اق بوساعا
بيدايدىڭ بارار جەرى — ديىرمەن
ماقال
مىڭ سان دوڭگەلەكتەرى شويىن جولدى تارس-تۇرس تەپكىلەي، تۇسىمىزدان لەزدە جۇيتكىپ وتكەن جۇيرىك پويىز كوكجيەككە ءسىڭىپ بارادى. قىز بۇرىمى سياقتى ەركەلەي بۇلعاڭداپ. ءۇن-تۇنسىز، كوزبەن ۇزاتىپ، ەرەكشە ءبىر قيماستىق سەزىممەن قالاي تەرەڭ كۇرسىنگەنىمدى اڭعارعام جوق. ەركىمنەن تىس. شىركىن، ستۋدەنت كەزىمىزدە ءوزىمىز ەن توستەپ، ەركىن جايلاعان جايلى ۆاگونداردا ەندى مۇلدە باسقا بىرەۋلەر ىرعاتىلا شايقاتىلىپ كەتىپ بارادى-اۋ!.. بەسىكتە تەربەلگەن مۇڭسىز-قامسىز نارەستە سەكىلدەنىپ. ادامدارى دۇركىن-دۇركىن الماسىپ جاتقان جولاۋشىلار پوەزى مەن ءدۇريا — ءدۇنيا اراسىندا وسىنشاما ۇقساستىق بار دەپ بۇرىن-سوڭدى كىم ويلاعان؟!. بىرەۋدىڭ ساپارى — تىم الىس، بىرەۋدىڭ بارار جەرى — ءاۋىل-ۇي اراسى. تىنىمسىز قوزعالىس، ساپىرىلىسقان تىرشىلىك…
جاڭا عانا تۇسىمىزدان وتكەندە زەرىككەننەن تەرەزەگە كەرەناۋ كوز تاستاعان بىرەۋلەر:
— ءو-ي-دو-ويت دەگەنىڭ-اي!.. اناۋ ەركە سىلقىمدى قاراڭدار! ەل-جۇرت «مەرسەدەسپەن» زۋىلداپ جۇرگەندە اتامزامانعى ەسەك اربادا اياعى سالبىراپ وتىر...
— ەسەك جەتەكتەگەن ەڭگەزەردەي تاقيالى شال، قۇداي بىلەدى، سول شولجاڭ قىزدىڭ اكەسى.
— ال، ءشوپ تيەگەن اربا سوڭىنان باستارى سالبىراپ، ىقتيارسىز ەرىپ كەلە جاتقان انا ەكەۋى — ءداۋ دە بولسا، سونىڭ اعاسى مەن ءىنىسى! — دەپ، بالكىم، سىرتىمىزدان تون پىشە، كۇلدى مە ەكەن؟!.
بالكىم، الدەكىمدەر ايانىشتى كوزبەن قاراعان دا بولار. بار عۇمىرىن كۇيكى تىرلىك كۇيبەڭىمەن وتكىزىپ، تۋعالى اياداي اۋىلدان قارىس قادام الىس شىعىپ كورمەگەن ۇيكۇشىك، بۇيىعى بىرەۋلەرگە جورىپ... الدە قۇمىرسقا يلەۋىندەي قۇج-قۇج قايناپ جاتقان كۇللى الەم، تورتكۇل دۇنيەدەگى قاۋىرت تىرشىلىك، قىم-قۋىت ساياسي تالاس-تارتىستارمەن ءىسى جوق، قانداي بەيعام جاندار دەپ قىزىقتى ما ەكەن؟!.
مۇمكىن ارالارىندا ساعىنتاي ەكەۋىمىزدى جاقسى تانيتىندار دا بار شىعار. ءبىر ءسات ولاردىڭ ورنىنا ءوزىمدى قويىپ، ءبىز جايلى نە دەيتىندەرىن دە ويلاپ ۇلگەردىم:
— ءاي، كۇيەۋى دە ەركەك-اق ەكەن! ۇيلەنگەندەرىنە اي تولماي جاتىپ، نازىك كەلىنشەگىن ءشوپ تاسۋعا سالىپ قويعانىن كورمەيسىڭ بە؟!
— ەندى بايعۇس شىناردىڭ سالپىەتەك ايەلدەر ساپىنا قوسىلماعاندا نەسى قالدى!..
شىت-شىت جارىلعان ايتاقىرلار مەن بۇيرات-بۇيرات قۇم توبەلەر اراسىندا جاتقان شاشىراڭقى شاعىن اۋىلعا پويىز ۇركىتىپ جىبەرگەن تىنىشتىق قايتا قوناقتادى. تىنىشتىق دەيمىن-اۋ، ونىڭ ءوزى دە تەك سالىستىرمالى تۇردە عانا. انە، ازىناي موڭىرەپ، ساۋىرىنا قونعان شىبىن-شىركەيدى قۇيرىعىمەن شىرت-شىرت سابالاي، جەلىنى جەر سىزا، ورىستەن شۇباپ قايتا باستاعان سيىرلار...
سابالاق جۇندەرىنە شوڭاينا، وشاعان جابىسقان قوي-ەشكى سىرت-سىرت ەتكەن اشا تۇياقتارىمەن سەلدىر ءتۇبىت شاڭ كوتەرە، تۇس-تۇستان جامىراي ماڭىراپ، اۋىلعا بەت قويدى. ازىن-اۋلاق مالدارىنىڭ الدىنان شىعىپ، بىر-بىرىمەن سامبىرلاي سويلەسكەن بالا-شاعا، كەلىن-كەپشىك، قاتىن-قالاش، كەمپىر-سامپىر…
كۇرەڭ قوڭىر باۋىرساقتاي تومپاق بەت تورت-بەس قارا دومالاق دابدىرلاسىپ، دالانى باستارىنا كوتەرە، قاسىمىزدان ءوتىپ بارادى. سامايدان سورعالاعان اششى تەر مەن وعان قونعان بوزعىلت شاڭنان بەت-اۋىزدارى ايعىز-ايعىز. شوپ-شوڭگە جىرعان، قاپ-قارا، قيسىق سيراقتارى شيدەي جىڭىشكە. ءسىرىسى باسىلعان ساندالي، تۇمسىعىنىڭ اقجەمى شىققان باتەڭكىلەرىمەن سارعايا ءپىسىپ، قۋراي باستاعان شوپ-شوڭگەنى كۇتىرلەتە باسىپ، جىپكە تىزگەن بەس-التى شاباعىن ماڭعازدانا كوتەرگەن كىشكەنتاي “بالىقشىلار” اۋىل شەتىنە ءىلىندى...
