InfoHub Logo

الىپ تاۋدان الىستاعان سايىن ونىڭ زور ەڭسەسى انىق اڭعارىلارى بار. كۇنى كەشە ورتامىزدا جۇرگەن، جالىندى جىرلارىمەن، عاجاپ تالانتىمەن "پەندەلەردىڭ" كوڭىلىندەگى قىزعانىش وتىن ورشىتكەن اقىن اعامىز مۇقاعاليدىڭ ارامىزدان كەتكەنىنە دە 16 جىل بولىپتى، تۋعانىنا 60 جىل تولىپتى دەگەنگە دە سەنگىڭ كەلمەيدى. ەگەر ول جارىق دۇنيەدە بار بولسا، ومىرىندە كوپ كورمەگەن قوشەمەتتى، سىي-سياپاتتى وسى جولى كورەر مە ەدى، كورمەس پە ەدى...

— كۇندەردىڭ كۇنىندە مەن تۋرالى سەندەر ايتاتىن بولاسىڭدار. ايتاسىڭدار ءالى. جانە دە تالايلار مويىندايدى. ارينە، مەنى ەمەس، تالانتىمدى مويىندايدى. مەن بۇعان سەنەمىن، دەر ەدى مۇقاڭ شابىتتى ءبىر شاعىندا.

قاشاندا جاقسىدان اجىراپ قالىپ، جۇيرىكتەن اداسىپ بارىپ جوقتايتىن حالىقپىز عوي. ەندى مىنە، اقىن ومىرىنە بايلانىستى ويىمىزدا جۇرگەن مولتەك سىردى ءوز زامانداستارىمىزعا بوياماسىز جەتكىزسەك دەيمىز. كەيدە ءقايسىبىر جاستاردىڭ مۇقاعالي جايلى تىم جالپىلاما، ونى ايتاسىز، قوسپاسى بار جاساندى اڭگىمەلەر ايتقانىن ەسگىگەندە، وزەگىمە وت تۇسكەندەي بولادى. "شىركىن-اي، دەيمىن. وزگە ارقىلى ورايىن تاۋىپ ءوزىن كورسەتۋگە تىرىسۋ دەيتىن پالە بىزگە قايدان جۇقتى؟!"

اۋىزەكى اڭگىمەلەردە كوبىنە اقىننىڭ ەركەلىگى نەمەسە تەنتەكتىگى، سۋسىن-شاراپ جايى كوبىرەك سوز بولادى. ال مۇقاعاليدىڭ ەشقانداي وقۋ ورنىن بىتىرمەي-اق، تەرەڭ ءبىلىم جيناعانى، شالعايداعى اۋىلدا وسسە دە ورىس تىلىنە سونشالىقتى جەتىك بولىپ، سول ارقىلى الەم ادەبيەتىنىڭ جاۋھار مۇرالارىمەن سۋسىنداعانى جايلى ەسكەرىلمەي ءجۇر. مۇقاعاليدىڭ جاستاردى جانىنداي جاقسى كورەتىنى، ولارعا سەنەتىنى، سولاردى ميات تۇتاتىنىن ايتۋ جاعى كەمشىن. كەيبىر جاپ-جاس ازاماتتار: "مۇقاڭمەن بىرگە سىرا ىشكەندە..." دەپ ءبوسىپ تۇرعاندا، "سەنى سول كيەلى اقىننىڭ ارۋاعى ۇرسىن" دەگىم كەلىپ كەتەتىنىن نەسىنە جاسىرايىن. ويتكەنى مۇقاعالي وزىنەن كەيىنگى ىنىلەرىنە اراق-شاراپ ءىشۋدى ەمەس، ادال ءومىر كەشۋدى، ارى ءۇشىن جانىن بەرىپ كۇرەسۋدى ۇيرەتكەن اقىن. ول ازۋلىلارمەن الىسقاندا دا ارى مەن نامىسىن قورعاپ الىسقان بولاتىن.

1967-جىل. الماتىعا وقۋعا بارماقشىمىن. استانادا ەڭ بولماسا ەتەنە جاقىن ءبىر تۋىسىمنىڭ جوقتىعىن ويلاپ، قاتتى قىسىلىپ ءجۇردىم. اۋداندىق گازەتتە ىستەپ جۇرگەن كەزىم. مەن ىستەيتىن ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى، مۇقاعاليدىڭ اۋىلداسى، اقىن ەركىن ىبىتانوۆكە جاعدايىمدى ايتتىم.

