جالعىز جولبارىس ءولىمى
— الگى ارامقاتقىر سارى اتان ءالى جوق. ول دا ءبىر قارىنبايدىڭ مالى بولدى عوي،— دەپ ءساليمان شوشايتا تىككەن ءتورت قانات ۇيدەن سىرتقا شىقتى،— قۇداي جالعىز بوتا بەرىپ، ونىڭ ەرنىن جىرىق قىلىپ بەردى دەگەندەي، مىناۋ سارى اتان اۋىل كورمەگەلى ايداپ استى. التىعا كەلسە دە باس بىلمەيدى، پايداسىز مال بولدى.
بۇل قارادىردى جايلاعان قىزىل وسپان اۋىلىنىڭ شارۋاسى — ناقابايدىڭ ايەلى ەدى. ءساليماننىڭ بۇل ءسوزدى ايتۋى ءبىر بۇل ەمەس، ونى كۇندە قايتالايدى. ناقاباي ونى كۇندە ەستيدى. ءساليمان ەرىنە تۋرالاپ جەتكىزە المايدى دا، وزىنەن ءوزى سويلەگەن بولىپ ءجۇرىپ، سارى اتاننىڭ ءىشىن كەپتىرەدى. شىنىندا ونىڭ ءىشىن كەپتىرگىسى كەلەتىنى ناقاباي، ءبىراق ايتۋعا جەڭىل بولعان سوڭ با، الدە ەسكى اۋىلدىڭ ەتەك باستىلىعى جىبەرمەي مە، سارى اتاننىڭ ەستىمەيتىنىن بىلە مە، كۇندە ءبىر قارعىستاپ قويادى.
— اق شەلەگىڭ تۇسكىر! ارامقاتقىر!
بۇل قارعىستان سارى اتانعا دا پالە كەلىپ جاتقان جوق. تەك ءساليماندى كورشى-قولاڭ «تاعى سارى اتان با؟» دەپ كەلەمەجدەپ قويادى...
سارى اتان تۋرالى ناقابايدىڭ ويى مۇلدەم بولەك. ءوزى-وزى بولعالى، ءساليمان ەكەۋى شاڭىراق كوتەرىپ، ءتۇتىن تۇتەتكەلى ەسىگىنە بىتكەن بۇل جالعىز تۇيە. بىرەر جىلقى، توقتى-تورىم بولسا، ايتەۋىر بۇرىننان بار ەسەپتى. ال سارى اتان ناقاباي مەن ءساليمان ۇلكەن ۇيدەن ءبولىنىپ شاڭىراق كوتەرگەننەن ءبىر جىلدان كەيىن تۋعان بوتا ەدى. «وتاۋلارىڭدى ارتارسىڭدار» دەپ بۇل بوتاعا ۇلكەن ءۇيى ەن سالىپ، ناقابايدىڭ باسىرەسى اتاندىرىپ ەدى. ناقابايدىڭ ويىنشا سارى اتان بىتكەلى بۇل ءۇيدىڭ كۇبىسىنەن كوجەسى، قازانىنان اسى كەتىپ كورگەن جوق. شاۋگىمىڭ شايلى بولسىن، قازانىڭ مايلى بولسىن دەگەن باتا تاپ كەلگەندەي. ون شاقتى تۇياق — ماڭىراعان قوزى-لاقتىڭ داۋسى بۇل وتاۋدان دا شىعادى. ءوزى تەڭدەس كەدەي-كەپشىك بولسا دا، ەسىگىنە ەكى كىسى، تورىنە ءتورت كىسى وتىرماعان دەپ ەشكىم ايتا المايتىنداي كەلىپ تۇرادى. ناقابايدىڭ ءوزى ايرانىن ۇرتتاپ، قويىن قۇرتتاپ جۇرت قاتارلى شارۋاسىمەن اينالىسادى. «قۇدايدىڭ بەرگەن ەكى-ۇش كۇشىگى امان بولسا دەپ قويىپ، باسقانىڭ قيارىن قىلاپ جۇرە بەرەدى. ال سارى اتان... سارى اتان بىرەۋگە زيانى ءتيىپ جاتقان جوق. قىسى-جازى بىردەي جايىلىمدا. ال ءساليماننىڭ ايتا بەرەتىنى ەل كوشكەندە باسقاعا قاراپ، كوزىن ساتىپ، تەلمىرىپ وتىراتىنى. ەل ۇدەرە كوشكەن كەزدەرى ناقابايدىڭ ءوزى دە «قاپ سارى اتاندى باس بىلگىزبەسەم بە!؟» دەيدى دە، جاڭا جۇرتقا ءىلدالدالاپ كەشىپ العان سوڭ، ءبارىن ۇمىتىپ، ساليمانمەن باسقاشا سويلەسەدى:
— كىشكەنە قويا تۇرالىق تا. ارتىلماي قالىپ جاتقان جۇگىمىز جوق قوي، ءساليماش.— ءساليماش دەگەندى ەستىگەندە، ونداي ءسوزدى ءجيى ايتا بەرمەيتىندىكتەن بە، ول دا ەرىپ كەتەدى دە، «جولبارىس جارىپ كەتپەسە جۇرە بەرسىن» دەپ بىرنەشە كۇنگە دەيىن سارى اتان اڭگىمەسىن ۇمىتادى. ءساليماننىڭ سوڭعى كۇندەرى سارى اتاندى اۋزىنان تاستامايتىن بولىپ كەتكەنى ونى ءبىر ەل قاتارى جۇگىن ارتىپ، ۇستىنە كىلەمىن جاۋىپ جۇرۋدەن تۋعان جوقتى. بيىل ەل دالا جايلاپ قالعالى بەرى ءبىر جارىم ايداي مەرزىم وتسە دە، سارى اتان ەلدىڭ تۇيەسى سياقتى اۋىلعا ءبىر سوقپادى. ءتىپتى «كەلەنىڭ ىشىندە جوق» دەپ تۇيە قاراعاندار دا مىڭق ەتۋمەن تىنادى. جۇگىن ارتىپ، جۇمساپ پايداسىن كورمەگەنمەن «مەنىكى دەگەن باسىن ۇستايدى» دەگەندەي ماڭ-ماڭ باسىپ، ماڭقيىپ ءبىر كورىنىپ كەتكەنى دە ءساليمانعا داتكە قۋات.