***
قازاقتىڭ “وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىنىڭ” نە ەكەنىن ەندى ۇقتىم. كىسى اياعى ءالى سايابىرسىعان جوق. تاياققا سۇيەنگەن كەمپىر-شالدار «قۇتتى بولسىن» ايتۋعا ءالى كەپ جاتىر. تام-تۇمداپ. اپامنىڭ ايتۋىنشا، ءمىنايى سەبەپتەرمەن قىزىق ۇستىندە كورىنە الماعان جەكجات-جۇراعاتتار ەكەن. ءسىرا، كۇنى كەشە بوساعا اتتاپ، اق شىمىلدىققا ەنگەن جاس كەلىننىڭ قولىنان ءشاي ءىشۋدىڭ ءوزى ۇلكەندەر ءۇشىن ءبىر قىزىق بولسا كەرەك.
شىمىلدىق دەمەكشى، بۇرىن تەك «قىز جىبەك» كينوسىنان كورگەن ۇلبىرەگەن اق شىمىلدىق ماعان دا العاشقى كۇندەرى قىزىق كورىنگەن. «بەتاشار» بولعانشا، مەنى سونىڭ ىشىنە وتىرعىزىپ قويدى. كەلگەن-كەتكەننەن «كورىمدىك» الىپ، ونى شۋىلداسا ءبولىسىپ جاتقان ايەلدەردىڭ ۋ-شۋىن سىرتىنان تىڭداپ، قۇر بوسقا وتىرۋدان جالىعا باستاعام. ەندى، تاڭنىڭ اتىسى، كۇننىڭ باتىسى كەلگەن-كەتكەنگە داستارحان جايىپ، ءشاي قايناتىپ جۇرگەن ماعان دا، كۇنى بويى گۇجىلدەپ شوعى سونبەيتىن بايعۇس ساماۋىرعا دا ءبىر تىنىم جوق...
جاپونداردىڭ «ءشاي قۇيۋ ءراسىمى» بۇنىڭ جانىندا ءادىرا قالسىن! سىيلى مەيمانداردىڭ كەسەلەرىن شاتىستىرۋعا بولمايدى. ءشايدى باپپەن، سۇيىلتپاي، لاقىلداتپاي، شۇپىلدەتپەي قۇيۋىم كەرەك. نۇسقاۋ سولاي. بار ىنتا-ىقىلاسىممەن تىرىسامىن. تاماق جەۋ تۇگىلى، جوندەپ شاي ىشۋگە مۇرشام جوق. شوقشا ساقال شالداردان گورى كەربەز كەمپىرلەر كىنامشىلدەۋ: «كەلىن، ءشايىڭدى سۇيىقتاۋ قۇيشى، قويۋلاۋ ەكەن»، «اينالايىن، ساماۋردىڭ شوعى باسىلىپ قالعان با، قالاي…» سۇيەيسالدى سىن-ەسكەرتپەلەرسىز ىشكەن-جەگەندەرى بويىنا سىڭبەيدى-اۋ، ءسىرا. قىزىلدى-جاسىلدى قۇراق كورپەلەر ۇستىندە قازداي تىزىلگەن قوناقتاردىڭ تەگىس بابىن تابۋ وڭاي ەمەس.
مالداس قۇرىپ، قۇس جاستىققا ارقا سۇيەگەن قاريالار ساقال-مۇرتتارىن باپپەن سيپاپ قويىپ، ەگىننىڭ شىعىمىن ءسوز قىلىپ، الداعى قىستىڭ اۋا-رايىن بولجاپ، وتكەن-كەتكەن اعى-بەرگى ارۋاقتى اتا-بابالارىن «ءتىرىلتىپ»، ۇكىمەت باسىنداعى اۋىس-تۇيىسكە اۋىسادى.
بايسالدى بايبىشەلەردىڭ اڭگىمەسىنە اۋىلدان ۇزاتىلعان قىزداردىڭ قايسىسى توركىنىنە «سالەم بەرە» كەلگەنى، كىمنىڭ قۇداسىنا «ىرگە كورسەتكەنى»، كىمنىڭ بالاسى «قىز الىپ قاشقانى» ارقاۋ بولادى. ارا-تۇرا ەركەك-ايەلى ارالاس بارىنە ورتاق تاقىرىپ تابىلادى. جان-جاقتان جاپاتارماعاي، «قارا جەر حابار بەرمەسىن»، «تيە بەرسىن» دەپ قويىپ، كۇنى كەشە عانا و دۇنيەلىك بولعان اۋىلداس بىرەۋدى ءتىل ۇشىنا سالادى...
ماعان قاتىسى جوق اڭگىمە ايتقانسىپ جايباراقات وتىرعانىمەن، ءاربىر قيمىل-قوزعالىسىمدى ەلەۋسىز عانا كوز استىمەن باقىلاپ، ءۇنسىز سىناي قارايتىن سەكىلدى. ءبارى دە ىشتەرىنەن: «جاكەڭنىڭ ات اياعى جەتپەيتىن ايشىلىق جەردەن ۇزاتىپ اكەلگەن كەلىنى قانداي جان ەكەن» دەيتىندەي. الدە ماعان سولاي كورىنە مە، بىلمەيمىن…
قۇداي-اۋ، ۇلكەن كىسىلەر جانىنا بالا ەرتپەسە جۇرە الماي ما ەكەن؟! قاستارىندا ءبىر-بىر قارا دومالاق. تەرشىگەن ءتامپىش تاناۋلارىن قورس-قورس تارتىپ قويىپ، ولار دا ءشايشىل-اق. داستارحان ۇستىندەگى ءتاتتى-پاتتىنىڭ قاشان ءتۇبى كورىنگەنشە، جىلتىڭداپ ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ ءجۇرىپ، ءشايعا قانبايدى-اۋ، قانبايدى...
