InfoHub Logo

ەۆوليۋسيانىڭ ءتۇر كۇيىندەگى دەڭگەيىندە (تۇرىشىلىك دەڭگەيدە) بولاتىن ەۆوليۋسيا — ميكرويەۆوليۋسيا دەپ اتالادى. ميكرويەۆوليۋسيا ءىلىمى اياسىندا قاراپايىم ەۆوليۋسيا بىرلىگى رەتىندە قاراپايىم ەۆوليۋسيالىق قۇبىلىس، قاراپايىم ەۆوليۋسيالىق ماتەريال جانە قاراپايىم ەۆوليۋسيالىق فاكتورلار دەپ بولەدى. ەۆوليۋسيانىڭ قاراپايىم بىرلىگىنە پوپۋلياسيا جاتادى. پوپۋلياسيا (population دەگەن فرانسۋز ءسوزى) — ءبىر تۇرگە جاتاتىن بىرنەشە دارالار جيىنتىعى، ولار كوپ ۋاقىتتان (بىرنەشە ءۇرپاقتان بەرى) بەرى بەلگىلى اۋماقتى مەكەندەيتىن، ءوزارا ەركىن شاعىلىسىپ ءوسىمتال ۇرپاق بەرەتىن جانە وزدەرىنە ۇقساس تۇرلەردىڭ پوپۋلياسياسىنان بەلگىلى ءبىر كەدەرگىلەرگە بايلانىستى بىر-بىرىنەن وقشاۋلانعان ءتۇردى ايتامىز. ءتۇردىڭ قۇرامىندا ءبىر نەمەسە بىرنەشە (كوپ) پوپۋلياسيالار بولۋى مۇمكىن.

پوپۋلياسيالارعا تارالۋ اۋماعى (ارەال)، دارالاردىڭ سانى، دارالاردىڭ سانىنا بايلانىستى كەڭىستىكتەگى مەكەندەۋ اۋماعى، جاسى، جىنىستىق قۇرامى، گەنەتيكالىق گەتەروگەندىگى سياقتى كورسەتكىشتەر ءتان. پوپۋلياسيانىڭ قاراپايىم ەۆوليۋسيا بىرلىگى رەتىندە قابىلدانۋى مىنانداي سەبەپتەرگە بايلانىستى: جەكە دارالاردىڭ وزگەرۋى ەۆوليۋسيالىق وزگەرىسكە اسەر ەتپەيدى. ەۆوليۋسيالىق وزگەرىسكە جەكە دارا ەمەس، پوپۋلياسيانى قۇرايتىن دارالاردىڭ توپتارى ۇشىرايدى. ال داراعا كەلەتىن بولساق، ول تابيعي سۇرىپتالۋ جۇرەتىن نىسان بولىپ سانالادى (تومەندەگىنى قاراڭىز). ەۆوليۋسيالىق ۇردىستەردە پوپۋلياسيا بولىنبەيتىن بىرلىك، ول ەكولوگيالىق، مورفوفيزيولوگيالىق جانە گەنەتيكالىق بىرتۇتاستىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. قاراپايىم ەۆوليۋسيا بىرلىگى (پوپۋلياسيا) ءوزىنىڭ، تىرشىلىككە ءتان ديسكرەتتى وقتىن-وقتىن ۇزىكتىلىك قاسيەتكە ءتان.

ورگانيزمدەردە گامەتالارىنداعى اللەلدى فورماداعى بارلىق گەندەردىڭ جيىنتىعى پوپۋلياسيانىڭ ءقۇرامىندا گەندەردىڭ ءبىرتۇتاستىعىن بىلدىرسە، وندا پوپۋلياسياداعى بارلىق گەنوتيپتەرىنىڭ جيىنتىعى گەنوفوند دەپ اتالادى. ەگەر جەكە ديپلويدتى ورگانيزمدەگى كەز كەلگەن اللەلدەردىڭ كەزدەسۋ جيىلىگى 100%، 50%، نەمەسە 0% بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ورگانيزمدەردىڭ پوپۋلياسياسىندا وسى اللەلدىڭ كەزدەسۋ جيىلىگى وسى گەننىڭ پوپۋلياسياداعى جەكە دارانىڭ (ءينديۆيدتىڭ) (%) كورسەتكىش قىزمەتىن اتقارادى. سوندىقتان، پوپۋلياسياداعى ورگانيزمدەر اللەلدەردىڭ كەزدەسۋ جيىلىگى 0 دەن 100%-عا دەيىن وزگەرەدى. گەنەتيكالىق ءبىرتۇتاستىقتىڭ تۇراقتى بولۋى، گەندەردىڭ قىزمەتىنە بايلانىستى بولماي گەندەردىڭ كەزدەسۋ جيىلىگى بىرىنەن كەيىن ءبىرى ۇنەمى الماستىرىپ تۇراتىن بارلىق ۇرپاقتاردا ۇنەمى تۇر

