InfoHub Logo

ەۆوليۋسيا تەورياسى شىققاننان بەرى بىر-بىرىنە قارسى كەڭىنەن ءورىس العان، العاشقى كۇننەن باستاپ ءدارۆينيزمدى نەولاماركيزم نەمەسە ونى سوسيال-دارۆينيزممەن الماستىرعىسى كەلەتىن كوزقاراستاردىڭ تارتىستارى باستالدى. نەولاماركيزمدى پسيحولاماركيزم جانە مەحانولاماركيزم دەپ بولەدى. پسيحولاماركيزم ەۆوليۋسيانىڭ باستى فاكتورى مىنەز-قۇلىق (پسيحيكا) دەپ ەسەپتەيدى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، ەۆوليۋسياعا جاڭا ارەكەتتەردى، جاڭا داعدىلاردى بەيىمدەۋدى قالىپتاستىرۋ قاجەت، ياعني ءبىلىپ ىستەگەن داعدىلار سوڭىنان اۆتوماتيزمگە اينالادى دەپ ەسەپتەيدى. پسيحولاماركيستەر تابيعي سۇرىپتاۋدى مويىندامايدى، ولاردىڭ پىكىرى بويىنشا تۇقىمقۋالاۋشىلىق دەگەنىمىز بار بولعانى قورشاعان ورتانىڭ اسەرىن ەستە ساقتاۋ جانە كەلەسى ۇرپاقتارى سونى قايتالايدى دەپ ويلايدى. مەحانولاماركيستەر، ەۆوليۋسيانىڭ نەگىزى ماتەريانىڭ جىكتەلمەگەن كۇيدەن جىكتەلگەن كۇيگە اۋىسۋى دەپ ەسەپتەيدى. ورگانيزم مەن ورتا ءوزارا قاتىناستا بولىپ، وسى قاتىناستى بەيتاراپ كۇيدە ۇستاۋعا ۇمتىلادى جانە ورتانىڭ اسەرىنەن تەپە-تەڭدىك ءجيى بۇزىلادى دەيدى. تەپە-تەڭدىكتىڭ قالپىنا كەلۋى، ورتاعا بەيىمدەۋشىلىكپەن جانە تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ جاناما اسەرلەرىنىڭ ناتيجەسىندە جۇزەگە اسادى دەيدى. نەولاماركيستەردىڭ بارلىعى دا ورگانيزمدەردىڭ ورگانيكالىق ءبىرتۇتاستىلىق قاسيەتتەرى ءتان جانە وسى قاسيەتتەر ولارعا جاراتىلعان كۇننەن باستاپ بەرىلگەن دەپ ەسەپتەيدى.

سوسيال-دارۆينيزم XIX عاسىردا پايدا بولىپ، XX عاسىردا ونىڭ نەگىزىن ە. گەككەل سالدى. ول ءدارۆينيزمدى قورعاۋدا جانە ونى كوپ ناسيحاتتاۋدا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. ءبىراق، ە. گەككەل جانە باسقا سوسيال-دارۆينيستەر لاماركتىڭ كوزقاراسىنان اۋىتقىپ، ولار سۇرىپتالۋ مەن تىكەلەي بەيىمدەۋشىلىكتى بىر-بىرىكەن تەڭ قويىپ، پايدالى بەلگىلەر تۇقىمقۋالاۋشىلىققا نەگىزدەلگەن دەپ ەسەپتەيدى. سونىمەن قاتار ولار قوعامنىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىن تىكەلەي بيولوگيانىڭ زاڭدىلىقتارىمەن تۇسىندىرۋگە تىرىستى. قوعامنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس جانە تابيعي سۇرىپتالۋ دەپ ەسەپتەدى. تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ نەگىزىندە قوعامداعى كلاسستىڭ جانە قوعامنىڭ پايدا بولۋىن، باعىنىشتى ەلدەردەگى (قازىرگى دامۋشى ەلدەر) حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىن بيولوگيالىق سەبەپتەرمەن ءتۇسىندىردى. قازىرگى جاڭا كەزەڭدە سوسيال-دارۆينيستەر ەۆگەندەرمەن بىرىگىپ، ادامنىڭ گەنومدارىن قايتا قاراۋ كەرەك دەگەن كوز قاراستى ۇسىنادى. ءبىراق، كوپتەگەن بيولوگتار سوسيال-دارۆينيستەردىڭ، ەۆگەندەردىڭ ادام گەنومىن قايتا جوسپارلاۋىن مويىندامايدى.

دارۆينيزم ءىلىمى العاشقى پايدا بولعان كۇننەن باستاپ، وعان كاتوليكتەر شىركەۋى قارسى بولدى، وسى شىركەۋدەگىلەر قانشا ۋاقىت وتسە دە ەۆوليۋسيانى مويىندامايدى. بۇلاردان باسقا، وسى ۋاقىت ىشىندە كرەاسيونيستەردەگى ەۆوليۋسياعا قارسى، قازىرگى كەزدەگى «عىلىمي» كرەوسيونيستەر دە قولدامايدى. ءبىراق، كوپتەگەن ناقتى دالەلدەردىڭ ارقاسىندا، سوڭعى جىلدارى ەۆورليۋسيا تۋرالى تۇجىرىمعا دەگەن كوزقاراستار وزگەردى. 1996 جىلدىڭ قازان ايىندا پاپا اكادەميا عىلىمىنا جولداۋىندا ريم پاپاسى يونن پاۆەلل II ەۆوليۋسيا تۇجىرىمىن قۋاتتاعان كوپتەگەن مەلىمەتتەر كەلتىرە وتىرىپ، ونى مويىنداۋعا بولمايدى دەدى. ريم پاپاسى، ەكسپەريمەنتتى تۇردە عالىمدار تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋىنىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرىن ولشەپ، جازىپ، ونى ەۆوليۋسيالىق ولشەم بىرلىگىندە تۇسىندىرەدى، سوندىقتان ەۆوليۋسيا «تۇجىرىمى تەوريادان دا جوعارى…» دەپ مويىندادى. وسى مويىنداۋ ارقىلى، ەۆوليۋسيالىق كوزقاراسپەن كاتوليكتەر شىركەۋلەرى اراسىنداعى ۇزاققا سوزىلعان كەلىسپەۋشىلىك جويىلدى. «شىركەۋدەن قولداۋ تاباتىن عىلىمي» كرەاسيونيستەر، ەندى باسشىلارىنىڭ جاڭاعى جولداۋىنان كەيىن، ولاردىڭ كوزقاراستارىن قولدايتىندار ازايا باستادى. ادامداردىڭ عىلىمي تانىمدىق دۇنيە كوزقاراستارىنىڭ قالىپتاسۋىندا جانە دۇنيەگە عىلىمي كوزقاراسپەن قاراۋىن قالىپتىستىرۋدا ەۆوليۋسيانى مويىنداۋدىڭ ماڭىزى وتە زور.

---