كەلگەن قوناقتاردى، سولتۇستىكتە — «دياديا ۆانيالار مەن تەتيا ماشالارعا» ەلىكتەپ، وڭتۇستىكتە — «ءتاشمات اكالاردىڭ» ءتاپسىسى ۇرىپ، ۇلتتىق بوياۋى سولعىن تارتقان باسقا جۇراعاتتارمەن ىشتەي سالىستىرامىن. ناعىز تازا قازاقتار تەك وسى وڭىردە سەكىلدى. ءبىزدىڭ جاقتا ءدال وسى اقساقالدى، تاقيالى، شاپاندى قاريالارداي... شالدار مۇلدە جوق. قۇداي بىلەدى، ەر-ازاماتتاردىڭ كوبى سوعىستان قايتپادى-اۋ!؟. كادىمگى “ستالينگراد شايقاسى” دەگەن اتپەن تاريحتا قالعان قان مايدان ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تاپ ىرگەسىندە بولعان عوي... ايتەۋىر بالا كەزىمدە كورگەنىم: ساقال-مۇرتىن جىپ-جىلماعاي عىپ جىلتىراتا قىرىپ تاستاعان، توي-تومالاقتاردا اششى سۋدى قىرلى ستاكانمەن شىمىركەنبەستەن تارتىپ جىبەرىپ، بارقىراپ اسكەري اندەرگە باساتىن بىرەن-ساران ەگدە ەر كىسىلەر ەدى...كەزىندە “حالىق جاۋى” دەپ قامالىپ، عۇمىرى قامشى سابىنداي قىسقا بولعان تۋعان اتامنىڭ ءوزى تۇگىلى سۋرەتىن دە كورگەن ەمەسپىن.
ءبىزدىڭ جاقتاعى اجەلەردىڭ دە قازاقى ءسالت-داستۇردى ۇستاپ قارىق قىلعاندارىن بايقاماپپىن...قابىرعالارى قاتىپ، بۇعانالارى بەكىمەي جاتىپ، وزدەرى ايتپاقشى، «تۇرت ارمياعا» الىنىپ، ون ءتورت-ون بەس جاستان اسكەري ءومىردىڭ ءدامىن تاتقان ولارعا نە وكپە. فاشيست تانكىلەرىن وتكىزبەۋ ءۇشىن تەرەڭ ور قازدىق دەپ ايتىپ وتىراتىندارى ەمىس-ەمىس ەسىمدە. ويشا سولاردى، اناۋ اقساقال، قاراساقالداردان ءسال بولەكتەنە، ءسان-سالتاناتى ەرەكشە، قاز-قاتار، قازداي تىزىلگەن ساليقالى سارىقارىن بايبىشەلەرمەن سالىستىرامىن.
ءبارىنىڭ ۇستىندە ەتەك-جەڭى زەرلەنگەن ءتۇرلى-تۇستى ماساتى قامزول. ءتاۋىر ماتادان مول عىپ تىگىلگەن، ەتەگى كولدەي كويلەك. كيىمدەرى وزدەرىنە سونداي جاراسادى. تەرەڭ ءاجىم شيمايلاعان جازىق ماڭدايلارىن باستىرا وراعان اق جاۋلىقتارى قىراۋ شالعان سامايلارىن جاسىرىپ، اجارىنا اجار قوساتىن سياقتى. قۇلاقتاعى اي سىرعالارىنا دەيىن سالماقتى. كەسە ۇسىنعان قولدارىنداعى قۇستۇمسىق كۇمىس جۇزىكتەرى دە قوماقتى. شىتىرمان ورنەكتەرىنىڭ ءىزى كوشە باستاعان بىلەزىكتەرى كونە جادىگەرلەر ەكەنىن جازباي تانيسىز. دۇشپانكوز ءتاۋىرىنىڭ ءبارىن ۇستىنە جاپسىرعان كەمپىرلەردى تۋرا وسى قالپىندا كەز-كەلگەن كوركەم فيلمگە ۇيالماي تۇسىرۋگە بولار ەدى.
***
داڭعىراعان ءزاۋلىم ءۇي. ءبىر جاق باسىندا ساعىنتايدىڭ اعا-جەڭگەسى تۇرادى، ءبىر جاق باسىندا — بىزدەر. ءبىر ەسىكتەن كىرىپ-شىعامىز. قاق ورتادا اباجاداي قوناق بولمە. اناۋ-مىناۋ ەمەس، اۋىلدىق مەكتەپتىڭ سپورت زالىنداي. قولىمنان ەرتەلى-كەش سىپىرعىش، سۋلى شۇبەرەك تۇسپەيدى. ارا-تۇرا ابىسىنىم: «قۇداي-اي، تاستاشى، سيپالاي بەرمەي. ءبارىبىر ەڭبەگىڭ ەش بولادى، قايتەسىڭ تازالاپ! ەل اياعى باسىلعاسىن، ءبىر-اق جيىپ الارسىڭ،» - دەيدى ءزىلسىز عانا كەيىپ. ماعان جانى اشيتىن بولار. (ءوزى مەنەن ەكى-ۇش جاس قانا ۇلكەن، الايدا اتىن ايتۋعا بولمايدى. كەلگەن بەتتە، بايقاماي «بالەنشە تاتە» دەپ ايتىپ قاپ، وكپەلەتىپ العام...نەگىزى، قاينىلارىم مەن قايىن ءسىڭلىمنىڭ دە اتىن ايتپاي، ات قويۋىم كەرەك ەكەن. «ەركە قىز»، «تورە بالا» دەگەندەي. ءبىراق مەن ءالى ەشكىمگە ات قويىپ ۇلگەرگەنىم جوق، ەلدە جوق ەرەكشە ءبىر ات ويلاپ تابۋىم كەرەك.)
