InfoHub Logo

شىنىن ايتار بولساق، تاقىمبەكتى قىزىقتىرعان بيجاننىڭ ءوزى ەمەس، ءۇيى بولاتىن. ءۇيى بولعاندا دا وعان تۇرۋعا ەمەس، ەبىن تاۋىق ەسەبىن كەلتىرىپ ونى ساتىپ جىبەرىپ، قارجىسىن قالتاعا باسىپ السام دەپ ارمان ەتكەن-دى. تاقىمبەكتىڭ ارام نيەتىن بيجان قايدان ءبىلسىن، كەلگىشتەپ جۇرگەن ونى كەۋدەسىنەن يتەرمەدى. سول ارادا ول «يگى» تىلەگىن دە ءبىلدىردى. دۇنيە دەگەن سەز بە ەكەن، ءتايىرى، ول باسقا بىتەتىن نارسە ەمەس پە دەپ تە قويدى ءسوز اراسىندا. ءبىر كۇنى ەركىن اۋىلدىق سوۆەتىنىڭ سەكرەتارى تاقىمبەكتىڭ ۇيلەنگەن تويى بولىپ جاتىر دەگەن سەز دە دۇڭك-دۇڭك ەستىلدى. «ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن» دەپ ەڭ ءبىرىنشى توستى تاقىمبەكتىڭ ءوزى كوتەرىپتى دەسىپ ءجۇردى جۇرت.

— ياپىر-اي، جول بىلەتىن جىگىت قوي،— دەستى تاعى بىرەۋلەر.

— بارەكەلدى، شىنىن، سىرىن ايتقان عوي،— دەستىك ءبارىمىز دە.

توي-تومالاق ءوتىپ، جيىن توپىر كەيىن ءبىراز بىرىنە-بىرى بويى ۇيرەنىپ بولعان سوڭ تاقىمبەك ءسوز باستادى:

— بيجان، سەنىڭ ۇيىڭدە كارى اجەڭ قاندى، ول ءبىر ۇيدە جالعىز وتىر. ال ءبىز دە كوپ ەمەسپىز، شۋلاپ جاتقان بالا-شاعامىز جوق، ەكى جەرگە شاشىلعانشا اجەڭ وزىمىزبەن بىرگە تۇرسىن،— دەدى. ويىندا ارامدىقتان دانەڭە جوق بيجان مۇنى قۇپتاي قارسى الدى. بىرگە تۇراتىن بولعان سوڭ جوقتان وزگەگە كۇدىكتەنە بەرسىن بە، ارامدىقتى تىلەگەنگە بەرسىن داعى. ارادا تاعى بىرنەشە كۇن ەتىپ كەتتى. تاقىمبەك تاعى ءبىر ءسوز باستادى.

— اجەڭدى كەشىرىپ الدىق. اناۋ جۇرتتا قالعان ءۇي توزىپ كەتەتىن بولدى، توزباي تۇرىپ ساتىپ جىبەرسەك قايتەدى. ءبىر سوم دا بولسا ارتىق ەتەدى عوي،— دەدى. ويىندا ارامدىعى جوق بيجان مۇنى دا قۇپتاپ قارسى الدى. ءۇي ساتىلدى دا كەتتى. البەتتە، اقشا تاقىمبەكتىڭ تاقىر قالتاسىن قالىڭداتىپ كەتتى. ارامدىق ويلاعاننىڭ باسىنا كەلسىن، ەرلى-زايىپتى ادام بولعان سوڭ بيجان ونى ەسەپتەپ جاتسىن با، بارلىق اقشا از-اق كۇندە جۇمسالىپ بولدى،— دەپ ءجۇردى تاقىمبەك. سويتسە قارىزدانىپ، قاۋعالانىپ جۇرگەن تاقىمبەكتىڭ ويى باسقا ەكەن. ول ءسات-ساتتىڭ اراسىمەن بورىشىنان قۇتىلىپ، شاشىنان كوپ قارىزىنان ارشىلىپ الدى. ءۇي اقشاسى زىم-زيا ادا بولدى. كەرەك دەسە، كەمپىرگە ءبىر كويلەك تە كيگىزبەدى. ءۇيدى ساتىپ جىبەرگەنى تۋرالى اجەسى رەنىش ايتقاندا دا بيجان وعان:

— ءۇي بار عوي، وسى جەتپەي مە،— دەپ جۋانىش ايتىپ ەدى، ونىسى ورىندى دا بولاتىن.