— ءاي، بالا، — دەدى ەركىن، ماعان تىلدەي قولحاتتى ۇستاتىپ جاتىپ،— الماتىدا مۇقاعالي دەگەن اعاڭ بار. مۇندا مەكەن-جايى جازۋلى. جاستاردى جانىنداي جاقسى كورەدى. مەنەن سالەم ايت. ار جاعىن كورەرسىڭدەر.

بۇرىن بىرەر جىر كىتابىن وقىپ، كورسەم دەپ ارمانداپ جۇرگەن اقىن ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىن ءتۇڭعىش رەت اتتاپ تۇرمىن. ول كەزدە مۇقاڭ ينتەرناسيونال كوشەسىنىڭ 129-ۇيىندە ءبىرىنشى قاباتتاعى 20-پاتەردە تۇراتىن. ەسىكتى لاشىن جەڭگەم اشتى.

— مۇقاعالي، سەنى ءبىر بالا شاقىرىپ تۇر...

ار جاقتان كەڭ جاۋىرىندى، بۇركىت قاباقتى، نارتتاي قىزىل شىرايدى، الىپ دەنەلى اقىن كەلە جاتتى.

— اسسالاۋماعالەيكۇم، اعا.

— ءاي، مىناۋ اۋىلدىڭ بالاسى-ەي. الەيكۇمسالام. قانە، كىر بەرى...

قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ وتىرىپ نارىنقولدان كەلگەنىڭدى، ءبىر جىل اۋداندىق، گازەتتە قىزمەت ىستەگەنىمدى، مىنا قولحاتتى ەركىننىڭ بەرگەنىن ايتتىم.

— جىگىت. ءبىر جىل قىزمەت ىستەدىم دە. ال ەندى اۋىل جايلى ايتشى: الەكەڭ قالاي؟ (مۇقاعالي اۋداندىق،گازەتتە ىستەگەندە تۇڭعىش ولەڭىن جاريالاعان رەداكتور ءالنۇر مەيىربەكوۆ) ەركىن جالقاۋ نە ىستەپ جاتىر؟ناسىبايىن اتا ما؟ جايلاۋ سانىنە كىرىپ-اق تۇرعان شىعار، ءا؟ قايران، شالكودەم-اي!..

جاعىن تايانىپ ويلانىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.

...— ءسويتىپ جۋرناليست بولامىن دە. بولا عوي؛ سەندەردىڭ بولعاندارىڭ كەرەك ماعان. الدە كىمگە پارە بەرىپ شابىلما. ءبىلىمىڭ جاراسا تۇسەرسىڭ. جولىڭ بولماسا قايتارسىڭ اۋىلعا. انا رەداكتور مەيىربەكوۆتەرىڭنىڭ ءوزى ءبىر ۋنيۆەرسيتەت قوي. كوپ وقۋ كەرەك، بالا. وقىتىن كەزىڭ وسى كەز. الدىمەن قۇدايعا، ودان كەيىن وزىڭە عانا سەن. ۇقتىڭ با؟!

مۇقاڭنىڭ كەڭەسى بويىنشا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قايدا ەكەنىن، دوكۋمەنتتەردى كىمگە قالاي وتكىزەتىنىن تاپتىشتەپ ءبىلىپ الدىم.

— سونىمەن، باۋىرىم، ەرتەڭ ساعات 11 شاماسىندا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كيروۆ كوشەسىندەگى باس كورپۋسىندا كەزدەسەيىك. سول جەردە اقىلداسامىز، — دەدى.

ايتقان ۋاقىتتا، ايتىلعان ورىندا تابىستىق، مۇقاڭنىڭ جانىندا ەكى بەتىنىڭ ۇشى الماداي قىپ-قىزىل، قايماق ەرىن، ساپ-سارى جىگىت تۇر.

— كانە، تانىسىپ قويىندار، مىنا بالانىڭ اتى —

كەڭشىلىك. ءايبات اقىن. تەك وقۋى وزباي ءجۇر ءزانتالاقتىڭ. ءبىر تۇسەدى، ءبىر شىعادى. تاعدىرى قىزىق ءوزىنىڭ.

