اق سايتان
شىمباي تابيعاتىندا مومىن جاراتىلعان ادام. ءبىراق جاماننىڭ دا جامانى، ادام تاپپاس امالى بولاتىنى سياقتى، ول ءوزىن تانىلماعان تالانت، جۇرتتان اسقان دانىشپانمىن دەپ ويلايدى. ويتكەنى سوناۋ ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا ۇلكەن ءبىر شەبەرحانادا ىستەپ جۇرگەنىندە كيىز ۇيدەگىلەر پايدالاناتىن دوڭگەلەك ستول توڭىرەگىنە قويىپ ادام وتىراتىن ۇلكەندىگى وتاۋ ءۇيدىڭ تەمىر وشاعىنداي تاپال ورىندىقتار جاساعانى ءۇشىن وندىرىستىك جينالىستا ماقتالعانى بار-دى. وسى ماقتاۋ شىمبايعا پالە بولىپ جابىستى. وسىدان كەيىن-اق ول ءوزىن وسى زاماننىڭ الىپ اۋە كەمەلەرىن جاساعان تۋپوليەۆپەن، ياكوۆليەۆپەن قاتار قوياتىندى شىعاردى. ءتىپتى ءبىر جينالىستا ول تۋرا بىلاي دەدى:
— كونسترۋكتوردىڭ ءبارى ءبىر!— بۇل ءوزىم دە كونسترۋكتورمىن، ويتكەنى تاپال ورىندىقتار جاسادىم دەگەنى ەكەنىن جۇرت جاقسى.ءتۇسىندى. ەستىگەن ايەلدەر جاعى بەتىن شىمشىپ، ەندى ءبىرازى ەرىندەرىن قىمقىرا تىستەپ، ەركەكتەر وزۋ تارتىپ تەرىس اينالدى. اقىرى وسى كىشكەنتاي نارسەدەن تۋعان ۇلكەن «مەن» شىمبايدى ءبىزدىڭ سورماڭدايىمىزعا سىيعىزبادى. پارتيا ۇيىمى ماسەلە قويىپ، جەرگىلىكتى كوميتەت قولداپ ول بىزدەن كەتتى. بىزدەن كەتەردە ول تۋرا بىلاي دەدى:
— سورلارىڭ بار بايقۇسسىڭدار، ماڭدايلارىڭا مەن سىيمادىم عوي.— مۇنى العاش ەستىپ، شىنىمەن ءبىزدىڭ ىرىسىمىز ىعىسىپ بارا جاتىر ما، ەگەر ولاي بولسا شىمباي وزىمىزدە قالا بەرسىن دەپ باسشىلارعا ايتقاندارىمىز دا بولدى. كىم بىلەدى، ب ا ق تازدىڭ باسىنا، پۇشىقتىڭ مۇرنىنا قونادى دەگەن بار. شەبەرحاناداعى بار پاقىردىڭ باق-داۋلەتى وسى تەكە كوز، قورتيعان شىمبايمەن بىرگە ەرە كەتسە ءبارىمىز اپاننان بولتىرىگىن العىزعان شۋلانداي الاس ۇرىپ قالىپ جۇرسەك پالە ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە «باكەنەدەن پالە شىعادى» دەگەندى بىلاي قويعاندا دۇنيە تاريحىندا كىشكەنتايدان شىققان ۇلى ادام از با؟ سوندىقتان دا ادەپكىدە ءىشىمىزدى جيىپ-اق سەكەم الىپ-اق قالعانبىز. ءبىراق شىمباي ايتقانداي شاڭىراعىمىز شارت كەلىپ، ورتاعا. ءتۇسىپ قالعان جوق، كەرەگەمىز كوگىنەن سەتىنەگەن جوق. بۇرىنعىداي-اق ءتۇتىن تۇتەتىپ، شەبەرحانامىزدىڭ ەسىگىنە ىرگەنەك، بوساعاسىنا تايانىش بولىپ جۇرە بەردىك. ءبىر ءتاۋىر جەرى شىمبايمەن ءبىر سەحتا جۇمىس ىستەيتىن تورتەۋمىزدىڭ قۇلاعىمىز دا تىنشىپ قالدى. ويتكەنى ەكى كۇننىڭ بىرىندە قيتىقتان سيتىق تاۋىپ، ءىلىپ-قاعىپ ءبىزدى سىلكىلەپ-سىلكىلەپ الاتىن باستىق اۋزىنا قۇم قۇيىلعانداي ءۇنسىز قالدى. باستىقتىڭ بۇلاي ۇندەمەي قالۋىنان تورتەۋمىز دە ءىش جيىپ، ۇلى داۋىل الدىنداعى تىمىق اۋا ەمەس پە ەكەن دەپ ەسىمىز كەتىپ، ەتەگىمىزدى باسىن جۇردىك. ءبىراق ارتىندا ەشتەمە بولمادى.