پوپۋلياسيالىق گەنەتيكادا گەندەردىڭ (اللەلدەردىڭ) كەزدەسۋ جيىلىگى جانە گەنوتيپتەردىڭ كەزدەسۋ جيىلىگى دەپ اجىراتادى. مىسالى، ويشا الىنعان پوپۋلياسيا دا 100 جەكە دارادان بولسا، ونىڭ 20-سى اللەل بويىنشا گوموزيگوتالى، ا اللەلى بويىنشا 60 گوموزيگوتتالى، ال 20 گەتەروزيگوتتالى بولادى. سونىمەن وسى توپتاعى ادامداردىڭ سانىنىڭ 60% -ى اا گەنوتيپتى، 20%-ى — اا گەنوتيپتى جانە 20%-ى — اا گەنتيپتى بولادى. بۇنداي كەزدەسۋ جيىلىگىنەن گەندەردىڭ جالپى سانىن جانە پوپۋلياسياداعى گەندەردىڭ كەزدەسۋ جيىلىگىن انىقتاۋعا بولادى.

قاراپايىم ەۆوليۋسيالىق قۇبىلىس — مۋتاسيانىڭ اسەرىنەن بولادى. مۋتاسيا ناتيجەسىندە پوپۋلياسيا گەنەتيكالىق تۇرعىدان گەتەروگەندى، ياعني ول ارالاس گەنوتيپتى بولىپ كەلەدى. ەگەر پوپۋلياسيا تۇراقتى جاعدايدا تىرشىلىك ەتسە، وندا ونىڭ گەنەتيكالىق قۇرامى ورتاشا العاندا (د. حاردي-ۆ. ۆاينبەرگ زاڭىنا سايكەس) تۇراقتى. ەگەر سىرتتان قانداي دا ءبىر فاكتوردىڭ ءبىر باعىتتاعى كەرى اسەرى بايقالسا، وندا پوپۋلياسياداعى گەنوتيپتەردىڭ قۇرامىندا شۇعىل (ۆەكتورلى) وزگەرىس بايقالادى، ياعني سونىڭ اسەرىنەن قاراپايىم ەۆوليۋسيالىق قۇبىلىس پايدا بولادى. س. س. چەتۆەريكوۆ اتاپ كورسەتكەندەي، پوپۋلياسيا دا ءارقاشاندا رەسەسسيۆتى مۋتاسيالارعا تولى، ءبىراق فەنوتيپى ءبىرقالىپتى جاعدايدا بولادى. ءبىراق گەندەردىڭ مۋتاسياسىنان باسقا پوپۋلياسيادا حروموسومالى مۋتاسيالاردا كەزدەسەدى، ولار حروموسومالى ءپوليمورفيزمنىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتەدى.

ۋاقىت بويىنشا مۋتاسيا قۇبىلىسى ءارى كەڭىستىكتە كەزدەيسوق قۇبىلىس جانە ول كەيبىر ورگانيزمدەرگە عانا ءتان. ءبىراق، پوپۋلياسياداعى ورگانيزمدەردىڭ مۋتاسيالىق وزگەرگىشتىلىگى ەۆوليۋسيالىق ۇردىستەردە باعىتتاۋشى ءرولىن اتقارا المايدى. ورگانيزمدەردىڭ وزگەرگىشتىلىگىنە تەك تابيعي سۇرىپتالۋ عانا باعىت بەرە الادى.

گەنەراتيۆتى كلەتكالاردا شوعىرلانعان مۋتاسيا جانە ولاردىڭ سۇرىپتالۋىنا تەك ميكرويەۆوليۋسيا عانا ەمەس، ونىمەن قوسا ماكرويەۆوليۋسيا دا اسەر ەتەدى. قورىتا ايتقاندا، پوپۋلياسيادا مۋتاسيانىڭ كەزدەيسوق بولۋى رەتسىزدىك جاعداي جاسايدى، ال تابيعي سۇرىپتالۋ زاڭدىلىعى ولاردى ءبىرقالىپتى رەتتىلىك جاعدايعا كەلتىرەدى.