كەڭشىلىك ىرسيىپ كۇلەدى. ۇيالعان بولادى. ءسويتىپ ەكەۋمىز تانىسىن تا ۇلگەردىك. قابىلداۋ كوميسسياسىنا دوكۋمەنتتەرىم دە ەتىپ كەتتى. مۇقاڭنىڭ ۇيىنە قاراي جاياۋ كەلە جاتىرمىز.

— ءاي، بالالار، — دەيدى مۇقاڭ.— ەكى جاعىمدا كەلە جاتقان ەكەۋىڭ بەينە مەنىڭ قوس قاناتىمسىڭدار. ەندەشە، نەگە ۇشپايمىن مەن بۇگىن!

سالقىن باك، اراسىندا ءسال بوي جازىن وتىرىن، مۇقاعالي اقىن جاڭادان ۇلكەن داستان جازىپ بىتكەنىن ەرەكشە ءبىر ماقتانىشپەن ايتتى.

— ءاي، ايتپاقشى، الگىنىڭ اتى "قوس قاناتىم مەنىڭ؛". وي، اللا-اي، سۇمدىق، تەز جازىلدى.

اڭگىمەگە الگىندە عانا تانىسقان سارى جىگىت ارالاستى.

— مۇقا، قوس قانات دەگەننەن گورى قاناتتارىم مەنىڭ دەسەڭىز قايتەر ەدى؟ العاشقىڭىز ءبىرتۇرلى سياقتى.

مۇقاڭ سەلت ەتە قالدى.

— ايتتىم عوي. مىناۋ — اقىن. تاۋىپ وتىر. شىنىندا دا قوس قانات دەگەندى ورىسشالاساڭ سۇرەڭسىز بولىن شىعادى ەكەن، ءا؟ قاناتتارىم مەنىڭ، — دەدى ەرەكشە ءبىر سۇيسىنىسپەن.

— سەندەر سىرا ىشىڭدەر. "اقىن ىشەدى" دەگەنگە ەلىكتەۋدىڭ كوك تيىنعا قاجەتى جوق. مەن ىشسەم ءىس تىندىرىن، ءوز وتىما كۇيىپ ىشەمىن. سەندەرگە نە جوق! اراق نە تەندەرىڭ! كىتاپ وقىڭدار. وزدەرىڭدى وزگەلەرمەن سالىستىرىڭدار. وسال جەرلەرىڭدى ىزدەڭدەر!..

اقىن نوسەر الدىنداعى بۇلتتاي ءتۇيىلىپ، الابۇرتىپ وتىر.

مۇقاعالي اقىننىڭ "داريعا-جۇرەك" كىتابى شىققان جىل. تاعى دا اۋىلدان كەلگەم. مۇقاڭمەن جازۋشىلار وداعىنىڭ الدىندا كۇتپەگەن جەردەي ۇشىراستىق، ءسال ءبىر نارسەگە تارىققانداي، الدەكىم نامىسىنا تيگەندەي بۋىرقانىپ تر ەكەن.

— ...شىركىن-اي! قايران اۋىل-اي! قاراسازىم-اي؟! ساعىنعانىم-اي! اۋىل جايلى اڭگىمە ايتشى، — دەيدى.

مەن بىرنەشە كىتاپ دۇكەندەرىنەن "داريعا-جۇرەكتى" تابا الماعانىمدى ايتىن، ۇيدە بار بولسا بىرەۋىن بەرمەيسىز بە دەپ قولقا سالدىم.

— وسى ەل وزىمنەن قاشادى. كىتابىما نەگە سونشا قۇمار، ءا! كوڭىلىڭە الما، بالا. ساعان ايتىپ تۇرعانىم جوق. سەن سياقتى قۇلىنشاقتارىما تاۋىن بەرەمىن. جەردىڭ استىنان بولسا دا تابامىن. ءجۇر، كەتتىك، — دەدى.

باس پوچتانىڭ تۇسىنان وتە بەرگەندە قارشىعاداي شاعىن دەنەلى، مۇرنىنىڭ استىڭدا عانا تيتىمدەي مۇرتى بار، باسىنا بەرەت كيگەن ءوڭى سۇستىلاۋ ءبىر كىسى بىزگە قاراي ءجۇردى.