ءتىپتى سارى اتاندى ناقاباي ۇيرەتپەيىن دەگەن دە جوق. ونى «مالىن كوزىنە سۇرتكەن» دەپ جۇرتتىڭ ايتاتىنىنداي ويى دا بولماعان-دى. سارى اتان تايلاق كۇنىندە ەكى وركەشىنە ءبىر ورەلى كيىزدى قومداپ جىبەرگەننەن كەيىن ۇستاتپاي-اق قويدى. ادەتتە تۇيە جۋاس جانۋار. تايلاققا ءبىر شوم سالىپ ءوزىن ءبىر كوش جىبەرسەڭ بولدى. ارناپ ۇيرەتۋدىڭ كەرەگى بولماۋشى ەدى. ال سارى اتان كيىز قومداعان سوڭ ءتىپتى ۇستاتۋدى قويدى. «جۋاس مال بولعاندىقتان با، قازاق قاشاعان، اساۋ تۇيەنى ۇستاۋدىڭ ءجونىن ويلاستىرماپتى. تۇيەدەن سارى اتان سياقتى بۇزاقى مال شىعادى دەمەسە كەرەك. ەگەر سارى اتاننىڭ ورنىندا ءبىر سارى ات بولسىن شە، بۇعالىق تاستاپ، باياعىدا-اق بۋىندىرىپ جىقسىن. «تايىندا تارتا ءمىن، قۇنانىندا قۇرتا ءمىن...» دەپ الدەقاشان ەسەكتەي باس بىلگىزىپ السىن. سونىمەن سارى اتاننىڭ اساۋلىعى بۇل اۋىلعا كەيدە سارى پولە سياقتى بولىپ تا كورىنەتىن. ءتىپتى ۇلكەن ۇيدەگى داركەن اجەي جاعاسىن ۇستاپ:
— و، سۇمدىق-اي، مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ اۋىلعا بىتپەگەن مال بولدى. ءۇش كوك، ءۇش تەگىمدە جوق پالە عوي، بۇل. ءبىزدىڭ اۋىلدان مىناداي مال شىعۋى زاماننىڭ بۇزىلارىنا كورىنىپ تۇر عوي،— دەپ تامسانىپ-تامسانىپ قويادى.
ال تاياۋداعى ەكى-ۇش كۇندە ناقابايعا ءبىر جەلىك پايدا بولىپ، «ويباي، سارى اتاندى ايداپ اكەلىپ ۇيرەتپەسكە نە» دەگەن ەدى. ءبىراق العاشقى ەكى كۇندە ونى تابا المادى دا، سوڭعى كۇنى توپار بويىنداعى ءبىر قولاتتا تال ىشىندە جالعىز ءجۇر ەكەن دەگەندى بىرەۋدەن ەستىپ قانا قايتتى. كورگەن بىرەۋلەر قايتارماق بولعاندا سارى اتان تايراقتاپ جولبارىستارعا قاراي شىعىپ كەتىپتى. مۇنى ەستىگەن جۇرت «مىناۋ تەگى تۇيەدە بولماعان سۇمدىق» دەسىپ تاڭدانىسىپ ءجۇردى. ءسويتىپ ناقاباي ءوزى جالعىز تۇيە، بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتسىن، نار جولىندا جۇك قالماس بولسىن، قايدا كەتەر دەيسىڭ دەپ جۇرگەنىندە سارى اتان ءبىر قايىرسىز مال بولىپ بارادى...
* * *
سارى اتاننىڭ دا ءوز ەسەبى بار. ءبىر ءۇيدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز تۇيەسى. بوتا كۇنىنەن باسىنا ۇكى تاعىپ بۇلعاقتاتىپ ءوسىردى. تۇزدى دا باسقا ۇيلەردىڭ تۇيەسىنەن، ءوزى قاتارلى بوتاسىنان ارتىق جالادى. بوتا كۇنىندە ويناپ، ءۇيدىڭ ەركەسى — ەرمەكتى تىزەسىمەن قاعىپ جىبەرىپ، توسىنە باسپاق بولعاندا دا بۇعان ەشكىم ءبىر تاياق سالعان جوق. تەنتەكتەرگە بەرىلەتىن سىباعا بۋعان تيمەدى. قىل بۇراۋ سالمادى. ەرمەك ەكى كۇن ەسسىز جاتىپ باسىن كوتەردى. سوندا ۇلكەن ۇيدەگى داركەن اجە «ەرمەكتەن ءۇش اينالدىرىپ سويىپ تاستاشى، جاۋكەن العىردى» دەپ ۇرسىپ ەدى، سونداعى قورىققانى ءالى ەسىنەن كەتپەيدى. ول كەزدە ونى سويۋعا بولمايتىن ەدى عوي. كوكباقاداي تىربيعان بوتانىڭ cop تاتىعان بورشاسىنا كىم قۇشتار بولىپ تۇر. ونسىز دا ۇلكەن ۇيدە سويىلىپ جاتاتىن قويدىڭ ەتىنە تويعان ەرسىلەر قىمىزدىڭ جەلىگىمەن پىشاق جۇمساماسا، بوتانىڭ سىرنەسىن نە قىلسىن. دەگەنمەن سول كۇنى ادۋىن شەشە ايتقانىنان قايتپاي قويىپ، بۇل كىرەرگە كور تاپپاي قازىقتا تۇرىپ بوزداي بەردى، ءتىپتى شىن جىلاپ، ەكى كوزىنەن جاسى دا پارلاپ كەتىپ ەدى. ونى اۋىل ادامدارىنىڭ كوبى ەرمەكتى شاقىرىپ جىلاپ تۋر دەپ ۇقتى. تەك سول كۇنى كەش الدىندا دالاعا شىققان ۇلكەن ۇيدەگى اتا: «اناۋ ناقابايدىڭ بوتاسىن ناعىپ اشىقتىرىپ بايلاپ قويعانسىڭدار، جىبەر ءارى» دەگەندە بارىپ كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى. كەلىپ مۇنىن، نوقتاسىن باسىنا ناقاباي ءتۇردى.