قازىرگى كەزدە گەنەتيكالىق ەلەمەنتتەردىڭ تاسمالدانۋى مەن گەنومداردىڭ قوزعالىشتىعىنىڭ مالىمەتتەرىنە سايكەس، كوپتەگەن گەندەر وزدەرىنىڭ جەكە قاسيەتتەرى مەن جيىلىگىن وزگەرتۋى مۇمكىن جانە جالپى كوپتەگەن گەنوتيپتەر جەكە سارالانباي كوبەيۋى ءبىر نەمەسە بىرنەشە گەنەراسيا كەزىندە كەزدەسۋ جيىلىگى بۇزىلادى، ول دەگەنىمىز مەندەلدىڭ زاڭىنا سايكەس كەلمەيدى. مىسالى، نۋكلەوتيدتەردىڭ بىرنەشە رەت قىسقا قايتالانۋى جاڭا گەندەردىڭ پايدا بولۋىنا اكەپ سوعادى. مىسالى، بالاپانداردىڭ كوللاگەن گەنى بىرنەشە رەت قايتالانعان ءبىر عانا 9 نۋكلەوتيدتىڭ بىرنەشە ونداعان ەكسوندارىنان تۇرادى. ەۆوليۋسيالىق قۇبىلىسقا مۋتاسيادان باسقا گەندەردىڭ رەكومبيناسياسى دا جاتادى، ءبىراق ولاردىڭ ميكرويەۆوليۋسياعا اسەرى شامالى.

قاراپايىم ەۆوليۋسيا ماتەريالى بولىپ دارالار كەز كەلگەن ءارتۇرلى گەنوتيپتىك وزگەرىستەرى بار جەكە دارالار جانە دارالار جيىنتىعى، ياعني مۋتانتتى ورگانيزمدەر نەمەسە تۇرعىدان بىر-بىرىنەن ايىرماشىلىقتارى بار مۋتانتتى دارا جاتادى. ەۆوليۋسيالىق كوزقاراسپەن مۋتانتتى ورگانيزمدەردىڭ قاراپايىم ەۆوليۋسيا ماتەريالى ەسەبىندەگى قاسيەتى تابيعي پوپۋلياسيادا ولاردىڭ قايتالانۋ جيىلىگىنە باعىنىشتى. مۋتاسياعا ۇشىراعان دارالار تابيعاتتا ءوزارا جاقىن دارالار توپتارىنىڭ (پوپۋلياسيالاردا، ءتۇرتارماقتارىندا، تۇرلەر) اراسىندا ايىرماشىلىق تۋعىزادى.

قاراپايىم ەۆوليۋسيا فاكتورلارىنا — تابيعي سۇرىپتالۋ، مۋتاسيالىق ءۇردىس، پوپۋلاسيالىق تولقىندار، وقشاۋلانۋ، گەندەر درەيفى، ورىن الماستىرۋىنان پوپۋلياسيالاردا ەۆوليۋسيا ءۇردىسى جۇرەدى. تابيعي سۇرىپتالۋ ەۆوليۋسيانىڭ نەگىزگى باعىتتاۋشى كۇشتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى، سەبەبى ونىڭ باستى قىزمەتى پوپۋلياسياداعى ورگانيزمدەر گەندەرىنىڭ رەتسىز شاعىلىسۋى كەزىندە كەتكەن كەمشىلىكتەردى جويۋعا جانە گەنوتيپتى ساقتاۋعا كومەكتەسىپ، ورتا جاعدايىنا بەيىمدەلۋشىلىگى بار ءتۇردىڭ پايدا بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. تابيعي سۇرىپتالۋ ول تەك پوپۋلياسيا ىشىندە عانا جۇرەدى، تابيعي سۇرىپتالۋعا كەيبىر مۋتانتتى دارالار دا قاتىسادى، ولار ءوز كەزەگىندە تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ قاراپايىم ماتەريالدارى بولا الادى.

تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ وزىندىك اسەرى تابيعي سۇرىپتالۋعا قولايلى جاعدايلار بولسا، جىلدام كوبەيەتىندىگىمەن جانە ورتا جاعدايىنا بەيىمدەلگىشتىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. قورىتا ايتقاندا، ورگانيزمدەردىڭ بەيىمدەلگىشتىگى ولاردىڭ كوبەيۋ قارقىنىمەن كوزگە تۇسەدى. ورگانيزمدەردىڭ ءارتۇرلى گەنوتيپتى كەزدەسۋ جيىلىگىنىڭ جىلدامدىعىنىڭ تومەندەۋى سۇرىپتالۋدىڭ كوەففيسەنتى دەپ اتالادى. سۇرىپتالۋ بەلگىلى ءبىر اللەلگە (اللەلدى الىپ جۇرگەن ورگانيزم) جاعىمدى نەمەسە جاعىمسىز اسەر ەتەدى. سوندىقتان تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ ناتيجەسىندە بەلگىلى اللەلدىڭ ەلەۋلى ءبىر بولىگىن (ەليميناسيا) الىپ تاستايدى نەمەسە پوليمورفيزمگە ۇشىراتادى، ياعني پوپۋلياسيادا ەكى نەمەسە ودان دا كوپ اللەلى بار بىردەي گەندى ساقتاۋشى ورگانيزم بولادى. سۇرىپتالۋ كەيبىر جاعدايلاردا ءجۇرۋى مۇمكىن، كەيدە رەسەسسيۆتى نەمەسە دومينانتتى اللەلدەرگە قارسى، كەيدە گەتەروزيگوتالىققا پايدالى نەمەسە زياندى اسەر ەتەدى.

تابيعي سۇرىپتالۋ تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ جەمىسى، ياعني تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس ەكى جاعدايدا بايقالادى. تۇرىشىلىك جانە ءتۇر ارالىق تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس وتە تارتىستى وتەدى، سەبەبى ءبىر تۇرگە جاتاتىن دارالار قولايلى جاعداي (جارىق، سۋ، اڭ اۋلايتىن ورىن، انالىق ءۇشىن جانە ت.ب.) ءۇشىن كۇرەسەدى. ءتۇر ارالىق تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس ەكولوگيالىق جاعدايلارى بىردەي ورتادا مەكەندەيتىن تۇرلەر اراسىندا بولادى.

تابيعي سۇرىپتالۋدى قوزعاۋشى، نەمەسە جاڭارتۋشى، تۇراقتاندىرۋشى جانە ءديزرۋپتيۆتى سۇرىپتاۋ دەپ نەگىزگى ءۇش توپقا بولەدى. قوزعاۋشى (جاڭارتۋشى) سۇرىپتالۋعا انىقتامانى كەزىندە چ. دارۆين بەرگەن بولاتىن. سۇرىپتالۋدىڭ بۇل جولى ورگانيزمنىڭ ەسكى قاسيەتتەرىن وزگەرتىپ، جاڭا بەيىمدەۋشىلىك قاسيەتتەرى پايدا بولادى جانە ول جاڭا رەاكسيانىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتەدى. قورىتا ايتقاندا، ول پوپۋلياسيانىڭ ورتامەن قارىم-قاتىناسىن جاقسارتا تۇسەدى جانە بەيىمدەۋشىلىگىن ارتتىرادى. وسىلايشا ەۆوليۋسيانىڭ شىعارماشىلىق ءرولى ارتا تۇسەدى.

ءديزرۋپتيۆتى تابيعي سۇرىپتالۋ (ول اعىلشىن سوزىندەگى disrupt -جىرتامىن) — ول پوپۋلياسياداعى گەنوتيپتەر توبىنىڭ كەز كەلگەن بىرەۋى قورشاعان ورتا جاعدايى بىردەن كۇرت وزگەرسە ەشقانداي ارتىقشىلىققا يە بولمايتىن سۇرىپتالۋ. وسى جاعدايدا ورگانيزمدەردىڭ سۇرىپتالۋى بىرەۋىندە ءبىر بەلگىسى بويىنشا ءجۇرىپ جاتسا، ەكىنشىسىندە باسقا بەلگىسى بويىنشا ءجۇرىپ، پوپۋلياسياداعى دارالار جان-جاققا ءبولىنىپ (اجىراپ)، ءارقايسىسى وزىنشە ەۆوليۋسياعا ۇشىراپ جاتادى. وسى جاعداي ورگانيزمدەردىڭ اراسىنداعى ورتا-ارالىق تۇرلەرگە قارسى سۇرىپتالۋى جانە ول جەكە بىرەۋىنە، سونىمەن بىرگە، بەلگىلى ءبىر توپقا قارسى ءجۇرۋى مۇمكىن. وسىنداي ءديزرۋپتيۆتى سۇرىپتالۋ، كوبىنە، وسىمدىكتەر الەمىندە ءجيى كەزدەسەدى.