ءبىر كۇنى كورشى كومبيناتقا ورنالاسقان شىمبايدىڭ اۋزى-مۇرنى قان بولىپ قۇلاپ جاتىر دەگەندى ەستىپ، «بايقۇس-اي، قيىن بولعام ەكەن» دەستىك. سويتسە...
...اۋىز دەگەن قۇرعىر تەك تاماق ءىشۋ ءۇشىن جارالماعان عوي. ءتىپتى تاماقتاپ بۇرىن ونىڭ مىندەتى سويلەۋ سياقتى. ارادىك سويلەپ قوياتىن، ءتىپتى ارتىق ايتىپ كەتىپ، ارتىنان تاماقتى كوپ ءىشىپ قويعان ادامشا بەي-جاي تارتىپ، رەنجىپ جۇرەتىنىمىز قانشا؟ سونداي ءبىر كەزدەرى كورشى شەبەرحانانىڭ ءبىر بولمەسىندە ءىس تىگىپ وتىراتىنداردىڭ ءبىرىن شەبەرحانا باستىعى كۇركەي شاقىرار ەدى. الدىمەن جايباعىستاپ حالدى، بالا-شاعانى، ءۇي-ىشىن سۇراعان بولادى. ارتىندا نە جاتىر ەكەن دەپ شەبەرلەر ابىرجىپ وتىراتىن. قاپ! وسىندايدا قۇم قۇيىلعىر اۋىزعا قۇم قۇيىپ تاستاماسام دەپ ىشتەي الدەنەشە ۋادەنى دە بايلاپ-بايلاپ تاستايتىن. باستىق بىلگىزەر-بىلگىزبەس، شالاجانسار قىلىپ بىردەمە ايتادى:
— وسى مەنىڭ ۇيىمە كىم كەلىپ، كىم كەتكەنى سەندەرگە نە ءۇشىن كەرەك؟ الدە مەنى اڭگىمەلەمەسەڭدەر ىشكەن استارىڭ سىڭبەي مە؟— ول كۇلگەن بولادى. ونىسى شەبەرلەرگە كۇمىرەم قاپتىرامىن دەگەندەي كورىنەدى.
قاپ! تىلىڭە تىيىم سال! ءبىر ەلى اۋزىڭا ەكى ەلى قاقپاق قوي دەپ بابالارىمىز قالاي دۇرىس ايتقان. بۇدان بىلاي ءبىر ءسوز اۋزىمنان شىعارسام اۋزىما قارا قان تولسىن دەپ ولار ىشتەي قارعىستانادى. كەلگەن سوڭ بىرەر كۇن تورتەۋى بۇرتيىسىپ ۇندەسپەي قالادى. سونان سوڭ ۇندەمەستىك بۇلتىن شىدامسىزدىق جەلى كوتەرىپ اكەتەدى دە، اسپان اشىلعانداي سويلەپ ۇيرەنگەن اۋىز قايتا جىپىلداي باستايدى. قايسىسى بۇرىن ءسوز باستاسا باسقالارى سوعان كۇدىكتەنە قاراپ تۇرادى دا، ەسكى ادەت قالا ما، توستەن قاشقان تۇلكىگە قوسىلعان تازىداي قالىن شاڭ ىشىندە بارا جاتقاندارىن وزدەرى دە بايقاماي قالادى.
مىنانى، دەگەن ەدى قولىندا كۇزەن تەرىسىنەن قۇراستىرىپ وتىرعان جاعانى نۇسقاپ ءالتاي دەگەن جىگىت — شاماسى باستىقتىڭ ايەلىنىڭ ەلىنىڭ اماناتىمەن ىستەتىپ جاتسا كەرەك.