— كىم بىلەدى، شىراعىم، وسى كۇيەۋ بالامنىڭ ءوزى سىڭسىڭداپ تۇر ەكەن. ءبىر كۇنى كورپە-جاستىعىمىزدى لاقتىرىپ، سىرتقا شىعارىپ تاستاپ جۇرمەسە دەگەنىم عوي، انشەيىن،— دەپ ءبىر كۇدىك ايتتى اجەسى.

كوڭىلىندە كىرشىگى جوق بيجان اجەسىنە:

— اجە-اي، جوقتان ەزگەنى ايتىپ وتىرسىز-اۋ،— دەگەن-دى. بۇنىكى دە ءجون شىعار دەي سالدى اجەسى، ىشىنەن.

اپتا ءوتتى، اي ءوتتى. ءبىراق بۇلار زاگس-كە بارمادى. بيجان وزدەرىنىڭ زاگس-كە قاشان باراتىندىعىن ويىنا ءبىر ءتۇسىپ كەتكەندە سۇراعاندا، وعان تاقىمبەك: «بۇل ءىستى اۋىلدىق جەرلەردە اۋىلدىق سوۆەتتىڭ سەكرەتارى ءوزى جۇرگىزەدى، ياعني مەن ءوزىم بىلەمىن، جازا سالارمىن، ءيا سويتە سالارمىن»،— دەپ جىلدىرتىپ جىبەردى. اۋزىڭدى اشساڭ سەنەمىن، وتىرىك ايتساڭ قۇداي زاۋالىڭدى بەرسىن دەمەي مە، قازاق. سولاي داعى.

توي ەتكەننەن سوڭ ۇش-ىشىندە ورناعان تىنىشتىق دۇنيەسى بەس-التى ايدان كەيىك بىت-شىت بولىپ بۇزىلدى. ول تاقىمبەكتىڭ سوتتالىپ كەتكەن اعاسىنىڭ ايەلىنەن شىقتى... جەڭگەي ارا-تۇرا سىقسىڭداپ جىلاپ وتىراتىندى شىعاردى. كۇيەۋى كەتكەننەن كەيىن تومەننەن تۋعان بالاسىن تاياق كوتەرەر قاۋقارى بولماسا دا، ۇرىپ-سوعىپ الاتىندى شىعاردى. بيجان بايقۇس الدىمەن بۇعان ارا ءتۇسىپ تە ءجۇردى. مۇنىن ءمانىسى بىلاي بوپ شىقتى:

اعاسى ۇيدەن ۇزاپ شىققان سوڭ-اق تاقىمبەك جەڭگەسى ۇرقيانىڭ تاقىمىنا قول سالىپ، كوڭىل قوسىپ قالىپ، نەكەلى كىسىدەي تۇرا باستايدى ەكەن. اعام كەبىن كيگەن جوق، كەبەنەك كيىپ كەتىپ ەدى، ءبىر كۇن بولماسا ءبىر كۇنى سالىپ جەتىپ كەلەر دەمەپتى. ارامى تۋعان ءىشى ايەلدى الىستان ىزدەمەي «جاقسىنى جاتقا جىبەرمە» ادەتىنەن شىققان ەكەن دەيدى. سوندىقتان دا ۇرقيادان تۋعان بالا تاقىمبەكتىڭ قولىنان ەكى ەلى تۇسپەيدى ەكەن. ۇرقيا اشۋ شاقىرىپ، جىلاپ-سىقتاپ وتىراتىن بولعاننان كەيىنگى كورىنىس ءتىپتى تەز-اق وزگەرىپ سالا بەردى. ءتىپتى ادام ايتسا سەنگىسىز، پاسىقتىق ەدى.

وسى جەردە تاعى ءبىر جاڭالىق بولدى. بيجاننان دا ءبىر بالا دۇنيەگە كەلىپ، ىڭگالاپ جىلاپ جاتتى. قاتىندار قازان-جارىس جەمەدى، نارەستەنىڭ اتى ەسەنكەلدى قويىلعانىمەن، بۇعان ءۇي ىشىندە شەشەسىنەن باسقا قوشەمەت كورسەتكەن، قۋانىش قىلعان ەشكىم بولمادى. شىلدەحانا دا جاسالىنبادى. ەگەر بولعان ءىستى ءدال ايتار بولساق، تاقىمبەك بالا تۋىلىپ جاتقاندا جەڭگەسىن قولتىقتاپ كينوعا كەتىپ قالدى.

