ءارپى بولسا كەرەك. سونان باستاپ قاتارىنان التى بەلگىنى جازىپ الامىز. سونىڭ تەك بىرەۋى عانا بىزگە بەلگىسىز. ەندى بەلگىلەردىڭ ورنىنا ارىپتەردى جازامىز دا بەلگىسىز ءبىر بەلگىنىڭ ورنىنا بوس قالدىرامىز: t...eeth.

t ارپىنەن باستالاتىن جانە ءوزى التى ارىپتەن تۇراتىن اعىلشىن تىلىندەگى بىردە-بىر ءسوز th بولىن اياقتالمايدى. الىپپەدەگى بارلىق ارىپتەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن بوس ورىنعا قويا وتىرىپ، ونى وپ-وڭاي انىقتاپ الۋعا بولادى. ەندەشە بوگدە بولعاندىقتان سوڭعى ەكى ءارىپتى الىپ تاستاساق، t ەە دەگەن تىركەس كەلىپ شىعادى. بوس ورىندى تولتىرۋ ءۇشىن تاعى دا ارىپتەرگە جۇگىنۋ كەرەك. بۇل ءسوزدىڭ بىردەن-بىر دۇرىس تىركەسى: tree (اعاش) بولماق.

سونىمەن، ءبىز تاعى ءبىر ءارىپتى (، بەلگىسىمەن جازىلعان r ءارپىن ءبىلىپ الدىق، ەندى: the tree دەگەن ەكى ءسوزدى قاتارىنان وقۋىمىزعا بولادى. مۇنان ءسال كەيىنىرەكتەن ءبىز وزىمىزگە تانىس؛ 4 8 دەگەن تىركەستى تاعى كەزدەستىرەمىز. سونى جاڭا ءسوزدىڭ شەكاراسى دەپ ەسەپتەپ، الگى ءوزىمىز انىقتاعان ەكى سوزدەن باستالاتىن ءبۇتىن ءبىر ءۇزىندىنى جازىپ الامىز. سوندا بۇل تىركەس the tree : 4 (#؟ 3 4 the بولىپ شىعادى. انىقتالعان بەلگىلەردىڭ ورنىنا ارىپتەردى قويىپ جازار بولساق: the tree thr #؟ 3ھ the بولادى ەكەن. ەندى بەيمالىم بەلگىلەردىڭ ورنىنا نۇكتە قويامىز، سوندا: the tree thr...h the بولدى. ەندەشە بۇل بەلگىسىز تىركەستىڭ throvgh (ارقىلى) دەگەن ءسوز ەكەنىن دە ەش كۇمان جوق. بۇل جانالىق بىزگە كريپتوگراممادا #؟ جانە 3 سانىمەن بەلگىلەنگەن تاعى دا ءۇش ءارىپتى و، U، Q ارىپتەرىن تاۋىپ بەردى.

كريپتوگرامماعا زەر سالىپ قاراساق، جاڭاعى سوزگە تاياۋ جەردەن egree دەپ وقىلاتىن وزىمىزگە تانىس 83 (88 بەلگىسىن كورەمىز. بۇل، ارينە، العاشقى ءارپى جوق degree (گرادۋس) دەگەن ءسوز. ەندى ءبىز d ءارپىنىڭ + بەلگىسىمەن بەينەلەنگەنىن تاپتىق.

Degree دەگەن سوزدەن كەيىن ءتورت بەلگىدەن سوڭ؛ ؛ 4 6 (؛8 8* بەلگىسىن كەزدەستىرەمىز. بۇرىنعىشا وزىمىزگە ءمالىم بەلگىلەردى تاعى دا ارىپپەن اۋىستىرىپ، ءالى انىقتالماعاندارىنىڭ ورنىنا نۇكتە قويامىز؛ th. rھەە.

