InfoHub Logo

ەرتە زامانان بەرى، ياعني ادامنىڭ مورفولوگيالىق جانە فيزيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى — ادامنىڭ دەنە قۇرىلىسى مەن ءاربىر مۇشەسىنىڭ بەلسەندىلىگى كوپشىلىكتى قىزىقتىرادى. ەرتەدەگى ۇلى دارىگەر گيپپوكرات ادامنىڭ تۇلعاسىنا قاراپ، كۇشتى، تىعىرشىق، تەرشەڭ جانە سەمىز دەپ بولگەن سونىمەن قاتار، ءارتۇرلى تۇلعاداعىلاردىڭ وزدەرىنە ءتان اۋرۋلارى بولادى دەپ تۇسىندىرگەن.

كەيىنىرەك كلاۆديي گالەن (130-200) ادامدار تۇلعاسىن ءتورت توپقا ءبولىپ، ءاربىر توپتىڭ ورگانيزمىندە بولاتىن «سولگە» ءتان ءوز قوزعالۋ ەرەكشەلىكتەرى بولادى. ول ونى مىنانداي «سولدەرگە» ءبولدى: sangua-(قان)، phlegma (سالقىن شىرىش)، سھوlە (ءوت)، melan chole (قارا ءوت). ورگانيزمدە قانداي «ءسولدىڭ» بولۋىنا بايلانىستى ادامنىڭ تەمپەرامەنتى انىقتالادى. گالەن ادام تەمپەرامەنتىنە قاراپ، سانگۆيننيكتەر (كوڭىلدى، شيراق، تەك العا ۇمتىلاتىن)، فلەگماتيكتەر (جايباسار، سابىرلى، كەز كەلگەن جاعدايدا ءوزىن ۇستاي بىلەتىن، سەلقوس)، حولەريكتەر (قايسارلى، جىگەرلى، اشۋشاڭ، قۇمارشىل) جانە مەلانحوليكتەر (اشۋشاڭ، جاسقانشاق، ءبىراق جۇمىسىن ءبىر جۇيەمەن تياناقتى ىستەيتىن) دەپ ءبولدى. ادام تۇلعاسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي وسىلاي جىكتەۋدى ي. پ. پاۆلوۆتا قولدادى.

XX عاسىردىڭ باسىندا فرانسۋز دارىگەرى سيگو اس قورىتۋ، تىنىس الۋ، قيمىل-ارەكەتىنە جانە جۇيكە جۇيەسىنىڭ رەاكسياسىنا قاراپ ءتورت توپقا — سەرەبرالدى (ميلى)، ديگەستيۆتى (ۇقىپتى)، بۇلشىق ەتتى جانە رەسپيراتورلى (كەڭ تىنىستى) دەپ ءبولدى. ول سەرەبرالدى توپقا باسى ۇلكەن جانە كەۋدە قۋىسى ۇزىنشالاۋ ادامداردى جاتقىزدى. ديگەستيۆتىلەرگە — قارىندارى ۇلكەن، كەۋدەسى قىسقا جانە كەڭ، جاق سۇيەكتەرى جاقسى دامىعان ادامداردى جاتقىزدى. ەتتى توپقا بۇلشىق ەتتەرى دامىعان، كەڭ يىقتى، اياق-قولدارى ۇزىن ادامدار جاتقىزىلدى. رەسپيراتورلارعا — كەۋدە مەن مۇرىن قۋىسى جاقسى دامىعان، كەۋدە قۋىسى جەنە اياق-قولدارى ۇزىن ادامدار جاتقىزىلدى.

ءبىزدىڭ عاسىرىمىزدىڭ 20-30-جىلدارى نەمىس دارىگەرى كرەچمەر ءۇش دەنە تۇلعاسىن اجىراتتى: استەنيالىق، پيكەنيكالىق جانە اتلەتتى دەپ ءۇش توپقا ءبولدى. استەنيالىق توپقا-كەۋدەسى قالىڭ، يىقتارى قىسقا، دەنەسىندە مايى جوق، مىنەزدەرى تەز وزگەرەتىن ادامدار، پيكنيكالىق توپقا — باسى، كەۋدەسى جەنە قارىنى ۇلكەن، دەنەسى تىعىرشىقتاي، سەمىرۋگە يكەمدى، كوڭىل كۇيى ءبىر قالىپتى ادامدار، اتلەتيكالىق توپقا — قاڭقانىڭ كەۋدە ءبولىمى ۇلكەن، يىقتارى كەڭ، بۇلشىق ەتتەرى دامىعان، كوڭىل-كۇيى جايباسار بىرتىندەپ وزگەرەتىن ادامدار جاتادى.