ءوزىنىڭ يەسى ناقاباي ونى قازىقتان بوساتقانمەن سول ساتتەن باستاپ سارى اتان ونى جەك كوردى. كەشكە دەيىن جانىنا ءبىر كەلمەي قويىپ ەدى. سوندا ناقاباي دا اجەدەن قورقىپ ءوز جانىن كۇيتتەدى. مۇنى قازىقتان بوساتپاق تۇگىل، وسى تۇستى ماڭايلاي المادى. ادۋىن اجەنىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاپ جوعالدى.
سودان تايلاق بولعاندا الداپ، ءتۇز بەرىپ تۇرىپ ۇستاپ الىپ، ارقاسىنا ءشوپ سالعانىن قايتەرسىڭ. باسقا تۇيەدەن وندا مۇنىن نە ايىرماسى بولماق؟ اناۋ ەرمەكتى جورعا مىنگىزىپ تۇرىپ، بۇلاڭداتىپ قويا بەردى. كۇندە توي، كۇندە دۋمان، ۇنەمى ساۋكىم سالۋمەن جۇرەدى. قولىندا اي سايىن جاڭا دومبىرا. ال ەرمەككە العاش دومبىرا ۇستاتقاندا مۇنىڭ موينىنا قوڭىراۋ بايلاپ ەدى، ول داڭعىرلاقتىڭ باۋى ءۇزىلىپ قاي جەردە ءتۇسىپ قالعانىن دا ەشكىم بىلمەدى. بۇنىڭ بوتا بالالىعى سول قوڭىراۋمەن بىرگە كەتكەندەي بولدى. ءسويتىپ شوم سالىپ، سونان سوڭ اناۋ كوپ تۇيەلەر سياقتى مۇرنىن تەسىپ، ودان انە ءبىر مۇرىندىق دەگەن اعاشتان جونعان پالەنى كولدەنەڭ وتكىزبەك. ونى تارتا-تارتا ءبىر ءساتسىز كۇنى مۇرنىن جىرىپ، ساڭكيتىپ پۇشىق اتاندىرماق. وعان بۇل قالاي كونە الماق؟ اتاسى تۇيە جاقسى مومىن جاندار ەدى دەپ الىپ، بار پالەنى ۇستىنە ارتپاق.
ەگەر ادامعا كىزمەت ەتكەن تۇيەنى سىيلاسا وندا اناۋ الىپاتاندى نەگە توبەسىنە كوتەرمەيدى. بۇكىل ءبىر اۋىل ءوربىپ شىققان ۇلكەن ءۇيدىڭ شاڭىراعىن سوعان باستىرىپ ارتادى. ونىڭ مومىندىعىن پايدالانىپ بالا دا، شاعا دا ۇستاپ ءمىنىپ كەتىپ بارا جاتقانىن كورمەگەن كىم بار دەيسىز. قاشپايدى، جۋاس دەپ الىپاتانعا قاتىندار دا قۇمار. ەكى قاتىن تەزەك تەرسە دە سونى جەتەلەي جونەلەدى. كورشى اۋىلعا قىدىرعىسى كەلسە دە ەكى ءۇش قاتىن سوعان مىنگەسىپ الىپ تارتادى. اسىرەسە، ءبىر اۋىلدىڭ بار ۇيىنە سونىمەن كوڭ تارتاتىنىن قايتەرسىڭ. سول بولماسا ءبىر اۋىلدىڭ ءتۇتىنى تۇتەمەي ىرگەسىنەن جىلتىلداپ وتى كورىنبەي قالار ما ەدى، قايتەر ەدى. وسىنشا جۇمىس ىستەگەنىنە قاراي ونى ءبىر جاقسىلاپ وتتاتپايدى دا. «ەرتەڭ تاڭنان تۇرىپ وتىنعا باراتىن ەدىك» دەپ ءبىر قاتىن جەتەكتەي كەلىپ قىزىل ىڭىردەن ءۇيىنىڭ جانىنا شوگەرەدى. ارقان دەگەن ءبىر پالەسى بار بۇلاردىڭ. اناۋ قىل-قۇيرىق وڭباعاندار جۇيرىك بولعانسىپ، ادامعا ابدەن جاعىنىپ، جال-قۇيرىعىنا دەيىن كۇزەتتىرىپ تۇرادى. ونىڭ قۇيرىعىن، جالىن سىپىرىپ الىپ، تۇيەنى ماڭگى-باقي شىرمايدى. الىپاتان دا ءبىر ولىك، قاتىندار سول ارقانمەن «تىزدەيمىز» دەپ كەلگەندە شەگىپ، بۇكتەۋلى جاتقان اياعىن جازا الماستاي ەتىپ بايلاتتىرىپ قويادى، ودان وزدەرى كەلىپ شەشكەنشە تۇرا الماي جاتادى. الىپاتانداردىڭ وزدەرىنە دە وبال جوق. ويتكەنى وتقا قويعان زاماندا زىتىپ جوعالماي، سول ادام قاراسىنان الىستاماي، شامالى عانا اۋىل توڭىرەگىندەگى الابوتانىڭ باسىن شالىپ، سالپ ەتەك، سالاق قاتىنداردىڭ جەروشاقتان ۇزاتپاي توككەن كۇلىنە كەلىپ اۋناپ جاتادى. سورلى-اق ەمەس پە؟