— ءاي قويشى،— دەدى وركەن،— تاعى بىرەۋىمىز جەتكىزىپ جۇرەرمىز.— ءبارى دە جىم بولدى. تورتەۋى دە ۇندەمەي ىسكە كىرىسىپ كەتتى. «ەندى سويلەسەم اۋزىما قان تولسىن!» دەسكەندەي. ءبارى دە ورنىنان قوزعالعان جوق ەدى. جازدىڭ جاڭا كەلە جاتقان شاعىندا قىسقى زاك، دىمقىلدان جاڭا ارىلعان ەسىك سىقىرلاپ اشىلدى دا، ارعى جاعىنان حاتشى قىز كورىندى.
— ءالتاي، ءسىزدى باستىق شاقىرادى!— ءالتايدىڭ ءتۇسى بۇزىلىپ ءجۇرىپ بەردى. ول شىعا بەرگەندە قالعان ۇشەۋى بىرىنە ءبىرى قاراستى.
كوپ اينالماي، ءالتاي تەز كەلدى. قاپ-قارا بولىپ تۇتەپ كەتىپتى. مۇرنىنىڭ ۇستىنەن شىپ-شىپ تەر شىعىپ تۇر.
— مىنا باستىقتىڭ اق سايتانى بار شىعار. ءقازىر عانا مەنىڭ ايتقان ءسوزىمدى ءبىلىپ .وتىر.— وركەن ورنىنان قارعىپ تۇردى. دەرەۋ ورىندىعىنىڭ استىن اۋدارىپ جىبەرىپ، كوڭىلى ورنىنا تۇسكەندەي «ۋھ» دەپ ونى جەرگە تارس ەتكىزىپ قايتا قويا سالدى. توڭىرەگىنىڭ ءبارىن ءتىنتىنىپ كەتتى. باسقالارى دا ءتۇسىنىپ، بۇكىل بولمەنى ءتىنتىپ شىقتى. بۇلاردىڭ ءسوزىن جەتكىزەتىندەي ەش جەردە ءقاۋىپتى ەشتەمە كوزگە تۇسپەدى.
— ءبىر سۇمدىق بولدى عوي،— دەدى كۇيىنگەن ءالتاي. ال ول جوقتا قالعان ۇشەۋى ءالتايدىڭ ءوزى ءوڭىن اينالدىرىپ جەتكىزىپ جۇرمەسىن دەگەن كۇدىكتى دە ايتتى. كىم بىلەدى، كىمنىڭ ىشىنە كىم كىرىپ شىعىپتى؟! ادام الاسى ىشىندە، مال الاسى سىرتىندا.
ءسويتىپ تورتەۋى سىرتتاي بىلگىزبەگەنمەن ىشتەي الاكوزدەنىپ، ءبىرىن ءبىرى اتارعا وعى بولماي ءجۇردى. ءبىراق تاڭەرتەڭ كەلىسىمەن ولار قىزمەتتى ءتورت ادام ءىس تىگەتىن بولمەنى ءتىنتىپ، ءسوز جەتكىزىپ قوياتىن ەشتەمە جوق پا دەپ قاراۋدان باستايتىن بولدى. كەيدە شەبەرحانا باستىعى كۇركەي اڭگىمە اراسىندا تورتەۋىنىڭ بىرىنە قاراپ، كەشەگى بالەن دەگەن كينو قىزىق پا ەكەن دەيدى. مۇندايدا العاش بىرگە وتىراتىن تورتەۋ، باستىعىمىز دا ءبىز بارعان كينوعا بارعان ەكەن، ءبىزدى سىرتىمىزدان كورگەن ەكەن عوي دەپ قويا سالۋشى ەدى. جوق، ولاي ەمەس ەكەنىن بۇلار سەزە باستادى.
ياپىرماي، شىنىمەن باستىقتىڭ اقسايتانى بار ما؟— دەدى ءالتاي ارادا ەكى-ۇش كۇن وتكەن سوڭ جولداستارىنا قاراپ.— ءتىپتى ءىستىڭ جايىن سويلەسە المايتىن بولدىق قوي. كينوعا بارعانىمىزعا دەيىن ءبىلىپ وتىرادى. ايتقانىمىز ايتقان زاماتتا ءوڭى اينالىپ باستىققا جەتەدى.