ادامداردىڭ دەنە تۇرپاتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە جەكە قاراپ توپتارعا ءبولۋ قازىرگى كەزدە دە جالعاسىپ كەلەدى. ءوز قاجەتتەرىنە سايكەس جوعارىداعى توپتاردىڭ جۇيەلەرىن پايدالانادى. گەنەتيكالىق كوزقاراس بويىنشا دەنە تۇرپاتىنىڭ توپتارى نەمەسە باسقا جەكە باسىنىڭ فەنوتيپى، ياعني گەنوتيپ پەن ورتانىڭ اراقاتىناسىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان.

ءبىراق، ادامزات جەر شارىندا اۋا رايى، لاندشافتىلارى، گەوحيمياسى جەنە باسقا ەرەكشەلىكتەرى ءارتۇرلى ايماقتاردا ورنالاسقان. سونىمەن قاتار اۋا رايىنىڭ ەرەكشىلىكتەرىنىڭ، گراۆيتاسيانىڭ، ەلەكتروماگنيت ءورىسىنىڭ، رادياسيانىڭ، اۋرۋ تاراتاتىن ورگانيزمدەردىڭ جانە باسقا دا فاكتورلاردىڭ اسەرلەرىنەن، ادامداردىڭ مورفولوگيالىق جانە فيزيولوگيالىق قاسيەتتەرى گەوگرافيالىق وزگەرگىشتىككە ۇشىرايدى. وسى قاسيەتتەردىڭ بەلگىلى ءبىر اۋماقتارعا بايلانىستى وزگەرۋى قازىرگى ادامداردىڭ گەوگرافيالىق (ەكولوگيالىق) وزگەرىشتىگىنە دالەل بولا الادى. وسى وزگەرىشتىكتىڭ نەگىزىندە اركتيكالىق، بيىك تاۋلىقتار جانە تروپيكالىق ادامدار توبىن اجىراتادى، سونىمەن بىرگە قوڭىرجاي كليماتتىق بەلدەۋلەردە ءتۇراتىندار دەپ تە بولەدى.

اركتيكا توبى تۇرعىندارى (ەسكيموستار، چۋكچالار جانە ت.ب.) نەگىزىنەن بۇلشىق ەتتى كەلگەن (تىعىرشىقتاي)، سالماقتارى اۋىر جانە كەۋدە قۋىستارى جۇمىر بولىپ كەلەدى. وسى توپ ادامدارىنىڭ وكىلدەرىنىڭ بارلىعى وتتەكپەن تىنىس الۋى، نەگىزگى الماسۋ دەڭگەيىدە جانە ەنەرگەتيكالىق ۇردىستەرى دە باسقالارعا قاراعاندا جوعارى دەڭگەيدە بولادى. اركتيكا توبىنىڭ جەكە تۇلعالارىنىڭ قانىندا حولەستەرين مولشەرىنىڭ كوپتىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءبىراق ءسىبىردىڭ قوڭىرجاي اۋداندارىندا تۇراتىندار اركتيكانىڭ بايىرعى جەرگىلىكتى تۇرعىندارىمەن سالىستىرعاندا، كوبىنە، استەنيالىقتار مەن پيكنيكالىق دەنە تۇرپاتىنىڭ توبىنا جاتادى. ولار سالىستىرمالى تۇردە قىسقا اياقتى جانە قولدارى ۇزىن، كەۋدە قۋىسى جالپاق، دەنەلەرىندە ماي قورلارى مول بولادى. ولاردى قوڭىرجاي بەلدەۋلەردە تۇراتىندارمەن سالىستىرعاندا جىلۋدىڭ الماسۋ دەڭگەيى جوعارى كەلەدى، ال قانىنداعى حولەستەريندەرى بىردەي مولشەردە بولادى.