سارى اتان قايتادان ءوز جايىنا ويىسىپ كەتتى. يا، بارىنەن الگى سوڭعى ءبىر كورسەتكەن قورلىعىن ايتسايشى. اپ-اجەپتەۋىر تۇيە ساناتىنا جەتىپ، اۋزىنان جىنىن توگىپ، تۇيە ءتىس دەيتىن ۇلكەن تىستەرىن شيقىلداتىپ قايراپ، ارتى شومەيىپ، قاراقۇسى ءوسىپ، بۋىرشىن بولىپ، جاراپ قالعان ەدى بۇل. تايلاق قوسپاقتارعا قىرىنداپ، قيقاق باسىپ، موينىن وركەشىنە ساق-ساق سوعىپ، قۇيرىعىن سانىنا شارت-شارت ۇرىپ، بۋرا سالتاناتىن قۇرا باستاعاندا دەگەنىنە جەتكىزبەي قۇرتقانى ءوتتى عوي. ۇستاتايىن دەپ پە ەدى بۇل؟ تار قوراعا قاماپ ءبارى جابىلدى دا الىپ ۇردى. ءسويتىپ ەتىنەن ەت كەسىپ العانىن قالاي ۇمىتپاق. «قاندى بۇت» اتاندىرعانىن قايتەرسىڭ. ايتپەسە وسى كەزدە سارى بۋرا اتانباس پا ەدى، اتاعى ەلگە جايىلىپ، ىنگەن اتاۋلىنى بىق دەگەندە جەرگە قورقىتىپ قىستى كۇندەرى جاراعاندا تەبە باسىندا الىپتەي بولىپ، شانشىلىپ تۇرماس پا ەدى. ال ءوز يەسى ناقاباي بولىپ بۇل ادامدار مۇنى ءبىرجولا جۇمىسقا كوندىكتىرىپ الماق بولدى.
ول قايتادان جالپى تۇيە تاعدىرىنا وي جىبەردى.
تۇيەنىڭ وزدەرىندە دە بار. ەندى وسى كەزدە الدەقانداي تەمىردەن جاسالعان بۇقاعا جول سالۋ ءۇشىن كەتىپ جاتقانىنا قالاي كۇيمەس. انەۋگى كۇنى الىپاتانمەن بوزداسا كەتكەندە «ءوز جۇگىمىزدى، بولاشاق تۇيە ۇرپاعىنىڭ جۇگىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن تەمىر جول — «تۋركسيبتى» سالامىز. بۇل ءبىزدىڭ ويسىل قارا تۇقىمىنىڭ ەندى اۋىر جۇكتەن ازات بولۋىنىڭ العاشقى جولى» دەيدى. تۇيە اتاۋلىعا قامقورشى سول كەز كەلگەن قاتىننىڭ مالايى — الىپاتان بولىپتى. و، سورلى جىرىق ەرىن! باياعىدا ەرىگىپ ەل قىدىرىپ ەكى قاتىن مىنگەسىپ بارعاندا الگى ءبىر تۇيەلى اۋىل — يتاياقتىڭ ءتورت كوز سارى ءيتى استىڭعى ەرنىن جۇلىپ الىپتى. «ادام بولماسا قايتەر ەدىم، كيىز كۇيدىرىپ باسىپ، جانىمدى الىپ قالدى» دەپ ەكى اياقتىعا تابىنعانىن قايتەرسىڭ. ال ول نامىسسىز نەمە الگى بۋرا بولا الماي بۇل سياقتى اتان بولىپ. ىنگەن اتاۋلىنىڭ جۇزىنە قاراي الماي قالعانىن ويلامايدى دا. ال سارى اتان بولسا «قاندى بۇتتىعىن» سىلتاۋ ەتىپ، اي بويى اۋىلعا، ىنگەن تۇگىل تۇيە اتاۋلىعا جولاي المادى،
ءتىپتى بۇعان قالاي كۇيمەسىن؟! ادامدار وزدەرى الگى جاۋلىق جامىلعان، تۇيە جۇمساۋعا ءبىر تابان جاقىن، قاتىن دەگەندەرمەن كۇندە بىرگە جاتىپ الادى دا، ونداي جىلىنداعى ءبىر ءلاززاتتى مالدان ايايدى. بۇل قانداي ادىلەتسىزدىك. جانىڭ بۇعان كۇيە مە، كۇيمەي مە؟ ادام ادام دەپ ءجۇرىپ تۇقىمى قۇرىپ بىتەتىن بولدى بۇل ويسىل-قارانىڭ. ءتىپتى مۇنىڭ ارتىن ويلاماۋىن قاراشى. الگى قارا بۇقا جۇرەتىن تەمىر جولدى سالىپ بىتسە، سوندا بارلىق تۇيە اتاۋلى جۇكسىز قالسا، وندا نە شەكەلەرى شىلقىپ، نە ايدارىنان جەل ەسەر دەيسىڭ. ونداي شاق بولا قالسا، جەتى ءۇي بىرىگىپ قۇربانعا شالىپ، نەمەسە قىسقا سوعىمعا سويىپ قازىسىن اينالدىرتىپ جۇرەر ءالى. ونىمەن قويماي «اۋەدەگى ەتتىڭ ساسىعى-اي!» دەپ مىسىق ايتپاقشى، «تۇيەنىڭ ەتى سور تاتيدى» دەيتىنىن دە ەستىرسىڭ.
ءتىپتى ويلاي كەلسە بۇلارعا نامىستانباۋعا بولا ما، ءسىرا؟ جاقىنى بايگەگە قوسىپ، جال-قۇيرىعىن ءسۇزىپ، نەمەسە شاباندوزدار ءمىنىپ كوكپارعا سالىپ، ادىمىن اشىپ، قىزىعىن كورەدى.