ءارتۇرلى سۇرىپتالۋدىڭ اراسىنداعى بولاتىن قارىم-قاتىناس بايلانىسىنىڭ نەگىزى ەۆوليۋسيا جاعدايىنداعى قاراما-قايشىلىقتى كورسەتۋ، ءبىراق قانداي جاعدايدا دا بولماسىن تەك باستى جانە باعىتتاۋشى قوزعاۋشى (دارۆين بويىنشا) سۇرىپتالۋ باعىت بەرۋشى ءرولىن اتقارادى. تۇراقتاندىرۋشى جانە ديزرۋپتيۆ سۇرىپتاۋلار ەكىنشى ورىندا تۇرادى. ەۆوليۋسيادا جىنىستىق سۇرىپتالۋدىڭ دا وزىندىك ماڭىزدى ورنى بار. ول ورگانيزمدەردىڭ كوبەيۋ كەزىندە دۇرىس باعىت بەرىپ تۇرادى، ءبىراق بۇل سۇرىپتالۋ باسقا سۇرىپتالۋلارعا باعىنىشتى جاعدايدا وتەدى.

ەۆوليۋسيانىڭ قاراپايىم فاكتورى ەسەبى رەتىندە مۋتاسيانىڭ بولۋى وتە قاجەت، سەبەبى ول قاراپايىم ەۆوليۋسيانىڭ ماتەريالدارىن (مۋتانتتى ورگانيزمدەردى) جەتكىزۋشى بولىپ قىزمەت اتقارادى، ءسويتىپ تابيعاتتاعى پوپۋلياسيانىڭ گەنەتيكالىق گەتەروگەندىگىن ساقتاپ قالادى. ءبىراق ەسكەرتەتىن جاعداي، مۋتاسيا وسى قىزمەتتى اتقارا وتىرىپ، ەۆوليۋسيا جولدارىنىڭ باعىتىن وزگەرتپەيدى. ونى تەك تابيعي سۇرىپت الۋ عانا وزگەرتە الادى.

ءتۇردىڭ پايدا بولۋى، ياعني جاڭا ءتۇردىڭ پايدا بولۋى — ەۆوليۋسيانىڭ ەڭ وزەكتى ءارى باستى، اياقتاۋشى كەزەڭى بولىپ سانالادى. ءتۇر — قۇرىلىسى مەن اتقاراتىن قىزمەتتەرى دە ۇقساس، تابيعاتتا تەك بىر-بىرىمەن عانا شاعىلىسىپ، بەلگىلى ءبىر ورتادا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن، وزدەرىنە ءتان تارالۋ ايماعى بار جانە جالپى شىعۋ تەگى ءبىر دارالار جيىنتىعىنان تۇرادى. ءتۇر بيولوگيالىق سانات رەتىندە پوپۋلياسيالاردان قۇرالادى، ونىڭ ىشىندە دارادان ءتۇر پايدا بولىپ، ەۆوليۋسيا كەزىندە بىركەلكى گەنەتيكالىق باعدارلاما قالىپتاسادى.

ءتۇردى باسقا تۇردەن اجىراتۋ ءۇشىن بىرنەشە ولشەم بىرلىگى قولدانىلادى. ءتۇردىڭ ەڭ باستى كريتەرييىنىڭ بىرلىگى دەپ مورفولوگيالىق ولشەمدى اتاۋعا بولادى. بۇل ولشەم بويىنشا ورگانيزمدەردىڭ قۇرىلىسى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. سول ارقىلى ونىڭ قانداي تۇرگە جاتاتىنىن اجىراتا الادى. الشاق تۇرلەر ءۇشىن مورفولوگيالىق كريتەريي ناقتى كورسەتكىش بولىپ سانالادى. ءبىراق، جاقىن تۇرلەر ءۇشىن بۇل كريتەريي تولىق كورسەتكىش بولا المايدى.