بۇل تىركەستىڭ thirteen (ون ءۇش) دەگەن ءسوز ەكەنىندە ەشقانداي كۇمان جوق. انىقتالعان ارىپتەرگە ەندى كريپتوگراممادا 6 جانە * بەلگىسىمەن بەينەلەنگەن ءى مەن پ ءارپى كەلىپ قوسىلدى. كريپتوگرامما مىناداي تىركەستەرمەن باستالادى:

5 3 # +

بۇرىنعىشا ارىپتەر مەن نۇكتەلەردى قويا وتىرىپ: good دەگەن ءسوز قۇراستىرامىز. جەتىسپەيتىن ءارىپ ا بولماق، دەمەك، العاشقى ەكى ءسوزى A good (جاقسى) بولىپ وقىلادى. بىر-بىرىمەن شاتاستىرىپ الماس ءۇشىن بەلگىلەردى ءتىزىپ، كەستە جاسايمىز. ول مىناداي:

5 دەگەن بەلگى ا

+ دەگەن بەلگى d

8 دەگەن بەلگى ە

3 دەگەن بەلگى g

4 دەگەن بەلگى ھ

6 دەگەن بەلگى ءى

* دەگەن بەلگى n

# دەگەن بەلگى و

( دەگەن بەلگى r

؛ دەگەن بەلگى t

ەڭ نەگىزگى ون ءارىپتىڭ كىلتى وسىندا. ەندى قالعان بەلگىلەردى قالاي انىقتاعانىمدى، تاپقانىمدى ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولا قويماس دەپ ويلايمىن. مەن ءسىزدى شيفردىڭ جالپى قۇرىلىسىمەن تانىستىردىم جانە ونى شەشۋگە بولاتىندىعىنا يلاندىردىم عوي دەيمىن. قايتالاپ ايتامىن، ايتسە دە بۇل كريپتوگرامما ونشا كۇردەلى ەمەس، ءقارادۇرسىن عانا. ەندى مەن سىزگە جازبانىڭ تولىق تەكستىن وقىپ بەرەيىن. ونىڭ انىقتالعان ءتۇرى مىنە بىلاي: «سايتاننىڭ ورىندىعىنداعى ەپيسكوپتىڭ تراكتيرىندە جاقسى اينەك جيىرما ءبىر گرادۋس جانە ون مينۋت سولتۇستىك — سولتۇستىك-شىعىس جاق نەگىزگى بۇتاق جەتىنشى شىبىق قۋ باستىڭ سول كوزىنەن ات اعاشتان اتقان وقتاي ەلۋ فۋت».

— نەسى بار،— دەدىم مەن،— جۇمباق سول جۇمباق كۇيىندە قالعان. بۇل «ەپيسكوپتىڭ تراكتيرى» «قۋ باس»، «سايتاننىڭ ورىندىعى» دەگەن ساپىرىلىسقان ساندىراقتى كادىمگى ادامنىڭ تۇسىنىكتى تىلىنە قالاي اينالدىرۋعا بولادى؟

— ونىڭىز راس،— دەدى لەگران،— تىركەس ءبىر قاراعاندا ءالى دە بىتىسىپ جاتىر. بۇل جازبانى مەنىڭ ەندى ماعىناسىنا قاراي رەتتەپ جازۋىما تۋرا كەلدى.

— نۇكتەسى مەن ءۇتىرىن ورىن-ورنىنا قويۋعا تۋرا كەلدى دەيسىز عوي.

— ءيا، سولاي دەۋگە دە بولار.

— سوندا ونى قالاي جاسادىڭىز؟

— شەشۋىن قيىنداتۋ ءۇشىن اۆتور كريپتوگراممانى ادەيى شۇبىرتىپ ءتىزىپ جازعان بولۋ كەرەك دەگەن ويعا كەلدىم. الدىنا مۇنداي ماقسات قويعان ويىنىڭ ءورىسى شامالى ادامدار ادەتتە «شاش الام دەپ باس الادى». تىركەستىڭ ماعىناسىنا وراي ءسوز اراسى اجىرايتىن تۇستا ول ارىپتەردى بۇرىنعىدان بەتەر سىعىلىستىرا تۇسەدى. جازباعا زەر سالىپ قاراڭىزشى، ءسىز سونداي بەس جەر بار ەكەنىن بىردەن كورەسىز. وسى سيپاتىنا قاراي مەن كريپتوگراممانىڭ تىركەسىن بىرنەشە توپقا ءبولدىم.