ال سيىر ەكەش سيىردى دا قانشا ءسۇت بەرەدى ەكەن دەپ، نەمەسە قاي اۋىلدىڭ بۇقاسى كۇشتى ەكەن دەسىپ ادامدار كۇجىلدەسىپ جاتادى. ءتىپتى باتىس جاقتاعى ءبىر ەلدىڭ پالۋاندارى بۇقامەن كۇرەسەدى ەكەن. باسقاسىن قويشى، قول باسىنداي قۇس-بودەنەنى تالاستىرىپ-شوقىستىرىپ تا قىزىعىنا باتادى. ال تۇيە بايقۇستار بولسا اۋىز-ەكى سوزدە عانا، بىرەۋدى ماقتاعىسى كەلسە «اتان تۇيەنىڭ كۇشى بار» دەسەدى. ال سول مول قايرات يەسى تۇيە بولسا، ونى نەگە ءبىر سىناپ، سايىپكەر قاراپ، ساراپقا سالىپ قىزىعىن كورمەيدى بۇل قازاق. اناۋ ۇلكەن ۇيدەگى تەنتەگىن قاراشى. «ەرمەكتە اتان تۇيەنىڭ كۇشى بار» دەيدى. ال مۇنى نەگە ەرمەك سياقتى ەركەلەتىپ، تويدان تويعا جىبەرمەيدى. پالۋان ەكەن، ول نەگە كۇش اتاسى تۇيەگە ءمىنىپ جۇرمەيدى. اناۋ سارى ءۇيسىن قالي دەگەن ءداۋى ات كوتەرە الماعان سوڭ جايلاۋعا ۇنەمى تۇيە ءمىنىپ شىعادى ەكەن دەسۋشى ەدى. سول قاليعا-اق بىتپەگەنىن قاراشى. اراب، پارسى، ءۇندى ەلدەرى اسكەرلەرىنە تۇيە مىنگىزەدى ەكەن، سودان ولاردىڭ ەلدىگى تومەندەگەن جوق قوي. ونىڭ ۇستىنە ون تۇيە جابىلىپ ءبىر جىلقىنىڭ جەگەنىن جەمەيدى. ياعني تۇيەگە شىعىن از. ونى نەگە ويلامايدى بۇل قازاق.
بارىنەن مۇنى دا باسقا تۇيەلەر سياقتى اۋىل اينالاسىندا شاڭداقتا جاتسىن دەۋىن كوردىڭ بە؟! قارادىردىڭ بۇل شالماعان الابوتاسى، بۇل يىسكەمەگەن تاتىرانى قالدى ما؟ تۇيەنىڭ قارا كۇشى بارىن بۇل ادامدار تىكەن جەگەنىنەن-اق بىلمەي مە؟ مىقتى بولسا باسقا مال جەپ كورسىنشى، ءىشىن تەسىپ كەتسىن، ال تۇيە توپار بويىنداعى جيدەنىڭ باسىڭ شالسا نەمەنە ارام بولا ما ەكەن. كەشەگى جەردەن مىناۋ جەر وت ەكەن. تىكەنەگى دە، اششىلاۋ ءشوبى دە كوپ، ءارى شۇيگىن. نەشە ايتقانمەن تۇيە وسىرگەن اۋىلدىڭ جەرى ەمەس پە!؟ وسى ادام سونشا كۇشى بار تۇيەنى قالاي باعىندىرىپ العان. مومىندىعى-اۋ، بايقۇستاردىڭ. جو-جوق، وزدىگى بولسا كەرەك-تى. ال مۇنى ەندى ادام باعىندىرىپ كورسىن شە؟ ءبىراق...
ءبىراق الگى كەزدەيسوق جىرتقىش دەگەن پالەلەر بار ەمەس پە؟ وسى كەزدە ءوزى تىستەپ تاستاپ قاسقىرعا جەگىزبەس بولىپ الدى. كەلەدە جۇرگەندە قىستا ەكى قاسقىردى قارا بۋرا ەكەۋىنىڭ شايناپ تاستاعانى بار. قاسقىر دەگەنىڭ اتى بولماسا، ول ءوزىمىزدىڭ ۇيدەگى يتتەرىمىزدىڭ جابايى تۋىسقاندارى كورىنەدى. كوكجال قاسقىردى تۇيە ارانىمەن قاۋىپ الىپ لاقتىرعاندا قايتا تۇرا الماي سۇلاپ قالمادى ما؟ سونان سوڭ جالما-جان ۇستىنە شوگىپ قاراقۇسىمەن ەزىپ تاستادى. ءبىراق، كەشەگى باقىرعان پالە قانداي بولدى ەكەن؟ جولبارىس دەپ نەگە سونشا قوقيتادى ونى. اپىر-اۋ، كەشە ول باقىرعاندا مۇنىڭ جانىنداعى تۇيەلەردىڭ ءبارى اتتاپ باسا الماي، ءزارىن جىبەرىپ قويدى-اۋ. ال بۇل بولسا كۇن كۇركىرەگەن ەكەن دەدى. ءتىپتى اپ-اشىق كۇندە قالاي كۇن كۇركىرەۋشى ەدى دەپ ويلاماپتى دا. تەك مال اتاۋلىنىڭ ءبارى جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، پىشاققا تۇسەتىندەي، قالشىلداپ كەتكەندە عانا بارىپ بۇل ءىش جيدى. ارتىنشا ءبىر تانا-بۇقانىڭ اسپانعا ۇشقانىن كوردى. جاپ-جازىق بۇل قاراويدىڭ بەتىندە قىرعاۋىلدىڭ ۇشقانى دا كورىنەدى. دەگەنمەن اسپانعا ۇشقان تانا-بۇقا قىرعاۋىل قاناتى جەتەر بيىكتەن گورى جوعارىراق سياقتى ەدى. الدە بۇل تۇيەدەن دە ءداۋ، كەرەمەت بولدى ما ەكەن؟ ويتكەنى تانا-بۇقانى سول لاقتىردى دەسەدى. قانشا كۇشى بار ەكەن، ول مىقتىمسىنعان نەمەنىڭ. الدە قامىس اراسىنا كىرىپ الىپ، وزىمنەن باسقا مىقتى جوق دەيتىن بولار. «كەلدىبايدان قالعان جالعىز جولبارىس» دەسەدى ادامدار. شاماسى وسى ىلە-توپار بويىنداعى ەلدە كەلدىباي دەگەن اڭشى بولسا كەرەك. ول باسقا اندى مىسە تۇتپاي، ءومىر-باقي جولبارىسپەن الىسىپ كەتكەن ەكەن. ال ەندى ادامنان ونداي كەلدىبايلار ناعىپ تۋماي قالعان. الدە ادامنىڭ دا ۇرپاعى ۇساقتاپ بارا ما ەكەن؟! مەيلى قالاي بولسا ولاي بولسىن، بۇل ەندى سارى اتان باسىمەن ادام الدىندا بارىپ قۇلدىق دەپ تۇرا الماق ەمەس. مونعولدىڭ قۇمدى، تاستى قىرقالارىندا تۇيە جابايى-اق ءوسىپ كەلە جاتقان كورىنەدى. شاپقان اتتىڭ ءبىرى دە ول تايراقتاعاندا قاراسىن كورمەيدى ەكەن. ال بۇل سولاردان كەم بە ەكەن. جولبارىسى بولماق تۇگىل نەسى بولسا دا وسى وتەگەن قۇيىلىسىنان كەتپەيدى. «جولبارىسىن دا كورىپ الايىن».