ءتۇردىڭ گەنەتيكالىق كريتەرييى وسى تۇرگە ءتان حروموسومالاردىڭ سانىمەن، سونىمەن قاتار دنق-عى ازوتتىق نەگىزدەردىڭ ورنالاسۋ رەتىمەن جانە پوليپەپتيدتاعى (بەلوكتاعى) امين قىشقىلدارىنىڭ قالدىقتارى ارقىلى ەرەكشەلەنەدى. ءبۇل كريتەريي وتە نازىك جانە ونىمەن بىر-بىرىنە جاقىن تۇرلەردى عانا انىقتاۋعا بولادى.

ەكولوگيالىق گەوگرافيالىق كريتەرييلەرگە ورگانيزمنىڭ، ياعني ءتۇردىڭ تىرشىلىك ورتاسى جانە تارالۋ اۋماعىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى جاتادى. باسقاشا سوزبەن ايتساق، ءاربىر ءتۇردىڭ ءوزىنىڭ تارالۋ اۋماعى مەن تىرشىلىك ەتەتىن تابيعي ورتاسى بولادى. ءتۇردىڭ كريتەرييىنە كوبەيۋ كەزىندەگى وقشالانۋىندى اتاۋعا بولادى، ول ءبىر ءتۇر ەكىنشى ءبىر تۇرمەن شاعىلىسا المايدى، نەمەسە ولار شاعىلىسقانىمەن، ولاردىڭ ۇرپاقتارى كوبەيۋگە قابىلەتسىز بولادى. جوعارعىدا اتالعان كريتەرييلەردەگى ءبارىنىڭ بەلگىلى ءبىر شەكتەۋلى بەلگىلەرى بولادى، سوندىقتان ورگانيزمدەردىڭ ءتۇرىن انىقتاۋ ءۇشىن وسى كريتەرييلەردىڭ تولىق جيىنتىعىن پايدالانادى.

ءبىر ءتۇر ىشىندە پوپۋلياسيالىق ايىرماشىلىقتار دا بولادى. ءتۇر ءبىر جانە بىرنەشە پوپۋلياسيالاردان تۇرۋى مۇمكىن. بۇدان باسقا، ءتۇر بip شاعىن اۋماقتا نەمەسە ۇلكەن اۋقىمدى كەڭىستىكتە دە تارالۋى مۇمكىن. ەۆوليۋسيا ەكى ولشەممەن انىقتالاتىن ءۇردىس. ونىڭ ءبىرى -اناگەنەز، بۇل كەزدە ورگانيزمنىڭ ەۆوليۋسياسى تەك ءبىر باعىتتا جۇرەدى، ەكىنشىسى — كلادوگەنەز، ياعني ەۆوليۋسيا بىرنەشە باعىتتا داميدى. اناگەنەزدىڭ مىسالىنا، ن. erectus-تىڭ ەۆوليۋسياسى ن. habilis-كە اۋىسۋىمەن، كلادوگەنەزدە ءبىر ەۆوليۋسيالىق باعىت ەكىگە نەمەسە بىرنەشە تارماققا اجىرايدى. سوندىقتان كلادوگەنەزدىك ەۆوليۋسيا باستاپقى ءبىر تۇردەن ەكى نەمەسە بىرنەشە ءتۇر تۇزىلەدى.

تۇرلەردىڭ پايدا بولۋى وتە باياۋ جۇرەدى (گەوگرافيالىق ءتۇر ءتۇزىلۋ) جانە ۇزاق ۋاقىتپەن ولشەنەدى نەمەسە قىسقا كەزەڭنىڭ قاس قاعىم ۋاقىتىندا (كۆانتتىق) پايدا بولادى. بىرتىندەپ (گەوگرافيالىق) نەمەسە ونى اللوپاتريكالىق (لاتىن ءسوزى alios — ءارتۇرلى، patria — وتان) ءتۇر تۇزىلۋدە بەلگىلەردىڭ ديۆەرگەنسياسىنان جانە ول ەكى دەڭگەيدە وتەدى. ءبىرىنشى دەڭگەي دە ءتۇر ءتۇزىلۋ پوپۋلياسيادا گەوگرافيالىق ءبولىنۋ ارقىلى، وزەن، تەڭىز، تاۋ، قۇمدار ارقىلى، ءارتۇرلى لاندشافتارعا بولىنەدى. پوپۋلياسيا بۇل جاعدايعا تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ ناتيجەسىندە بەيىمدەلە الادى.