«سايتاننىڭ ورىندىعىنداعى ەپيسكوپتىڭ جاقسى اينەك — جيىرما ءبىر گرادۋس جانە ون ءۇش مينۋت سولتۇستىك — سولتۇستىك شىعىس — شىعىس جاق نەگىزگى بۇتاق جەتىنشى شىبىق — قۋراعان باستىڭ سول كوزىنەن ات — اعاشتان اتقان وقتاي ەلۋ فۋت».

— نۇكتەلەر مەن ۇتىرلەر ورىن-ورنىنا قويىلسا دا، ماعىناسى ونشا ايقىندالا قويماپتى.

— العاشقىدا ماعان دا سولاي بولىپ كورىنگەن-دى،— دەدى لەگران،— سەلليۆانوۆ ارالىمەن شەكتەس جەردە جۇرتقا «ەپيسكوپتىڭ تراكتيرى» دەگەن اتپەن ايگىلى بولىپ الدەقانداي ءبىر قۇرىلىس جوق پا ەكەن دەپ مەن باسىندا كورىنگەن جاننىڭ بارىنەن سۇراستىردىم. ەشكىم ەشتەڭە بىلمەيتىن بولىپ شىقتى دا، مەن ەندى ءوزىمنىڭ ىزدەۋ سالعان ايماعىمنىڭ شەڭبەرىن كەڭەيتىپ، بۇرىنعىدان گورى جۇيەلى ەتىپ جۇرگىزۋگە ۇيعارعان ساتىمدە، كۇتپەگەن جەردەن، ءبىر كۇنى مەنىڭ باسىما مۇمكىن «ەپيسكوپتىڭ تراكتيرى» دەگەن ءسوزدى ارالدىڭ سولتۇستىگىنە تامان ءتورت ميلدەي جەردە ەرتە زاماندا ۋسادباسى بولعان ەسكىدەن كەلە جاتقان بەسسونوۆتار اۋلەتىمەن بايلانىستىرۋ كەرەك شىعار دەگەن وي ساپ ەتە قالدى. مەن پلانتاسياعا تارتتىم، سونداعى نەگرلەردەن، سولاردىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنان سۇراستىردىم. كوپ سۇراۋدان كەيىن بارىپ ءبىر ولمەلى كەمپىر «ەپيسكوپتىڭ تراكتيرى» دەپ اتالاتىن جەردى بىلەتىنىن، ونى تابا الاتىنىن، ءبىراق ونىڭ ەشقانداي تراكتير دە، ءتىپتى اسحانا دا ەمەس، بيىك جارتاس ەكەنىن ايتتى.

مەن كورسەتكەن قىزمەتى ءۇشىن مولىراق اقى تولەۋگە ۋادە بەردىم، ال ول ءبىراز تولقىپ تۇردى دا، اقىرى ەرتىپ بارۋعا كەلىستى الگى ايتىلعان جەرگە دەيىن ونشا قينالماي-اق جەتتىك. كەمپىردى قايتارىپ جىبەرىپ، ءوزىم اينالانى ارالاپ كورۋگە قالدىم. «تراكتير» — قات-قابات، ۇيىلگەن قويتاستار مەن جالاڭاش جارتاستار ەكەن. وقشاۋ تۇرعان ءبىر جارتاس وزگەدەن بيىك، ءارى قولدان ورناتىلعان قۇلپى تاستاي بولىپ كورىندى. مەن سونىڭ شىرقاۋ شىڭىنا شىقتىم دا، ودان ءارى نە ىستەرىمدى بىلمەي اڭىرىپ ءبىراز تۇردىم.

مەن سولاي ويلانىپ تۇرعانىمدا شىڭنىڭ شىعىس جاق ەڭىسىندە، مەن تۇرعان تۇستان شامامەن ءبىر ميلدەي جەردە تىلدەي تانا جاقپار جارتاس بار ەكەنى كوزىمە ءتۇستى. ون سەگىز ديۋيمدەي عانا سىرتقا شىعىپ تۇرعان الگى جاقپار تاستىڭ جالپاقتىعى نەبارى — ءبىر فۋتتاي. ونىڭ ارتىنشا تەكشە بار دا، ونىڭ ءوزى كەزىندە اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇيلەرىندە بولاتىن ارقالىعى جاتاعان ەسكى كرەسلوعا ۇقسايدى. «سايتاننىڭ ورىندىعى» سول ەكەنىن، پەرگامەنتتىڭ قۇپيا سىرىن اشقانىمدى مەن بىردەن بىلە قويدىم.