شىنىندا دا ءۇيدى ءالسىن-الى جىلان جالاعانداي عىپ تازالاعانىم نە كەرەك، ەرەسەك كىسىلەر كوشەنىڭ بورپىلداق شاڭىنا باتقان رەزەڭكى «كالوشتەرىن» تاپ ءبىر ءساندى دە قىمبات تۋفليدەن بەتەر اسپەتتەپ، تورگى بولمەگە دەيىن تىرپ-تىرپ سۇيرەپ بارىپ، تاپ قاستارىنا شەشىپ قوياتىنىن قايتەرسىڭ. بالا-شاعا تاپتاپ تاستار دەي مە، الدە بىرىنىكى بىرىنە اۋىسىپ كەتەر دەپ قاۋىپتەنە مە…
ىمىرت ۇيىرىلە، ۇيدەگى ۇلكەن-كىشىگە تەگىس توسەك سالامىن. مەنەن وزگە جۇرتتىڭ ءبارى كۇن باتا، شىم باتادى. تاۋ-تاۋ بوپ ۇيىلگەن مايلى ىدىس-اياقتىڭ ورتاسىندا جالعىز قالامىن. كوڭىلىمنەن جاۋابى جوق سان سۇراق كولدەنەڭدەپ كەتپەيدى: اق بوساعا اتتاعان كۇنى بارشا جۇرتتىڭ جاس كەلىن اتاۋلىعا تىلەيتىن باقىتى وسى بولعانى ما؟.. ءومىر بويى كۇن سايىن قايتالانىپ كەلە بەرەتىن وسىناۋ ءبىر سارىندى جۇمىستاردان اۋىل ايەلدەرى قالاي مەزى بولمايدى ەكەن؟.. ءبىر كەزدەرى اجەم دە، انام دا نان جاۋىپ، سيىر ساۋىپ، بالا تاۋىپ، كۇيەۋىنىڭ بابىن جاساپ، قايىن جۇرتىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراۋ ءۇشىن جارىق دۇنيەگە كەلگەنى مە... ولاردى باقىتسىز دەپ كىم ايتتى؟!.
مەن كەلىن بوپ تۇسكەلى، موينىنان از-كەم جۇك تۇسكەندەي بوپ جۇرگەن ابىسىنىم، ەتەگىنە وراتىلعان جىلاۋىق سارى قىزىمەن الىسا ءجۇرىپ، ەسىك الدىنداعى تۇبىنەن ەرنەۋىنە دەيىن قارا كۇيە، اتامزامانعى شويىن قازاننىڭ استىنا قىستا مالدان قالعان ەسكى ساباننىڭ ءبىر قۇشاعىن لاۋلاتا جاعىپ، سۋ ىسىتىپ قويادى. شىم-شىم سۋعا بار ىدىستى ءبىر-اق توعىتىپ، ءبارىن ايناداي عىپ جۋىپ، ءسۇرتىپ، ورىن-ورنىنا جايعاستىرىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا عانا باسىم جاستىققا تيەدى.
اكە شاڭىراعىندا ەركىن جۇرگەن كۇندەرىم ەسىمە ءتۇسىپ، ساعىنىشتان جۇرەگىم سىزدايدى. قۇس جاستىققا بەتىمدى باسىپ، ءۇن-تۇنسىز كوز جاسىنا ەرىك بەرەمىن. كەلۋىمدى كۇتىپ، كىتاپ وقىپ جاتىپ، كەيدە قالعىپ كەتەتىن ساعىنتاي، جىلاپ جاتقانىمدى دەنەمنىڭ دىرىلىنەن سەزە مە، ءۇن-تۇنسىز يىعىمنىڭ قۇشاقتاپ، اقىرىن عانا شاشىمنان سيپايتىنى بار. تابيعاتىنان كوپ سويلەمەيتىن اۋىر مىنەزىنە سالىپ، جىلاۋ سەبەبىمدى دە سۇرامايدى. ءسىرا، تۋعالى كورىپ-بىلمەگەن بوتەن ورتاعا ۇيرەنىسە الماي جۇرگەنىمدى ءوزى دە اڭعاراتىن بولار…
***
جازعى ءتۇن وسىنشاما كەلتە بولار ما؟!. اۋىلدىڭ تۇس-تۇسىنان بىر-بىرىنە ءۇن قوسىپ، تاماعى جىرتىلا، بار داۋىسىمەن ايعاي سالعان اتەشتەر ءسۇت بەتىندەگى كىلەگەيدەي تۇنىپ تۇرعان تۇنگى تىنىشتىق پەن تاڭعى ءتاتتى ۇيقىنىڭ اپ-ساتتە ايران-بوتقاسىن شىعارادى. وتكەندە ەنەم ءسوز اراسىندا: «اللا تاعاللا كۇن سايىن ولىلەر مەن تىرىلەردىڭ ەسەبىن الىپ، سوعان سايكەس، تاڭ قۇلان يەكتەنە ەرتە تۇرعان جان-جانۋارلاردىڭ ءبارىنىڭ ىرىس-نەسىبەسىن بولەدى ەكەن. تال تۇسكە دەيىن ۇيىقتاپ جاتقاندار، نە ءولىنىڭ، نە ءتىرىنىڭ ەسەبىنە كىرمەيتىن كورىنەدى،» — دەگەن. «اپا-اۋ، وسى ۇيدە وزىڭىزدەن ەرتە وياناتىن ەشكىم جوق. ۇيقتاپ جاتقان بالام مەن كەلىنىم بار ەدى، — دەپ، بىزگە تيەسىلىنى دە بىردەن الا سالمايسىز با؟»— دەپ كۇلگەن ساعىنتاي ءازىل-شىنى ارالاس. ۇلكەن كىسىنىڭ استارلاپ جەتكىزگەن قۇلاققاعىسىن ۇقپايتىن ساڭىلاۋسىز بىرەۋ ەمەسپىن عوي، سول ساتتە-اق سەرگەك ۇيقتاپ، ەرتە تۇرۋ كەرەكتىگىن كوڭىلىمە تۇيگەم...