— ءاي، مۇقا! مۇقاشىم-اي! باعىڭ بار جىگىتسىڭ عوي. قۇداي بىلەدى اۋىلدان ءىنىڭ كەلىپ، ءورىسىڭ كەڭىپ، جايىلىمعا شىعىپ باراسىڭ، ءا شىركىن، — دەيدى الگى كىسى.

— قويشى وسى سەن، توقا. جۇدىرىقتاي بالا عوي، قايداعى جايىلىمعا اپارىن جارىتار دەيسىڭ. ماعان كىتاپ تاۋىن بەر دەپ جابىسىپ تۇرعان جوق پا.

جاڭاعى ءوڭى سۇستى، نوقات مۇرتتى كىسى — توقاش بەردياروۆ ەكەن. نەگە ەكەنىن قايدام، مۇقاڭنىڭ الگى جەردەن تەز كەتكىسى كەلدى. ال الگى ادامنىڭ قالعىسى جوق.

— ءاي، مۇقاش! كۇن بولسا ىستىق. جوقتى ىزدەمەس بۇرىپ الدىمەن سۋسىن ءىشىپ العاندارىڭ ءجون شىعار، — دەپ استارلى ءازىل تاستادى.

— سۋسىن ىشەتىن تەڭىڭدى تاپقان ەكەنسىڭ. بالا عوي بۇل دەگەن. پاستەر كوشەسىندەگى (قازىرگى ماقاتايەۆ) كوك بازاردىڭ قارسىسىنداعى ءبىر كىتاپ دۇكەنىنە كىردىك. ساتۋشى — قازاق، قىزى ەكەن. جاپ-جاس. قوس بۇرىمى يىعىنان توگىلىپ تۇر. ءوڭى دە سونشالىق جىپ-جىلى. مۇقاڭ الگىگە جاقىنداپ كەلىپ:

— قالقام، ماقاتايەۆ دەگەننىڭ "داريعا-جۇرەگى" بار ما؟ — دەدى.

— ەلۋ شاقتى دانا ءتۇسىپ ەدى، ءبىر-اق، كۇندە ءوتىپ كەتتى، اعا. بۇدان بۇرىنعى كىتابى دا سويتكەن دەيدى، وسىندا مەنەن بۇرىن ىستەگەندەر.

— ەڭ بولماسا ءبىر تالى جوق پا؟ وزدەرىڭە قالدىرعانى بولسا دا بەرشى بىرەۋىن مىنا بالاعا.

— ۇشەۋمىز ۇشەۋىن العانبىز. ۇيگە اپارىپ تاستادىق، اعا. ونى قايتارىن بەرە المايمىز. كىتاپتى وقىپ كورسەڭىز عوي! قانداي عاجاپ.

اقىن ءبىرتۇرلى نۇرلانىپ كەتتى. قۋانىپ تۇرعان سياقتى.

— ويپىر-اي، ءا. وندا الگى ماقاتايەۆتىڭ ءتاپ-تاۋىر اقىن بولدى عوي، شىراق؟..

ارتىنان ءماز بولىن كەپ كۇلدى-اي دەيسىڭ. قىزدار اڭ-تاڭ.

مۇقاڭ دۇكەنشى قىزعا جاقىندادى. قۇلاعىنا ءبىر نارسە دەپ سىبىرلايتىن سياقتى. قىز جاقىندايىن دەسە، ۇيالىن، جاقىندامايىن دەسە ابەس بولار دەپ اڭعارىلىن قالدى.

— كەلە عوي، قالقام. اق قوزىداي بولعان كوركىڭنەن اينالايىن. بۇرىمىڭدى قيما. ماقۇل دەشى. قيماي-اق، قوي. الگى ماقاتايەۆ دەگەن اعاڭ مەن بولامىن، شىراعىم.

ساتۋشى قىز اۋزىن اشىپ، تاڭ-تاماشا قالدى.

— ءجۇر، كەتتىك. باسقا جاقتان ىزدەپ كورەمىز. رايىمبەك اتاڭ جاتقان كوشەدەگى كىتاپ دۇكەنىن ءبىلۋشى مە ەڭ؟

نە كەرەك، ءۇش-تورت جەرگە بارىپ ءجۇرىپ "داريعا-جۇرەكتى" جانە ءبىراز جاقسى كىتاپتار تاپتىق،

ەندى ويلاپ قاراسام، الىپ اقىننىڭ جۇرەگى بالاداي نازىك ەكەن عوي. ەگەر ول مانساپتىڭ ق ۇلى بولسا قايداعى ءبىر اۋىل بالاسىمەن جارتى كۇن اۋرە بولار ما، كىم ءبىلسىن، ءوزىنىڭ ولەڭىن ءقادىر تۇتقان ادامدى ارداقتاپ ءوتۋدى پارىز سانادى ما ەكەن.