ءارتۇرلى پوپۋلياسيالاردىڭ اراسىندا گەندەردىڭ الماسۋى توقتايدى. ول گەنەتيكالىق جىكتەلۋدى شەكتەيدى، ەگەر پوپۋلياسيا شاعىن بولسا نەمەسە بىرنەشە دارادان تۇرسا، وندا ءالى دە بولسا گەندەردىڭ درەيفى كورىنىس بەرەدى. گەنەتيكالىق ايىرماشىلىقتىڭ پايدا بولۋى كوبەيۋ كەزىندە وقشاۋلايتىن كەدەرگىلەردىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلەدى. وسىلاردىڭ اسەرىنەن ءار پوپۋلياسيانىڭ وزىنە ءتان گەندەر جيىنتىعى جانە پوپۋلياسيادا جاڭا ءتۇر تارماقتارى پايدا بولادى.

ەكىنشى دەڭگەيدە ءتۇردىڭ پايدا بولۋ كەزىندە كوبەيۋگە قاتىساتىندار تولىق بىر-بىرىنەن الشاقتايدى. وسى كەزدە گەنەتيكالىق ايىرماشىلىق شەگىنە جەتەدى، دەگەنمەن بۋداندار ءالى بولسا كەزدەسەدى، ءبىراق ولار تولىق تىرشىلىك ەتۋگە مۇمكىندىك الا المايدى. ءاربىر ءتۇر تارماقتارىندا ءوز بەتتەرىنشە ەۆوليۋسيا ءۇردىسى جۇرەدى. سوڭىندا ءتۇر تارماقتارى جەكە تۇرلەرگە اينالادى. اللوپاتريكالىق ءتۇر ءتۇزىلۋ ءار اۋماقتاردا بولىپ تۇرادى.

وسى اللوپاتريكالىق ءتۇر تۇزىلۋدەن باسقا سيمپاتريكالىق (لاتىن ءسوزى sym — بىردەي، patria — وتان) ءتۇر ءتۇزىلۋ دە بولادى. سيمپاتريكالىق ءتۇر ءتۇزىلۋ ءبىر اۋماقتا عانا مەكەندەيتىن تۇرلەردىڭ ارالارىندا پايدا بولادى. سيمپاتريكالىق ءتۇر ءتۇزىلۋدىڭ مىسالىنا، بايكال كولىندە كەزدەسەتىن سۇتقورەكتىلەر مەن بالىقتاردىڭ ەندەميكالىق تۇرلەرىن اتاۋعا بولادى.

جاڭا ءتۇردىڭ پايدا بولۋى كەزىندە، ورگانيزم دە بەلگىلى ءبىر وقشاۋلانۋ ارقىلى وزىنە ءتان بەيىمدەۋشىلىك بەلگىلەرى بولادى، ەگەردە ولارعا جاعداي جاساپ نەمەسە وقشاۋلانۋ كەدەرگىلەرى الىنسا دا كوبەيۋى بايقالمايدى. سونىمەن ءتۇر ءتۇزىلۋدىڭ گەنەتيكالىق ءمانى ءبىر كەشەندى گەندەر جيىنتىعىنان جاقسى ەكى جەكە دارا كەشەندى گەندەرى بار تۇرلەر پايدا بولۋى مۇمكىن.

بىرتىندەپ ءتۇر ءتۇزىلۋى ول ءارتۇرلى جۇيەلىكتەردە پايدا بولادى جانە ونىڭ جىلدامدىعى دا ءارتۇرلى. مىسالى، قۇستاردىڭ ەۆوليۋسياسى باياۋ ءجۇردى، ال گومينيدتەردىڭ ەۆوليۋسياسى جىلدام ءوتتى. جاڭا تۇرلەر جوعارعى دامىعان تۇرلەردەن ەمەس قاراپايىم تۇرلەردەن پايدا بولدى. ءبىراق ەۆوليۋسيا ءارقاشان دا قاراپايىمنان كۇردەلىگە قاراي جۇرە بەرمەيدى. كەرىسىنشە، ەۆوليۋسيالىق «رەگرەسس» پايدا بولادى. مىسالى، ادامنىڭ، جانۋارلاردىڭ كوپتەگەن پارازيتتەرى ەركىن تۇردە تىرشىلىك ەتكەن ورگانيزمدەردەن پايدا بولدى، بۇلاردا دا كۇردەلى دامۋ بايقالادى. مىسالى، قاناتتارى جوق جاندىكتەردەن قاناتى بار جاندىكتەر پايدا بولدى، ال كيتتەر ءتورت اياقتى سۇتقورەكتىلەردەن پايدا بولعان.

---