سارى اتان وتەگەننىڭ ىلەگە قۇيىلىسى توڭىرەگىندە وسىلاي ەركىن سايران سالماق بولىپ، شوگىپ، تۇنەپ قالدى.
* * *
ناق وسى ءبىر ءتۇننىڭ ەرتەسىنە وتەگەننىڭ قۇيىلىسى توڭىرەگىندە، جىڭعىل تۇبىندە شەكەسىنەن جىلۋ ءوتىپ، ۇيقىسىنان ويانىپ، ماناۋراپ، كوزىن اشىپ-جۇمىپ جالعىز جولبارىس تا جاتىر ەدى. بۇل ات وعان جالعىز بولعاندىقتان قويىلماسا كەرەك. جولبارىستار جالعىز-جالعىز كورىنگەننەن سولاي اتاسا كەرەك. ول شاقىرايىپ، ارقان بويى كوتەرىلىپ العان كۇنگە سىعىرايىپ قارادى. سودان كەيىن باسىن كوتەرىپ، قۇيرىعىنا ماڭعازدانا ءبىر كوز تاستادى. شۇپ-شۇبار بولىپ، وزىنە لايىق-اق توگىلىپ جاتىر. بىرەر رەت بىلعاڭداتتى. اسەم-اق. سونان سوڭ جۇرەلەپ جاتىپ الدىڭعى ەكى تابانىن جالاي باستادى. تابانى ءالى تيمەپتى. ەشتەمە دە جۇقپاپتى. جۇرگەندە ءجۇرىسىن جانعا سەزدىرمەيتىن ەڭ تومەنگى، توبىقتى بۋىندى كوبىرەك جالادى. وسى بۋىن عوي، بۇعان ءبارىن قولعا ءتۇسىرىپ بەرەتىن. جۇگىرگەندە دە، ۇرعاندا دا وسى بۋىننىڭ كىزمەتى ارتىق-اق. ءبىراق ءبىر ناشار جەرى وسى بۋىن باتىرلىقتان گورى ۇرلىقشىلىققا يكەمدى سياقتى. شىن باتىر، اڭ اتاۋلىنىڭ جىلدامى — جولبارىستىڭ دا ءجۇرىسى نىق، ەشبىر ءتىرى جاننان قورىقپايتىن، باتىل بولعانى دۇرىس ەمەس پە؟ ال مۇنىڭ ءجۇرىسى ۇرىعا لايىق، قورقاقتاپ اقىرىن، ابايلاپ باساتىنداي. بۇل جاعىن ويلاعاندا جالعىز جولبارىس ءبىر ءسات قابارجىپ قالدى. دەگەنمەن جان ساقتاۋدىڭ بىردەن ءبىر كوزى — وسى توبىقتى بۋىندى كوبىرەك سىلادى. ويتكەنى مۇنىڭ كۇنىنىڭ ءوزى دە وسى بۋىنعا قاراپ بارا جاتقانداي...
ەكى الاقانىن ابدەن جالادى. سونان سوڭ قاي جەردە ازىق بار ەكەنىن ايتا المايتىن، ءومىرى جەمتىكتىڭ ءيىسىن بىلمەي ەتىپ بارا جاتقان تاناۋىن جۇمساق الاقانىمەن سالىپ-سالىپ قالدى. الدىڭعى اياعىنىڭ تىرناقتارىن ىشىنە ءبۇرىپ كوردى، جەرگە باسىپ قايتا شىعاردى. سوياۋداي-سوياۋداي بولىپ-اق تۇر. ءبىراق كوبىسى توزا باستاپتى. ءبىر مايلى تاماققا تۇسپەگەلى قاشان. وزەندى، قامىستى دالانىڭ تاعىسى، اسىراندى بورداقىسى — ءبىر قاباندى جارىپ تاستاپ، مايعا باتقانىنا دا ءبىر ايداي بولىپ بارادى. ءبىراق مۇنىڭ ءوزى جولبارىسپىن دەگەنىمەن تابيعات بۇعان كۇشتى، جىلدامدىقتى بەرىپتى دە، ءتىستى وزىنە ساي جاساماپتى، قاباننىڭ اۋزىن كورگەندە ءوز تىسىنە ريزا بولماي قالدى. «شوشقا ءتىس» دەپ ناعىپ اڭ اتاۋلى اڭىز قىلادى دەسە، ايتسا ايتقانداي ەكەن، قارش ەتكىزىپ مۇنىڭ قارا سانىنا تۇمسىقتى ءبىر سالىپ قالعاندا شاق ەتىپ سۇيەككە جەتتى عوي. مۇنىڭ دا جەتىسكەن جەرى جوق، ايتەۋىر اتادان كەلە جاتقان ميراس كۇشپەن لاقتىرىپ ۇردى، ايتپەسە جارالاپ-اق كەتتى. ءوزى دە مايى كەرە قارىس ەكەن، شىلقا مايعا ءبىر باتتى. ول قۇرىشتاي تىرناعىن قايتا جازىپ كورىپ، ەجەلدەن كەلە جاتقان شۇناقتاۋ قارا جيەك قۇلاقتىڭ ءتۇبىن قاسىپ-قاسىپ قويدى.بۇل قۇلاعىنا ريزا ەكەنىن ءبىلدىرۋى ەدى. قامىس اراسىندا جىمىسقىپ، سىبدىرسىز كەلە جاتقاندا ءتىپتى ارا-تۇرا كورىنىپ قالاتىن جىلان دەگەن الگى جىمىق كوز، جولبارىستىڭ دايراعىنداي شۇباتىلعان بىردەمەنىڭ ىسىلىن دا بىلەدى. قۇلاق-اق، شىركىن!