پەردە ساڭىلاۋىنان سەبەزگىلەي تۇسكەن الاگەۋىم تاڭعى ساۋلە، الدىمەن ءبىر قابىرعانى تۇتاس الا ىلىنگەن قىزىل كۇرەڭ قولدان توقىلعان كىلەممەن «سالەمدەسەدى». سوسىن ونىڭ ۇستىڭگى جاعىنداعى قاز-قاتار تىزىلگەن جانسىز بەينەلەردى «ايالايدى». كوپتەن شاڭ باسقان سول سۋرەتتەردى ەرىنبەي-جالىقپاي، ورىندىققا شىعىپ، تاياۋدا عانا ءسۇرتىپ ەم. سونىمدى كورىپ، ەنەمنىڭ كوڭىلى بۇزىلىپ:
«باعى اشىلماعان اناۋ بەيباقتى جاستاي تۇڭعىش ۇلعا اپەرگەنبىز، ماڭدايىمىزعا سيمادى عوي. ۋھ، قايتەيىن…ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءۇش قىزبەن جاستاي جەسىر قالدى. باعىن بايلامايىق دەپ، توركىنىنە قايتاردىق…كەنجەمىزدى اياق استىنان ماشينە باستى. ويناپ جۇرگەن جەرىندە. قوس ۇلىنىڭ قايعىسىنا شىداماي، كوپ ۇزاماي شالىم كەتتى... ارتتارىنان. قاڭىراعان ۇيدە قارشاداي قىزبەن اڭىراپ مەن قالدىم. سوندا جالعىز اعام: «قىز بالا — جات جۇرتتىق. ءارى باۋىرىڭ، ءارى بالاڭ، ساعان ارقاسۇيەۋ بولادى»، — دەپ وسى ساعىنتايىن جىگىت بوپ قالعان كەزىندە ماعان بەرگەن. «قۇدايدان قورقامىن، المايمىن» دەگەنىمە قاراماي»، — دەپ مەن بۇرىن ەستىمەگەن ءبىر تەرەڭ سىردىڭ ۇشتىعىن شىعارعان…
سودان بەرى سامساعان سۋرەتتەرگە قاراعان سايىن بويىمدى بەيمالىم ءبىر سەزىم بيلەپ، وسى بولمەدە وڭاشا قالۋعا ءداتىم شىدامايدى. ومىردەن ەرتە كەتەتىندەرىن بىلگەندەي اعاش جاقتاۋلى اينەكتەردەن مۇڭايا قاراپ قالعان بەيتانىس بەينەلەر: «سەبەپ-سالدارسىز، قايداعى جوق ىرىم شىعارىپ جىلاعانىڭ نە؟ باعالاي بىلمەگەنگە ب ا ق قونبايدى، قۋانا بىلمەگەنگە قۇت قونبايدى...باقىت تا قۇس سياقتى. ادام باقىتتىڭ باقىت ەكەنىن باسىنان باعى تايعان كەزدە عانا بىلەدى. باقىتىڭ باياندى بولسىن دەپ تىلە، جوقتان وزگەگە جاسي بەرمە!» دەپ مەنى ءۇنسىز كىنالاپ تۇرعانداي…
بالا كەزىمدە، كوزى ۇيقىعا كەتكەنشە ويداعى-قىرداعى تۋىس-تۋعان، جاقىن-جۋىق، كورشىلەردىڭ تىلەۋىن تىلەپ قۇدايعا جالبارىناتىن شەشەمە “كۇن سايىن قايتالاپ نە ايتا بەرەسىز؟» دەپ كۇلەتىن ەدىم. سوڭعى كەزدەرى مەن دە ءتۇن بالاسى باسىم جاستىققا تيىسىمەن: «ە، اللا، ەتەگىنەن ۇستاپ، جەر تۇبىنەن ەرىپ كەلگەن ازاماتىمدى امان قىلا گور. كەلىن بوپ تۇسكەن اق بوساعامدى، تىلەۋىمدى تىلەپ، ارتتا قالعان توركىنىمدى كولدەنەڭ بالە-جالەدەن ساقتاي گور…» دەپ كۇبىرلەيتىن ادەت تاپتىم.
***
قىركۇيەكتىڭ سوڭعى كۇندەرى بولسا دا، كۇن قىزۋى ءالى قايتپاعان. شىجىعان كۇن استىندا ساماۋرىنعا سەكسەۋىل جارۋ دا مەن ءۇشىن ءبىر قيىن جۇمىس. بۇرىن-سوڭدى ىستەپ كورمەگەسىن. ويتكەنى ءبىزدىڭ جاقتا سەكسەۋىل وسپەيدى. اۋرەلەنىپ ءجۇرىپ، شارباق سىرتىنا جەر تاپال كوك ەسەگىن بايلاپ، ۇيگە قاراي كەلە جاتقان كوكەمىزدى تاپ قاسىما كەلگەنشە اڭعارماپپىن. سىرعىپ، موينىما تۇسە بەرەتىن ۇلبىرەگەن جۇپ-جۇقا اق جىبەك ورامالىمدى جوندەپ، ءيىلىپ سالەم ەتكەن بولدىم. وسى اۋىلداعى كەلىن-كەپشىكتەردىڭ ۇلكەندەرگە سولاي سالەمدەسەتىنىن بايقاپ جۇرگەم. تاڭعالىسىن جاسىرا الماي، از-كەم اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. «ورىسى باسىمداۋ جاقتان كەلگەن وسى كەلىن قاي ءسالت-داستۇرىمىزدى ءبىلىپ قارىق قىلار دەيسىڭ» دەپ ءجۇردى مە ەكەن. ءار تالى سوياۋداي قالىڭ قاستىڭ استىنداعى قىسىق كوزدەرىنەن مەيىرىم توگىلە: «باقىتتى بول، قاراعىم!» — دەدى سۇيسىنگەنىن جاسىرا الماي. كوڭىلىم كوتەرىلىپ، لەزدە قاناتتانىپ سالا بەردىم. سوسىن كولەڭكەدە گازەت وقىپ وتىرعان بالاسىنا جاقتىرماي ءبىر قاراپ: «نەگە وتىن جارمايسىڭ؟» — دەدى دە ۇيگە كىرىپ كەتتى.