«جاقسى اينەك» دەگەن ءسوز تەك ءدۇربى بولۋعا ءتيىس،— ويتكەنى تەڭىزشىلەر «اينەك» دەگەن ءسوزدى ادەتتە وسى ماعىنادا قولدانادى. وسى ارادان دۇربىمەن قاراۋ كەرەك بولاتىن، ءارى قاراعاندا، جان-جاققا اۋىتقىمايتىن الدىن-الا بەلگىلەنگەن ءبىر پوزيسيادان قاراۋ قاجەت ەدى. «جيىرما ءبىر گرادۋس جانە ون ءۇش مينۋت» دەگەن سوزدەر ارينە، دۇربىمەن قارالاتىن باعىتتى نۇسقايتىن. بۇل اشقان جاڭالىعىم جان دۇنيەمدى قاتتى تولقىتسا كەرەك، مەن دەرەۋ ۇيگە بارىپ ءدۇربىنى الىپ، «ەپيسكوپتىڭ تراكتيرىنە» قايتىپ كەلدىم.

«سايتاننىڭ ورىندىعىنا» بارىپ وتىرعان كەزدە مەن بۇعان ءبىر قالىپتا عانا وتىرۋعا بولاتىنىن اڭعاردىم. مەنىڭ بولجاۋىم دۇرىس بولىپ شىقتى. مەن ءدۇربىنى كوتەرىپ، كوزىمە توستىم. ونىڭ كولبەۋ باعىتى بەلگىلى — «سولتۇستىك — سولتۇستىك شىعىس» بولاتىن. دەمەك، «جيىرما ءبىر گرادۋس جانە ون ءۇش مينۋت» كوز ۇشىنداعى كوكجيەكتىڭ بيىكتىگىن بەلگىلەيدى. قالتامداعى كومپاسقا قاراپ باعدارلاپ الدىم دا، ءدۇربىنى شامامەن جيىرما ءبىر گرادۋسقا قويىپ، جاسىل جاپىراعىن اينالاداعى ورماننان اسقاقتاتا كوتەرگەن الىپ اعاشتىڭ بۇتاقتارىنىڭ اراسىنداعى ساڭىلاۋ، ياعني اشىق جەر كوزگە شالىنعانشا ونى جوعارى ءسۇزىپ قاراي بەردىم. اشىق جەردىڭ ورتا تۇسىنان ءاپپاق بىردەڭە كورسەم دە، العاشقىدا ونىڭ نە ەكەنىن ايقىن ايىرا المادىم. ءدۇربىنى قايتا دالدەپ الدىم دا، قايتا قارادىم، سوندا بارىپ قانا ادامنىڭ قۋ باسى ەكەنىن كوردىم.

اشقان جاڭالىعىم كوڭىلىمدى جايلاندىرىپ، مەن ەندى جۇمباقتىڭ سىرى شەشىلدى دەپ ويلادىم. «باسى بۇتاق، جەتىنشى تارماق، شىعىس جاق» دەگەننىڭ، اعاشتاعى قۋ باستى قايدان ىزدەۋ كەرەك ەكەنىن نۇسقايتىنى ايدان انىق بولدى، «ال قۋ باستىڭ سول جاق كوزىنىڭ ۇياسىنان ات» دەگەن بۇيرىقتىڭ دا ءبىر عانا سىرى بار، ول قازىنانىڭ قايدا جاتقانىن كورسەتەدى. وسىلاي قۋ باستىڭ سول جاق كوزىنىڭ ۇڭعىسىنان وتكىزىپ الىپ، بىلايشا ايتقانىن، اعاشتىڭ دىڭىنەن باستاپ ولشەۋ كەرەك بولاتىن. شاماسى، قازىنا سول جەرگە كومىلگەن بولۋعا ءتيىس.