ءبىر شامادان كەيىن جالعىز جولبارىس ارتقى اياقتارىن جالاپ، وعان دا ريزا ءپىشىن ءبىلدىردى. الدىڭعى اياقتىڭ ارتىنان جالپاق تابانمەن-اق مۇدىرمەي ءجۇرىپ وتىراتىن ەكى ارتقى اياق تا كەرەمەت. اسىرەسە، قارعىعان كەزدە وسىنشا سالماعى بار ءوزىن سەرىپپەدەي لاقتىراتىنىن ايتسايشى. ءبىراق الگى قابانى قۇرعىر مىنا ءبىر جەرىن — قارا سانىن قارش ەتكىزىپ، ءبىر اي جارا بولدى. ول جارانىڭ ورنىن — تىرتىق بولىپ بىتكەن جەردى تىستەلەپ-تىستەلەپ، قايتا جالادى، سىلەكەيىن جيناپ، ءتىلىن ەكى ەزۋىنە ەكى اپارىپ جالانىپ، سانىن سىلاۋعا قايتا ۇمتىلدى.
كەشەدەن بەرگى اشتىعى ەسىنە ءتۇستى. تۇنىمەن جورتقاندا تۇك ىلىنبەگەنىن ويلادى. ەندى كۇندىز جۇرمەسە جورگەم ىلىنەر ەمەس. ول ورنىنان ەرىنىپ زورعا تۇردى. كەرىلدى. وزىنشە ادەمى-اق سياقتى. ەسىك پەن توردەي بولىپ تۇر. ۇستىنەن بيت دومالاپ تۇسكەندەي، جۇنتتاي. ەكى الدىڭعى تابانىن تىرەپ، جوتاسىن كۇجىرەيتىپ ارتىنا قاراي تارتىلدى، سونان سوڭ ەكى ارتقى اياعىن سوزىپ جونگە كەلتىردى. ەكى ارتقى اياقتىڭ ءارقايسىسىن جەكە-جەكە سىلىكتى. قۇيرىعىن ءبىر ساتكە قوقايتىپ، كەرىلىپ، قايتا ءتۇسىردى. نە پايدا؟ بۇل ادەمىلىك نەمە كەرەك؟ بۇكىل بالقاش بويىن، ىلە جيەگىن وسىنشا شارلادى، بۇل قىرىندايتىن شۋلان تۇگىل، ىرىلداسىپ وتىسۋگە جولبارىستىڭ ارلانىن دا كورە المادى. جيدەلى توعاي، سەكسەۋىل شابىرى، كوگالدى بالقاش، سارى قامىس، كوك قۇراقتىڭ تۇگىن قويمادى. بۇل الەپەتكە ۇرىنباۋى كەرەك ەدى، اقىرى جورتقان ەكەن، بىردەمە تابىلعانى ابزال ەدى.
جالعىز جولبارىس وزەن ماڭايىنا تامان كەلدى. ءبىراق جۇرەگى جولبارىس جۇرەك بولسا دا ودان ءارى بارۋعا داۋامادى. جاۋىرىندارى قۇنجىڭداپ ەرىنە باسىپ ءجۇرىپ كەلەدى. مۇنىڭ اكەسى دە وسى ىلەنى جاعالاپ ءجۇرىپ ءولىپ ەدى. قالاي ەدى؟ ەسىنە ءتۇسىردى. جوق ءتىپتى ونى ويلاسا جۇرەگى اينيدى. ءبىراق اكەسى جىبەرگەن اعاتتىقتى قايتالاماۋ ءۇشىن جامان دا بولسا، باستان كەشكەن اتا-بابا ءومىرىن ەسكە الۋ دا ساباق. جالعىز جولبارىستىڭ دا اكەسى ءنان ەدى. ءتىپتى جولبارىسقا تاجال بولىپ تيگەن، ونىڭ جالپاق تابانىنان قالعان ءموردى جازباي تانيتىن، ءسويتىپ ىزگە ءتۇسىپ سوعاتىن كەلدىبايعا دا شالدىرماعان ەكەن. ءبارىبىر ءبىر كۇنى ونىڭ قالىڭ، جولاق، بوراقتاي تونى كەلدىبايعا بۇيىردى: جالعىز جولبارىستىڭ اكەسى اۋزى كەرە قارىس، تەرىس ازۋ اڭ ەكەن. دولىرقاپ، الاتاۋدان دومالاي قۇلاپ، ەڭىسكە قاراي جەلگەن وگىزدەي وڭكىلدەپ اعىپ جاتقان ىلەنى جاعالاپ ورگە قاراي ەرىنە، بايپاڭداي باسىپ كەلە جاتادى ول. ءبىر كەزدە وزەن جاعاسىنا تامان جەردە، بەتىندە ءبىر ءتىرى نارسە كورىنىپ، قايتا-قايتا زىم-زيا بولادى. تاعى ءبىر قىلاڭ ەتكەندە بايقايدى — الدەقانداي قانات. قالقىعان قاناتتى ىزدەپ ول وزەننىڭ تەرەڭ جاعاسىنا تەلمىرە قالادى. وسىندايدا ءبىر پايدا تاۋىپ قالام با دەگەن ويى دا بولدى. سويتسە سۋ استىنان جولبارىس بويىنداي جايىن كەلىپ «تەلمىرسەڭ مىنە!» دەپ ونى قۇيرىقپەن پەرىپ كەتەدى. اتا ميراس — ايتۋلى جىلدامدىق وسى جەردە كومەك بەرىپ، ءوزىن سوعىپ وتكەن قۇيرىقتان الىپ، جايىندى قاس قاققانشا لاقتىرىپ جىبەرەدى. ودان ءارى نە بولعان قىزىعىن كەلدىباي كورەدى. سۋدان شىعىپ، تالىپ جايىن دا جاتىر، بەلى سىنىپ جولبارىس تا جاتىر. ءسويتىپ ەكى قوماعاي ادام بالاسى — كەلدىبايعا ءبىرى توسەك، ءبىرى ازىق بولادى.