ۇيلەنگەلى ساعىنتاي جانىما جاقىن كەلىپ، ءبىر شارۋاعا قول ۇشىن تيگىزگەن ەمەس-تى. بىر-ەكى رەت وڭاشادا ازىلمەن قۇلاققاعىس قىپ وكپەمدى بىلدىرگەم، «قاينىلارىڭدى جۇمساي بەرسەيشى»، — دەپ قىزاراقتاعان. جۇرتتان ۇيالا ما... ءاۋ باستان ىلدىم-جىلدىم جىلپوستىعى جوق جىگىت قوي...
ول اكەسىنىڭ ەسكەرتپەسىن كۇتىپ وتىرعانداي، بۋدىراعان گازەت-جۋرنالداردى ىسىرا سالىپ، كويلەگىن شەشتى دە، ورنىنان اتىپ تۇردى. ءماسساعان، سەكسەۋىلدى بالتانىڭ جۇزىمەن ەمەس، شۇيدەسىمەن كۇيرەتە سوعۋ كەرەك ەكەن عوي!؟. ول قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا بۇتاقتارى تاربيعان جۋان سەكسەۋىلدىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. ونىڭ بۇلشىق ەتتەرى بۇلت-بۇلت ەتكەن شيراق قيمىلىنا ريزا بولعانىم سونشا، جون ارقاسىنان شىپ-شىپ شىعىپ، مولدىرەي سىرعاناعان تامشىلارعا قاراپ قالىپپىن. «قانشا ادام قاڭتارىلىپ ءشاي كۇتىپ وتىرعاندا، كۇيەۋىڭدى جاڭا كورگەندەي اۋىزىڭدى اشىپ تۇرا بەرەسىڭ بە؟» — دەدى كوزىنەن جاس اققانشا كۇلىپ. ەكى بەتىم دۋ ەتە ءتۇستى…
ىزىڭداي اندەتكەن سارى ساماۋرىندى قوس قۇلاعىنان كوتەرىپ، تابالدىرىقتان اتتاي بەرە، ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنىڭ شەت جاعىن قۇلاعىم شالىپ قالدى: «بالالاردى جولىنان بوگەمەيىك.…ساعىنتاي اسپيرانتۋراسىن اياقتاسىن...بۇندا كەلىنگە قايىم جۇمىس تا جوق. قايراتىڭ باردا قالاعا ءوزىڭ قاتىناپ تۇرارسىڭ، قايراتىڭ قايتقاندا، ولار سەنى قاراۋسىز قالدىرماس. ۇلكەن بالا-كەلىن ونسىزدا ءوزىڭنىڭ قاسىڭدا، سولاردى جۇمساي بەر. ءبىز تاسقا قاراپ وتىرعان جوقپىز عوي»،— دەدى ءبارىن الدىن-الا ويلاپ، كەسىپ-پىشكەن ۇنمەن.
ءشاي ءۇن-تۇنسىز، ۇزاق ءىشىلدى. سەكسەۋىل شوعى سەلكىلدەمەسىنە قويماي، ەكى يىعىنان دەم العان سارى ساماۋرىننىڭ باستاپقى قارقىنى باياعىدا-اق باسىلعان… داستارحان ۇستىندەگى شىرىنى سورعالاعان قارا ورىك پەن سارى ورىكتى اينالا ۇشىپ جۇرگەن ارا ىزىڭىنان باسقا بوگدە دىبىس ەستىلمەيدى. (تاماقتان بۇرىن جەلپىپ-جەلپىپ ايداپ شىققانىما پىسقىرماي، كەلگەن-كەتكەنگە ىلەسىپ، ۇيگە قايتا كىرىپ العاندارىن كورمەيسىڭ بە وزدەرىنىڭ؟!.) اركىم ءوز ويىمەن ءوزى.
ۇزاتىلار ساتتە: “قازاقىلىقتىڭ قايماعى بۇزىلماعان ەلگە كەتىپ باراسىڭ، قاراعىم… تاباقتاي ديپلومىڭ تابان استى قالماي با؟”— دەپ جانعابىل جەزدەمنىڭ قويماستان ەگىلگەنى كەي-كەيدە ەسىمە تۇسەتىن… بالا كۇننەن ارمانداعان ماماندىقتان قول ءۇزۋ ءوزىمنىڭ دە ءوڭىم تۇگىلى تۇسىمە كىرمەگەن. الايدا، سوقتالداي ۇلدارى مەن قوساعىنان ايىرىلعان جالعىزىلىكتى اپاسىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ جۇرگەن ساعىنتايدىڭ ءحالىن تۇسىنبەيتىن بالا ەمەسپىن عوي. وتكەندە ەكەۋمىزگە جۇمىس قاراستىرماق بوپ، اۋدان ورتالىعىنداعى ءبىراز مەكەمەلەردىڭ تابالدىرىعىن توزدىرعان. سالى سۋعا كەتىپ كەلدى. كىم جىلى ورنىنان جىلجي قويسىن؟!.
كىتاپپەن تاربيەلەنگەن بىزدەي ەمەس، تاعدىردىڭ تالاي-تالاي تەپەرىشىن كورىپ، كوپ نارسەگە باسقاشا قارايتىن، كەڭ-مول تۇلعاسىنا ساي، ءىس-قيمىلى دا كەسەك، ەر مىنەزدى اپاسى عانا:
— ە-ە-ي، بالالىعىڭ قالمايدى-اۋ! «جامان بارا بەرەدى، جاقسى پارا بەرەدى»... مىنا كەلىمدى-كەتىمدى كىسىلەردەن قولىم بوساسىن، اراعا ادام سالىپ، ءمىليتسا جاعىنان ءوزىم ورىن ىزدەپ كورەرمىن، — دەگەن. وقۋعا ءوز كۇشىمىزبەن تۇستىك. وسى جاسقا كەلگەنشە بىرەۋدىڭ جەتەلەۋىمەن ءجۇرىپ كورگەن جوقپىز. ال ەندى قىزمەتكە تۇرۋ ءۇشىن بىرەۋگە پارا بەرۋ كەرەك دەگەن سۇمدىق قوي. ەكەۋمىزدىڭ دە توبە شاشىمىز تىك تۇرعان...