كۇندى كۇن قۋىپ جەتىپ جاتتى. كالەنداردىڭ كىشكەنتاي پاراعى ون رەت اۋدارىلعان سوڭ وندىرىستىك جينالىستا كۇركەي ازعانتاي ءسوز سويلەدى دە، اياعىن بىلاي اياقتادى.
— جۇمىستارىڭىزدى الاڭسىز ىستەي بەرىڭىزدەر، مەنىڭ ەشقانداي اقسايتانىم جوق، اقسايتاندار جازاسىن الادى!
جۇرت ۇندەمەي تاراستى. ءبىر بولمەدە وتىراتىن تورتەۋ يەدە بولسا ۇلكەن ماشينالى سەح تەز بىتسە ەكەن، مىنا ءبىر اياداي بولمەدەن قۇتىلساق ەكەن. ۇلكەن سەحقا كوشكەنشە ءتىپتى جۇمىستىڭ جايىن ىممەن سويلەسسە دە، ۇندەسپەۋگە كەلىستى. كۇركەيدىڭ سوڭعى ءسوزىن بۇلار تۇسىنە دە الماي قالدى. سوڭعى ءسوزدى وزدەرىنە ايتقان دەيىن دەسە، «جۇمىستارىڭدى الاڭسىز ىستەي بەرىڭدەر» دەيدى. نەدە بولسا ءالىپتىڭ ارتىن باققان جاقسى عوي دەستى.
ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر قولايسىز جاي بولدى. سوڭعى كۇندەر! باستىعىنىڭ ايتقانىن كوبىرەك ويلاپ مازاسىزداندى ما، الدە ءتىپتى وسى زاماننىڭ جابىسقاق اۋرۋى تۋماۋ كەلىپ قالدى ما، ءالتاي تورت-بەس كۇننەن بەرى ۇيىقتاي الماي جۇرگەنىن، سودان با باسى اۋىراتىنىن ايتىپ ەدى، كۇركەي ءتىپتى مۇنى دا ءبىلىپتى.
— ءۇش-تورت كۇننەن بەرى ۇيىقتاماي مەنىڭ ءۇيىمدى اڭدىپ جۇرگەندەردى دە بىلەمىن،— دەدى دە، ول نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وسى سوزدەردىڭ ارتىنان ىشەك-سىلەسى قاتا كەلىپ كۇلدى. ۇزاق كۇلدى. بۇل دا ءالتايعا اسەر ەتتى مە، كىم ءبىلسىن، ءىس تىگىپ وتىرعاندا اياق استىنان مۇرنىنان دىردەكتەپ قاپ كەتتى. ول ەسىككە تۇرا جۇگىردى. بار پارمەنمەن قاتتى جابىلعان ەسىكتىڭ بىردەڭەگە ءدۇرس ەتىپ قاتتى سوعىلعانى بەلگىلى بولدى. ەسىكتىڭ سىرتقى جاعىندا اعاش ەدەنگە الدەنە ءدۇرس ەتىپ قۇلادى دا، تاپىر-تۇپىر دىبىس ەستىلدى. باسقا بولمەدەگىلەر دە، ءالتايدىڭ جولداستارى دا ەسىكتەن پە بولىپ قالعانىن كورۋگە موينىن سوزدى. ءۇستى شاڭ-شاڭ بولىپ، بەت-اۋزى قان شىمباي ۇيەلەگەن توقتىشا جەردەن تىپىرلاپ زورعا تۇرىپ جاتىر. بەت ءپىشىنى الەم تاپىرىقتانىپ، تۇرىنەن ادام شوشىعانداي. شامالى قىلي قارايتىن ەكى كوزى بۇل جولى ءتىپتى قياستانىپ، بىرىنە ءبىرى اتىسىپ تۇر. كوپتەن وتەك كورمەي گارموننىڭ كورىگىنشە كوپ قىرتىستانىپ كەتكەن شالبار تىزەسىنە قاراي تارتىلا ءتۇسىپ، قويان سيراعى اشىق قالىپتى. مۇرنىنان قانى سورعالاعان ءالتايدىڭ يە بولىپ جاتقانىنا قاراۋعا مۇرشاسى جوق، جۋىناتىن جەرگە قاراي جۇگىرىپ بارادى. اۋزى-مۇرنى قان بولعان ەكەۋدى سىرت كورگەن كىسى توبەلەسىپ قالدى دەپ تە ويلار ەدى. بىرەۋى مۇرنىن، بىرەۋى بەتىن باسىپ العان،