بيىك تاۋلاردا تۇراتىن ادامدار توبىنىڭ (كاۆكاز، پامير جانە تيان-شان تاۋلىقتارى، ەفيوپيا جانە ءۇندىنىڭ بايىرعى جەرگىلىكتى تۇرعىندارى، پەرۋدىڭ ۇندىستەرى جانە ت.ب.) كەۋدە قۋىسىنىڭ كولەمى ۇلكەن جانە قاڭقا بۇلشىق ەتتەرى سالماقتى اۋىر بولىپ كەلەدى. ولاردىڭ قانىنداعى ەريتروسيتتەرى (گەموگلوبيندەرى) جانە يممۋنوگلوبيندەرىنىڭ مولشەرى كوپ، ءبىراق حولەستەريندەرى از بولادى.

تروپيكادا تۇراتىن ادامدار توبى (افريكانىڭ، اۋستراليانىڭ، مۇحيتتاردىڭ (وكەانيانىڭ) ءۇندىنىڭ جەنە امەريكانىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى) ادامدارىنىڭ دەنە تۇرقى ۇزىنشا، بۇلشىق ەتتەرى ونشا جەتىلمەگەن، دەنەسىندە تەرى بەزدەرى كوپ (1 سم2دەنەدە)، جىلۋ الماسۋى جوعارى جانە ەنەرگەتيكالىق الماسۋ دەڭگەيى تومەن بولادى. سونىمەن بىرگە، بۇلاردا يممۋنوگلوبيننىڭ مولشەرى كوپ جانە قانداعى حولەستەريننىڭ مولشەرى از بولادى. تروپيكالىق ەندىكتەردە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ قانىنان ترانسفەرين دەگەن بەلوك تابىلدى، ول دەنەدەگى جىلۋ الماسۋدى رەتتەپ وتىرادى. ءشولدى ايماقتارداعى جەرگىلىكتى تۇرعىندار ۇزىن بويلى بولادى، قان قىسىمى تومەن جانە قاننىڭ قۇرامىنداعى ەريتروسيتتەر سانى كوپ.

كليماتى قوڭىرجاي بەلدەمدەر تۇرعىندارى مورفولوگيالىق جانە فيزيولوگيالىق قاسيەتتەرى بويىنشا اركتيكا مەن تروپيكا توپتارىنىڭ ەكەۋىنە دە ۇقساس. قوڭىرجاي بەلدەۋلەردىڭ ارالىق دەڭگەيىدە بولادى، تۇرعىندارى توپىراقتىڭ، سۋدىڭ حيميالىق قۇرامىنا جانە تەڭىز دەڭگەيىنىڭ بيىكتىگىنە تەۋەلدى بولىپ كەلەدى. مىسالى، سۇيەكتەرىنىڭ مينەرالدىق قۇرامى توپىراق پەن سۋداعى ماكرو- ميكرو ەلەمەنتتەردىڭ مولشەرىنىڭ قۇرامىنا بايلانىستى بولادى.

ءارتۇرلى ادام پوپۋلياسيالارىنىڭ بەلدەمدەرگە بايلانىستىلىعى مورفوفۋنكسيانالدى وزگەرگىشتىگىنە، ناسىلىنە جانە ەتنوستىق قاتىناسىنا قاراماستان پوپۋلياسيانىڭ قورشاعان ورتامەن تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋعا قالىپتى رەاكسيا ءتۇزىلىپ، بەيىمدەلگىشتىك قاسيەتتەرى پايدا بولعان دەپ ەسەپتەلىنەدى. ادامدار قورشاعان ورتاعا مورفولوگيالىق جانە فيزيولوگيالىق قاسيەتتەرىنىڭ وزگەرگىشتىگى ارقىلى بەيىمدەلەدى. سوندىقتان تروپيكالىق بەلدەمدەرگە افريكانىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارىنىڭ (نەگرويدىقتار) جانە ءۇندى ەۋروپەويدتىقتارىنىڭ، اۋستراليالىقتاردىڭ بەيىمدەلگىش قاسيەتتەرى بىر-بىرىنە ۇقساس. قيىر سولتۇستىك تۇرعىنداردىڭ (نەنەستەر، چۋكچالار، ەسكيموستار، سااميلەر) بەيىمدەلگىش قاسيەتتەرى دە بىر-بىرىنە ۇقساس بولىپ كەلەدى.