ەكەۋمىز ەندى ساناۋلى كۇندەردەن سوڭ، قالاعا اتتانامىز! جۇدىرىقتاي جۇرەگىم قۋانىشتان الىپ-ۇشىپ، كەۋدەمە سيار ەمەس… كوكەم ۇزىن مويىن، تومپاق ءبۇيىرلى كۇمىس قۇمانداعى كۇرەڭ ءشايدى بوياۋى سولعىن تارتقانشا سوراپتادى. تۇگى قىرقىلا باستاعان كونەتوز قارا تاقياسىن شەشىپ، كولدەي اق سۇلگىمەن تەرشىگەن كەڭ ماڭدايىن، سامايىن باپتانا ءسۇرتتى. قاسىندا وتىرعان، دەنە پوشىمى دا، كەسكىن-كەلبەتى دە وزىنە ۇقسايتىن، ءىزىن وكشەلەي، قاتار قارتايىپ كەلە جاتقان قارىنداسىنا باعىشتاي ءبىر اڭگىمەنىڭ ۇشتىعىن شىعاردى:
— جيەنشار كوز جۇمىپتى. بۇگىن اۋىلىنان حابارشى كەلدi. تويعا كەلگەندە-اق تىم جۇدەۋلىگىن ءىشىم جاقتىرماپ ەدى. دارىگەردەن ءۇمىتى ۇزىلگەن بە، سوندا ءبىر تاۋىپكە كورىنىپ ءجۇرمىن دەگەن …
— باسە ءوزىم دە كەشە ءبىر قولايسىزداۋ ءتۇس كورىپ ەم. «ازۋ ءتىس — اعايىنعا» دەيتىن، سوعان كورىنگەن ەكەن عوي. شيەتتەي بالا-شاعاسى شۋلاپ قالدى-اۋ بەيشارانىڭ، — دەپ اپام ءبىرتالايعا دەيىن ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
— ەرتەڭ جەڭگەڭ ەكەۋىڭ جانازاسىنا بارىپ قايتىڭدار. مەن كەيىنىرەك، «قىرقىنا» تامان، بەت سيپاپ كەلەرمىن. ءتىرى ادام تىرشىلىگىن ىستەيدى عوي، جازدايعى شابىلعان ءشوپتى كۇن اشىق-جارىقتا ءتۇسىرىپ الۋىمىز كەرەك. بالالاردى بۇگىن كەشكە بىزدىكىنە جىبەر: ساعىنتايدى شوپكە سالايىن، شىنار اسىمىزدى پىسىرەر،— دەدى دە كوكەم داستارحانعا باتا قىلىپ، ورنىنان تۇردى.
***
كەلىن بوپ تۇسكەلى ايعا جۋىق ۋاقىت ەشقايدا بوي جازىپ شىعىپ كورمەگەم. دەرەۋ ءتاۋىر كيىمدەرىمدى كيىپ، شالا ءبۇلىنىپ جاتسام كەرەك، ساعىنتاي: «تويعا باراتىنداي دايىندالىپ، ەسىڭ شىعىپ كەتتى عوي ءوزى»،— دەپ ازىلدەگەنى. ۇيالىپ قالدىم. ماعان بايقاتپاعانسيدى، ءبىراق ونىڭ ءوزى دە قۋانىشتى. ەكەۋمىز بورپىلداق شاڭداعى باسىنا شىققان بۇرالاڭ-بۇرالاڭ كوشەلەردى قۋالاپ، بيىك اۋلالى ۇيلەردىڭ بايلاۋلى يتتەرىن ابالاتا، ءجۇرىپ كەلەمىز. كوكەمىزدىڭ ءۇيى اۋىلدىڭ قيان شەتىندە ەكەن. جول بويى شەشىلە ءبىر سويلەسىن.
اكەسى سوناۋ جىلى سوعىستان جارادار بوپ، ەلگە ورالعالى بەرى كىندىك قانى تامعان “مايلىكولدەن” قارعا ادىم جەر ۇزاپ كورمەپتى. قۇداي قوسقان اۋرۋشاڭ، شىڭجاۋلاۋ قوساعى: «وقۋداعى بالدار كەلگەن-كەتكەندە جول بەينەتىن كورىپ ءجۇر، تەمىر جول بويىنا تايانعانىمىز دۇرىس. ءوزىمىز دە ءجۇدا جىلدان-جىلعا جاسارىپ كەلە جاتقان جوقپىز، دوعدىرى كوپ، ۇلكەن جەرگە جىلجيىق،» — دەپ قىڭقىلداي بەرگەسىن، قونىس اۋدارۋعا لاجسىز كونسە كەرەك.