— كەيبىر قيالعا سىيمايتىن قيسىنسىزدىعى بولا تۇرسا دا،— دەدىم مەن،— ايتقانىڭىزدىڭ ءبارى ادەتتەگىدەي، ارتىعى جوق سياقتى. ال، «ەپيسكوپتىڭ تراكتيرىنەن» شىققان سوڭ نە ىستەدىڭىز؟

— اعاشتى جاقسىلاپ تۇرىپ بەلگىلەپ الىپ، ۇيگە قايتۋعا ۇيعاردىم. ءسويتىپ، «سايتاننىڭ ورىندىعىنان» تۇرعان بويدا ءالى اعاش بۇتاقتارىنىڭ اراسىندا كورىنگەن ساڭىلاۋ بىردەن جوق بوپ كەتتى: مەن كەيىن، ورنىمنان تۇرعان سوڭ ىزدەپ قانشا الەكتەنسەم دە ونى تابا الماي قويدىم. اعاش جاپىراعىنىڭ اراسىنداعى بۇل ساڭىلاۋ قاراعان ادامعا (سان مارتە تاجىريبە جاساپ، بۇعان ابدەن كوزىم جەتتى) تەك ءبىر عانا تۇستان — الگى نايزا شىڭنىڭ بۇيىرىندەگى تىلدەي جاقپار تاس ورىندىققا وتىرعان كەزدە عانا كورىنەدى ەكەن. جۇمباقتىڭ قيىندىعى دا، ونى قۇراستىرۋشىنىڭ تاپقىرلىعى دا، مىنە، وسىندا ەدى.

«ەپيسكوپتىڭ تراكتيرىنە» جاسالعان ەكسپەديسياعا يۋپيتەر ەكەۋمىز بىرگە باردىق، ويتكەنى سوڭعى كەزدە مەنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىمنان ادەتتەگىدەن تىس وعان بىردەڭەلەردى بايقاعان سوڭ، ول قىر ىزىمنەن قالمايتىن بولدى. الايدا ەرتەڭىنە ەسەبىن تاۋىپ، ونىڭ كوزىنە تۇسپەي تاڭسارىدەن تۇردىم دا، ءوزىم بەلگىلەگەن اعاشتى ىزدەپ تاۋىپ الۋعا تارتىپ كەتتىم. شىنىندا ونى مەن زورعا دەگەندە تاۋىپ الدىم. كەشكە ابدەن قالجىراپ ۇيگە قايتىن ورالسام، ءوزىڭىز بىلەسىز، يۋپيتەر مەنى ساباماق بولىپ سويىلىن دايىنداپ وتىر ەكەن. مۇنان كەيىنگى وقيعالاردى ايتپاي-اق قويسام دا بولادى. ولاردى ءوزىڭىز دە بىلەسىز.

— دەمەك، العاشقىدا،— دەدىم مەن،— قۋ باستىڭ سول كوزىنىڭ ورنىنا قوڭىزدى وڭ كوزىنەن وتكىزگەن يۋپيتەردىڭ شالاعايلىعىنان قاتەلەستىڭىز عوي دەيمىن.

— ارينە! راس «اتىستىڭ» اۋىتقۋى، ياعني اعاش تۇبىنە قاعىلعان قادانىڭ اۋىتقۋى ەكى جارىم ديۋيمنەن اسقان جوق، ايتسە دە، ەگەر قازىنا اعاش تۇبىنە كومىلسە، وندا بۇل اۋىتقۋ ەشتەڭە ەتپەس ەدى. ءبىراق «اتىس» ارقىلى اعاش دىڭىنەن تارتىلاتىن سىزىقتىڭ باعىتى عانا بەلگىلەنەتىن. سوندىقتان اعاشتان قاشىقتاعان سايىن اۋىتقۋ الشاقتاي بەرەدى دە، مەن ودان ەلۋ فۋت ۇزاعانىمدا — قازىنا ءبىر بۇيىردە قالىپ قويدى. ەگەر سول اراعا قازىنانىڭ كومىلگەندىگىنە مەن كامىل سەنبەگەن بولسام، وندا ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىز دە زايا كەتەر ەدى.