اناۋ بۇرىشتا حاتشى قىز جەر-كوكتى جاڭعىرتىپ كۇلىپ ءجۇر. كۇلكىدەن ابدەن سىلەسى قاتسا كەرەك، ءىشىن قوس قولداپ باسىن الىپتى. كۇلكىدەن تىيىلايىن دەگەندە:
— وعان سول كەرەك،— دەگەندى ءبولىپ-بولىپ زورعا ايتادى دا، ءسوزىنىڭ اياعىن كۇمىس كۇلكىسىمەن كومىپ جىبەرەدى. اۋىزى اڭقيىپ، نە بولعانىن بىلە الماي تۇرعاندار دا كوپ. قاپ جالاعان اۋىزعا اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ جاتقاندار دا بار.
— نە بولدى؟—دەگەندەرگە شىمباي بۇرىنعىسىنشا كوزى قىليلانىپ، قىرتيعان موينى بۇرىنعىدان دا ىشىنە تارتىلا ءتۇسىپ، تەرىس جاۋاپ بەرەدى:
— سەنىڭ نە جۇمىسىڭ بار؟!
ەر بولساڭ بۇدان كەيىن وعان سويلەپ كور. ول تۋرا اماندىق سۇراعان ادامنان پالە ىزدەيدى. سونىمەن سالدەن كەيىن-اق ءبارى دە جىم-جىرت بولدى دا، قىزمەتكەرلەر قايتا جۇمىستارىمەن شۇعىلدانىپ كەتتى.
ءۇش كۇننەن كەيىن كورشى كومبيناتتان دا شىمبايدىڭ جۇمىستان شىعارىلعانى اپ-ساتتە-اق كاسىپشىلىك كومبيناتىنىڭ ءىشىن جارىپ ءوتتى. ءبارىمىزدىڭ تاۋقىمەتىمىزدى كوتەرىپ، بار باق-داۋلەتىمىز ءبىر باسىنا ورالىپ جۇرگەن شىمباي ەرتەڭىنە تيپىڭداپ، ەكى تىزەسى جازىلماي كەتىپ بارا جاتتى. العاش ءبارىمىزدىڭ قىزىرىمىز شىمبايدىڭ بيس ساۋار كونەكتەي قاپشىعىندا كەتىپ بارا جاتقانداي كوردىك. ءبىراق كورشى شەبەرحاناداعىلار سياقتى شىمبايدىڭ كەتكەنىنەن كەسەل كەلگەن جوق. ول از ۋاقىتتا-اق ۇمىت بولدى. ءالتايلار بۇل كەڭ دۇنيەدە باستىعى بارىن ۇمىتقانداي، ءبىر شاتىردىڭ استىندا ءومىر كەشىپ ءجۇرىپ-اق حابارسىز قالدى. اقسايتانىنان ايرىلعانداي كۇركەي دە ءۇنسىز.
1971
You Might Also Like
-
تەمىرتەكتىڭ دە ءوز دەگەنى، ءوز جوسپارى بار. بىرەۋگە اقىل بەرمەسە، ەشكىمنەن اقىل سۇرامايدى. ءتىپتى بارىن كيىپ، باقانىن قولىنا الىپ شىققاندا ودان سىلقىم جىگىت جوق. ساقال-مۇرتىن قىرۋدى، ساماي شاشىن قيعاش...
-
— الگى ارامقاتقىر سارى اتان ءالى جوق. ول دا ءبىر قارىنبايدىڭ مالى بولدى عوي،— دەپ ءساليمان شوشايتا تىككەن ءتورت قانات ۇيدەن سىرتقا شىقتى،— قۇداي جالعىز بوتا بەرىپ، ونىڭ ەرنىن جىرىق قى...