ءسويتىپ ورتالىقتان ويىپ تۇرىپ، ءقازىر ءبىز تۇرىپ جاتقان، قورا-قوپسىسى كەڭ، ەڭسەلى ءۇي-جايدى ساتىپ الىپتى. كوشىپ بارعاسىن، تابان استىنان، شەت جاقتاعى ءبىر مەكەمەنىڭ قويماسىنا كۇزەتشى بولۋ «باقىتى» دا وزىنە بۇيىرعان كورىنەدى. قاراۋىلدىڭ شاعىن ۇيشىگى كەمپىرى، كەنجە ۇلى — ۇشەۋىنە جەتىپ جاتىر. ءبىر جاعىنان، ەرمەك قىپ وتىرعان ازىن-اۋلاق مالىن باعۋعا دا قولايلى، قوسىمشا تيىن-تەبەنى بوسا دا بار. ەرتەگىدەگى «باي بولىپ، بارشا مۇراتتارىنا جەتكەن» كەمپىر مەن شال قۇساپ، اللا-تاعاللانىڭ وسى بەرگەنىنە شۇكىرشىلىك قىلىپ وتىرعان جايلارى بار سياقتى…
ولار ءبىزدى شىدامسىزدانا كۇتىپ، ەسىك الدىندا ءجۇر ەكەن. بايىز تاۋىپ ۇيدە وتىرا الماي، كوڭىلدەرى الابۇرتىپ، ءبىر كىرىپ-بىر شىعىپ... باۋىر ەتى بالاسىن ەت جاقىن تۋىسىنا بەرىپ، سوسىن سول جاننىڭ كوڭىلىنە كەلەر دەپ، ەركەلەتە دە، ەمىرەنە دە الماي، تەك سىرتتاي تىلەۋلەس بوپ ءجۇرۋ قانداي قيىن ەدى!.. (ءبىزدىڭ باۋىرمال قازاقتان باسقا قاي حالىقتا وسىنداي ادەت بار ەكەن ءوزى؟) باسىمداعى اق ورامالىمدى كوشەگە شىعىسىمەن، بۇكتەپ-بۇكتەپ سومكەمە سالىپ العام. بۇرىننان تارتىپ جۇرمەگەسىن، ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىز سياقتى... ۇيگە تايانعاسىن تارتارمىن دەپ ويلاعام. ولار الدىمىزدان شىعا كەلگەندە، جاس كەلىننىڭ ۇلكەندەردىڭ الدىندا جالاڭباس ءجۇرۋى ۇيات بولاتىنى جادىمنان شىعىپ كەتىپتى. ءمان بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق… مارە-سارە… باياۋ وتتىڭ تابىنا بىلبىراي پىسكەن جاس ەتتىڭ حوش ءيىسى ۇيگە كىرىپ كەلگەننەن تابەت شاقىرادى. ءبىز كەلەدى دەپ ءبىر سەمىز تۋشا سويعان ەكەن. اشەيىندە سابىرلى ساعىنتاي شۇيكەدەي عانا اناسىن قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ:
— اپا-اۋ، بالا كەزىمدە كۇرىشتى قول ديىرمەنگە تارتىپ، ۇنىنان قامىر يلەيتىن ەدىڭ عوي، ەتكە سونى سالشى… شىنار تۋعالى وندايدى كورمەپتى، — دەيدى بالاشا ەركەلەپ. ديىرمەننىڭ ءوزىن مۋزەيدەن عانا كورگەن ماعان ءبارى قىزىق.
ورتاسى پەشپەن بولىنگەن، اپپاق، شاپ-شاعىن ءۇيدىڭ ىشىندە باسى ارتىق دۇنيە-مۇلىك كوزگە تۇسپەيدى. ەسكى قارا تەلەديدار ۇستىندەگى وقىلا-وقىلا اقجەمى شىققان ون شاقتى كىتاپ پەن جاڭا كەلگەن گازەت-جۋرنالدار كوزىمە وتتاي باسىلدى. سىرتقى الەمنەن قول ۇزگەندەي كۇي كەشىپ جۇرگەننىڭ اسەرى مە، وقۋ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتىپپىن. تاماقتان سوڭ كوكەم ەسەك ارباسىن قامدادى. “شوپكە مەن دە بارايىنشى”، — دەدىم ساعىنتايعا. داۋىسىم سونداي جالىنىشتى شىقتى ما، قايدام، كوكەم: “كيىمىڭدى بۇلدىرەسىڭ عوي”،— دەدى دە، از-كەم ويلانىپ: “جارايدى، جۇرە عوي، تازا اۋا جۇتىپ قايتارسىڭ… قاينىڭنىڭ ەسكى كويلەك، شالبارىن كي”، — دەگەنى. قۋانعاننان كوكەمدى قۇشاقتاي الىپپىن. ءبارى دۋ كۇلسىن…
***
ەندى، مىنە، بايعۇس ەسەكتىڭ جۇگى ازداي، شومەلە تيەگەن اربانىڭ ارتىندا اياعىم سالبىراپ وتىرعانىم. كوكجيەككە ءسىڭىپ، كورىنبەي كەتكەن پوەزدىڭ سوڭىنا قاراپ، جانارىمدى مۇڭ تورلاعانىن سەزىپ قويعانداي، كوكەم:
— سەنىڭ مىنا كەسكىنىڭدى كورسە، قۇدام نە دەيدى؟!. قۇدا تۇسە بارعانىمدا، “ءوز بالامنان كەم كورمەيمىن”،— دەپ ۋادە بەرىپ ەم. “بالامدى اۋىر دا لاس جۇمىسقا سالىپ قويىپتى”،— دەپ كەيىيتىن شىعار؟ — دەيدى كۇلىمدەپ.
— ءسىزدىڭ جاقسى ادام ەكەنىڭىزدى اكەم بىلەدى... ول كىسى ادامدى تاپ باسىپ تانيدى،— دەپ ايتا جازداپ، كەلىن ەكەنىم ەسىمە ءتۇسىپ، دەر كەزىندە ءتىلىمدى تىستەي قويدىم. ءبىراق ىشكى قۋانىشىمدى ىڭىلداي سالعان ءان اۋەنىنەن سەزدى-اۋ دەيمىن، توبەمىزدەن تىزىلە ۇشىپ، قيقۋلاي قوشتاسقان جىل قۇستارىنا قاراعان قالپى:
— ءيا، قۇداي-ا، ءتاۋبا!.. — دەدى كۇبىرلەپ.
You Might Also Like
-
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوز جولداۋىندا «ازاماتتىق قوعامعا قولداۋ كورسەتىپ، ونىڭ الەۋەتىن نىعايتا ءتۇسۋ كەرەك. سونداي-اق اسا ماڭىزدى جالپىمەملەكەتتىك مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن تالقىلاۋ جۇمىستا...