ادامداردىڭ بەيىمدەگىشتىگى تاريحي كورىنىس بەرەدى. شامامەن اۋسترالوپيتەكتەردىڭ بەيىمدەلۋشىلىك رەاكسيالارى تروپيكالىق بەلدەمدەردىڭ اۋا رايىنا، ال ارحانتروپتاردا بۇل رەاكسيالار ىلعالدى تروپيكانىڭ جانە تاۋدىڭ بيىك تاۋلى ايماقتىڭ بەيىمدەلۋ باعىتىندا ءجۇردى. پالەانتروپتاردىڭ ەۋروپادا تارالۋى قوڭىرجاي بەلدەۋلەرگە (ورتا پالەوليتتىڭ ءداۋىرى) بەيىمدەلۋىمەن بايلانىستى ءجۇردى. اركتيكادا بەيىمدەلۋ كەزەڭى، شامامەن، جوعارعى پالەوليت داۋىرىنە سايكەس كەلەدى.

سوڭعى 35-40 مىڭ جىل ىشىندە ادامنىڭ فيزيكالىق تۇرپاتى وزگەرگەن ەمەس. سونىمەن بىرگە، پاراسات ويى دا وزگەرگەن جوق. ءبىراق ەكولوگيالىق جاعدايلار وتكەن عاسىردان گورى، ءقازىر ادامدارعا قاتتى اسەر ەتۋدە. سوندىقتان، ادامداردىڭ فيزيكالىق بەينەسىنە ءقازىر اكسەلەراسيا جانە عاسىر ءۇردىسى اسەر ەتىپ وتىر.

اكسەلەراسيا (لاتىن ءسوزى acceleratio) — ادامداردىڭ تەز ءوسۋى جانە فيزيولوگيالىق قىزمەتتەرىنىڭ جىلدام جەتىلۋى. بۇل اتاۋدى 1935 جىلى نەمىس دارىگەرى ە. كوح ەنگىزدى. اكسەلەراسياعا كوپتەپ مىسال كەلتىرۋگە بولادى.

اتاپ ايتقاندا، عاسىردىڭ باسىندا ەر ادامدار قالىپتى بويىنا 25-26 جاسىندا جەتسە، قازىرگى ۋاقىتتا — 18-19 جاسىندا جەتىپ وتىر. ەتەككىر كەلەتىن جاسى سوڭعى جىلدارى 14،5-تان 12،5 جاسقا قىسقارىپ وتىر. دامىعان ەلدەردە تۋىلعان بالالاردىڭ سالماقتارى 100-300 گراممعا ءوسىپ وتىر. جەتكىنشەكتەردىڭ جىنىستىق جەتىلۋى 2 جىل ەرتە جەتىلۋدە.

اكسەلەراسيانىڭ سەبەپ-سالدارى تۋرالى قاراما-قايشى تۇجىرىمدار بار. ءبىر مامانداردىڭ پىكىرى بويىنشا اكسەلەراسيا ادامداردىڭ جانە مەديسينانىڭ قىزمەت ەتۋ دەڭگەيىنىڭ جاقسارعانىمەن بايلانىستىرادى. باسقا ماماندار، اكسەلەراسيا جاڭا گەندەردىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتەدى دەپ تۇسىندىرەدى. الدىڭعى دا، سوڭعى دا پىكىرلەردىڭ ەشبىر دالەلى جوق. اكسەلاراسيانىڭ تابيعاتى تۇسىنىكسىز، ءبىراق، اكسەلاراسيانىڭ جاعىمسىز جاعى دا بار ەكەنى بەلگىلى. مىسالى، قازىرگى تۇرعىندار اراسىندا الىستان كورمەۋشىلىك، ءتىس جەگىسى، ءارتۇرلى جۇيكە اۋرۋلارى جانە ت.ب. ءجيى كەزدەسەدى.

سەكۋليارلى ترەند (لاتىن ءسوزى secular trend — عاسىرلىق ءۇردىس) -ول دەنە ۇزىندىعىنىڭ ارتۋىمەن، كوبەيۋ كەزەڭىنىڭ، ءومىر ءسۇرۋ جاسىنىڭ ۇزارۋىمەن جانە ادامنىڭ ءارتۇرلى قاجەت قاسيەتتەرى بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا بولىپ جاتىر. مىسالى، ءبىزدىڭ رەسەيدە 1920-1935 جىلدار ارالىعىندا تۋعان بالالاردىڭ دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى وتكەن عاسىرمەن سالىستىرعاندا 3،5 سم-گە ۇزارعان. اكسەلاراسيانىڭ جانە سەكۋليارلى ترەندتىڭ تابيعاتتارى تۋرالى ادام قاناعاتتاندىرالىقتاي تۇسىنىكتەمەلەر جوق.

---