تاقىمبەكتەر كينودان قايتىپ كەلىپ، جەرگوكتەگى بالانى كورگەن سوڭ ۇرقيا سولقىلداپ جىلاپ قويا بەرمەسى بار ما؟ بۋلىعىپ وتىرىپ: «مايلى كۇيەشە جابىسىپ ەندى ايرىلمايتىن بولدى، بۇل»،— دەپ قويادى. «پۇشىقتى توناعانىڭ جامان ىرىم» دەگەندەي مىنانىڭ ءوزى ەستىر قۇلاققا، ايتار اۋىزعا جامان. بولىپ جاتقان وقيعانى سىرتتاي شولىپ وتىراتىن كارى اجە ءار نارسەنى-اق اڭعارىپ قالاتىن بولدى.

ءبىر كۇنى جەڭگەسىمەن بىرگە قىدىرىپ كەلگەن تاقىمبەك بيجانعا قاراپ ءسوز باستادى. بەكباتىروۆ بۇل اڭگىمەنى دە، اجەنى كەشىرىپ كەلەردەگى، باياعى ءۇيدى ساتقانداعى جىلپىڭ سوزىمەن، ءدال سونداعى داۋىس ىرعاعىمەن جايباعىستاپ باستاپ كەتتى.

— سىيماي جاتقان نە بار، بيجان، كورپە-جاستىق بولسا دا از، ەكى-ۇش جەرگە توسەك سالىپ اۋرە بولىپ جۇرگەنشە ۇرقيا ۇشەۋىمىز ءبىر جاتساق تا بولادى عوي،— دەدى. بۇل سەزدى ەستىگەندە بيجاننىڭ جۇرەگى ءمۇزداپ كەتتى. دەگەنمەن تاقىمبەك بۇل ويىن جۇزەگە اقىرى اسىردى...

بۇدان كەيىن مۇنداي سۋىق سوزدەردىڭ تالاي سۇمدىقتارى ەستىلە باستادى. «سەن جۇمىسقا بارا بەر، ۇرقيا ۇيدە بولسىن»، «سەن تاماق ىستە، ۇرقيا ەل قىدىرىپ كەلسىن» دەگەن سياقتى سوزدەر ەندى اپ-اشىق، اپ-انىق ايتىلاتىن بولدى. قىسقاسىن ايتقاندا، ۇرقيا بايبىشە، بيجان توقال بولىپ شىقتى. ءبىراق ءبىر جامان جەرى بيجان مۇنى اۋزى بارىپ ەشكىمگە ايتا المادى.

وسىنداي سۇمدىقتىڭ بارىنە كونىپ كەلگەن بيجان ءبىر كۇنى شىدامنان شىعىپ، ءىش قىساسىن اقتارىپ سالدى. اقتارىپ سالماعاندا قايتسىن، «اجەڭدى ۇيدەن قۋىپ جىبەر» دەپ اۋزى-مۇرنى قيسايماي، بەتى شىمىرىكپەي تاقىمبەك سوعىپ وتىر. بيجان وعان مۇنداي ازعىندىققا بارا المايتىندىعىن اشىپ ايتتى. تاقىمبەكتىڭ كەكتەن تىلەگەنى جەردەن تابىلدى. وعان كەرەگى دە وسى ەدى.

— ەندەشە، بالاندى ال دا، اجەڭمەن كەت!— دەپ، كورپە-جاستىعىن دالاعا لاقتىردى. نەكە كۋالىگى جوق ەكەنىن تاقىمبەكتىڭ ءوزى بىلەدى. كارى اجەنىڭ باياعى كۇدىگى دۇرىس بولدى، ۇشەۋى كەشەدە كوزدەرى جاۋتاڭداپ قالا بەردى...

ال ەندى بيپازداپ-سىپايىلاپ ايتساڭىز دا مۇنى امەڭگەرشىلىك دەمەي نە دەيسىز. سونىمەن جۇرتتىڭ نەكەسىن قياتىن تاقىمبەك بۇل كۇندەرى جەڭگەسىمەن نەكەلەسىپ جاتسا كەرەك. «ەستىمەگەن ەلدە كوپ» دەگەن وسى بولادى داعى.

1953.

---