ەستە قالاتىن تارى ءبىر كەزدەسۋ نارىنقولدا بولىپ ەدى. كۇز كەزى. اۆتوستانسيا ماڭى. مۇقاڭنىڭ قالادان كەلگەن بەتى ەكەن. شارشاڭقىراعانى بايقالادى. الدە ءبىر تانىسىن ىزدەگەندەي، ءار جاققا جانارىن قاداپ تۇر ەكەن. ادەيى بارىپ امانداسىپ جاتىرمىز.

— ءاي، بالالار! الگى مەنىڭ باجامدى بىلەسىڭدەر عوي. كەزىمبەكوۆ دىگاربەكتى ايتامىن. سونىڭ ۇيىنە جەتكىزىڭدەرشى مەنى.

ەكى-ۇش جىگىت اقىن اعامىزعا ىلەسىپ، كوشە بويلاپ كەلەمىز. ءتورت جولدىڭ قيىلىسىنداعى جولىمىزدى كەسىپ ءبىر ايەل ءوتىپ بارا جاتقان. مۇقاڭ شارت بۇزىلدى.

— ءاي، قاتىن!.. كەسپە جولىمدى! اتاڭ قازاق، بولا تۇرىپ، ءۇش بىردەي جىگىتتىڭ الدىن ورايتىن كىم ەدىڭ! — دەگەندە الگى ايەل سوستيىپ تۇرىپ-اق قالعانى. نە وتەرىن، نە كەتەرىن بىلمەي ەسى اۋدى بەيشارانىڭ. الگىنىڭ الدىن كەسىپ ءوتىپ بارا جاتىن اقىن تاعى دا جالت بۋرىلدى.

— قاتتى ايتتى دەپ سوكپە، شىراق. اتا سالتىن ساقتاۋ كەرەك. ءوزىڭ سياقتىلارعا ايتا ءجۇر، — دەدى دە ءجۇرىپ كەتتى.

وسى ساپارىندا ول اۋداندىق گازەتتە ىستەگەن كەزدە رەداكتور بولعان ءالنۇر مەيىربەكوۆتىڭ، تۋعان باجاسى دىگاربەك كازىمبەكوۆتىڭ، باسقا دا اعايىن-تۋىستارىنىڭ ۇيىندە بولىپ، اۋناپ-قۋناپ قايتتى...

ارادا ايتۋلى جىلدار، ايلار وتكەننەن كەيىن مۇقاعاليدىڭ قاتتى سىرقاتتانىپ جۇرگەنىن ەركىن ءىبىتانوۆ اعادان ەستىدىك. اقىرى 1976-جىلدىڭ 27-ناۋرىزدا جالعان دۇنيەنىڭ جارىعىمەن قوشتاسقان ارداقتى اقىنعا اقىرعى رەت قوش ايتىپ، ءبىر ۋىس توپىراق سالۋعا تۋرا كەلدى.

ءيا، ولەڭ ءۇشىن ومىرىمەن دە، كەۋدەسى ءور، كوڭىلى كور كەيبىر "پەندەلەرمەن" دە كۇرەسىپ وتكەن عاجايىپ اقىننىڭ قاي قىرىن ايتىپ تاۋىسارسىڭ. مۇقاعالي تۋرالى ويلاعاندا ونىڭ ەركەلىگى مەن تەنتەكتىگى عانا ەمەس، قاراسازدىڭ قاراسۋىنداي مولدىرلىگى، قازاق دالاسىنداي جومارتتىعى، بالاداي سەنگىشتىگى، نامىسىنا شوق تۇسسە، جولبارىستاي اتىلار ايباتى، ارلىلىعى، اسىرەسە وزىنەن كىشىلەر الدىنداعى ينابات-ىزەتى الدىمەن ەسىڭە ءتۇسىپ، جان-جۇرەگىڭدى ەلجىرەتەدى. ءبارى جاقسى اعا، ارقالى اقىنعا دەگەن ساعىنىشتان بولار...

ايتاقىن ءابدىقالوۆ

---