— قۋ باستىڭ سول كوزىنىڭ ۇڭىرەيگەن ۇياسىنان وق وتكىزۋ جونىندەگى قيسىنسىز بىردەڭەنى كيددتىڭ ويىنا تۇسىرگەن دە سول قاراقشىلاردىڭ جالاۋى بولمادى ما ەكەن؟ قازىنانى قاراقشىلاردىڭ قاسىرەت سەپكەن قاھارلى ەمبلەماسى ارقىلى قايتارۋدا وزىندىك سىر جاتقان سياقتى.

— مۇمكىن ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز دا ءجون بولار، ءبىراق مەنىڭشە، ءىستىڭ پراكتيكالىق ءمانى دە ونىڭ پوەزيالىق قيال جاعىنان كەم بولماعان ءتارىزدى. «سايتاننىڭ ورىندىعىنان» اعاش بۇتاعىنداعى زاتتى، ەگەر ول زات تەك اق بولعاندا عانا بايقاۋعا بولادى. ال بۇل ارادا قۋ باستان قولايلى نە بار؟ قۋ باس جاڭبىر جاۋىپ، داۋىل سوقسا دا قارايمايدى، قايتا قۋراپ اعارا تۇسەدى...

— ال ءسىزدىڭ لەپىرمە سوزدەرىڭىز بەن قوڭىزدى جىپكە تاعىپ الىپ اينالدىرعانىڭىزدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ بۇل قانداي قالجىڭ؟ مەن ءسىزدى شىنىمەن ەسىنەن اۋىسقان شىعار دەپ ويلاعان ەدىم. نە سەبەپتەن قۋ باستىڭ كوزىنىڭ ۇياسىنان وق ورنىنا قوڭىزدى وتكىزۋدى ۇيعاردىڭىز؟

— جارايدى، جاسىراتىن نەسى بار! ەسىمنىڭ دۇرىس ەمەستىگى جونىندەگى ءسىزدىڭ يشاراتىڭىز شىنىمەن ىزامدى كەلتىردى دە مەن دە وزىمشە وسىنداي ءبىر قياستىق جاساۋعا ۇيعاردىم. الدىڭدا قولىمداعى ءجىپ ۇشىنا بايلانعان قوڭىزدى الدە قالاي اينالدىرىپ كوردىم دە، ارتىنان سونى وسى اعاشتان سالبىراتسا قايتەدى دەپ ويلادىم. ايتپاقشى، ونى وقتىڭ ورنىنا قولدانۋ جونىندەگى وي ماعان ءسىز قوڭىزدىڭ كەرەمەت اۋىرلىعىن ايتقاننان كەيىن عانا كەلدى.

— ەندى ءبارى تۇسىنىكتى بولدى. تاعى ءبىر سۇراققا جاۋاپ بەرىڭىزشى. ءبىز شۇڭقىردان كورگەن ادامداردىڭ سۇيەكتەرى قايدان پايدا بولعان؟

— ول جونىندە مەنىڭ سىزدەن ارتىق بىلەرىم شامالى. بۇل ارادا شاماسى، ءبىر عانا بولجاۋ جاساۋعا بولاتىن سياقتى، ونىڭ ءوزى دە اسقان قاتالدىقتىڭ كۋاسى بولار. ارينە، كيدد — ەگەر بۇل قازىنانى سول كومگەن بولسا، ال ونىڭ كومگەندىگىنە ءوز باسىم كۇماندانبايمىن — بۇل جۇمىستى كومەكشىسىز ىستەي المايدى. جۇمىس اياقتالىپ، كومەكشىلەرى شۇڭقىردى كومە باستاعان كەزدە، ول باسى ارتىق كۋانىڭ قاجەتى جوق دەپ ۇيعارسا كەرەك. مەنىڭشە، ول ءۇشىن، سوم تەمىردىڭ ەكى-ۇش سوققىسى جەتىپ جاتىر، ال ايتپەسە قانشا سوققىلاسا دا قولىندا عوي، ونى كىم ءبىلسىن!

---