ەرىنە باسىپ كەلە جاتىپ، جالعىز جولبارىس اكە ولىمىنەن شوشىپ، سىلكىنىپ قويدى. مۇنى دا كەلىپ الدە نە سوعىپ كەتەتىندەي. سوڭعى كەزدە وسىنداي قورقىنىش كوبەيە بەرەتىن بولدى. سوندىقتان، كوبىنە جۇيكەسى جۇقارىپ، ءتۇن ىشىندە باقىرىپ، جەردى كوشىرە جازداپ باسىلادى. ال باقىرۋدىڭ مۇنداي سورلى بولعان جالعىزعا نە پايداسى بار. وڭاي وسپاق قولدى بولاتىن اڭ كۇندەي كۇركىرەگەن داۋىستى ەستىگەندە كوز كورمەس قيالعا زىتادى عوي. ول ءوز ۇستىنە، تەرىسىنە ءبىر قاراپ قويدى. وزىنە ءوزى كىمگە توسەك بولار ەكەنسىڭ، مەنىڭ اكەمنىڭ تەرىسىن كەلدىباي زامانىندا پىشان مىرزاعا تارتقان ەكەن، ول وعان ءبىر شۇبار ات بەرىپتى، سەن كىمگە ات بولار ەكەنسىڭ دەي جازداپ توقتادى. ول مۇنداي ويىنان ءوزى شوشىپ قالدى.
ءقازىر مۇنىڭ ىزىنە تۇسەتىن كەلدىباي جوق. جولبارىس تەرىسىنە ءبىر ات بەرەتىن مىرزالاردىڭ دا باسى بيىل ساۋداعا ءتۇسىپ، قىسىم كورىپ جاتقانعا ۇقسايدى. ونى كەبىنە اۋىلمەن ءجيى قاتىناس جاساپ جۇرەتىن قاسقىر دەگەن كەزەپتەر ايتىپ جۇرگەن كورىنەدى. سوندىقتان بۇل ەندى وندايدان ايىلىن جيماسا دا بولار ەدى. ءبىراق ءوزى نەگە جالعىز قالدى؟ مۇنى قالاي ويلاماي تۇرا الماق. مىسىق تۇقىمداستار بولىپ جاراتىلىپتى دا، سودان وربىگەن، الگى بۇلاردان شىققان اق سۇيەك ارىستان ىستىق جەر — افريكانى تاڭداپ الىپتى. ونىڭ تۇرعان جەرىندە مولشىلىق بولسا كەرەك. تەك الگى ءپىل دەپ اتالاتىن ءدوڭ جاۋىرىن پالەدەن باسقانىن ءبارى ونىڭ الدىندا مولتەڭدەپ تۇرسا كەرەك. ال جولبارىسقا قاراعاندا بۇلاردىڭ اتالاستارى — بارىستاردىڭ دا جايى ءبىرشاما ءتاۋىر. ولار بيىك تاۋدىڭ ەن تاز تاۋلارىنداعى زاڭعار جارتاستار اراسىن مەكەندەپتى. ولاردىڭ جۇرگەن جەرىنە الگى ەكى اياقتى ادام دەگەن پالە كوپ جۇرمەيدى ەكەن. ولار كوپ جورتىپ اۋرە بولمايدى دا ەكەن، تەك ارقاردىڭ تاۋەشكىنىڭ سۋاتقا كەلەر جولىن اندىپ، جارتاستان سىعالاپ تۇرىپ باس سالادى ەكەن. ءبىراق، بۇل باتىرلىق ەمەس، قاراقشىلىق قوم. بەتپە-بەت كەلىن، قايرات-قاجىرىن اسىرىپ الماعان سوڭ قالاي تاماعىنان جۇرەدى ەكەن. بۇل تاستى جاعالاعان قاراقشى بولسا، الگى سىلەۋسىن دەگەن تۋىسقاندارى بيىك تاۋلارداعى اعاش، توعاي اراسىن مەكەندەپتى. بارلاي كەلسە، ول دا قاراقشى. جۇبايى ءىلبىسىپ ەكەۋى اعاش باسىنا شىعىپ، بۇلان، بۇعى، قوداس سياقتى ۇلكەن اڭنىڭ ۇستىنە سەكىرىپ ءمىنىپ، جەلكەسىن قيادى دەيدى. سوندا مۇنى العان اڭى ءتىپتى كورمەيدى. ول نە بولعانى؟
تۇقىمىمىز ءبىر ەدى دەۋگە نامىستاناتىن ءبىر ءمالىن دەگەن ەرگەجەيلى بار وسىندا. ونىڭ كۇنى دە كۇن ەمەس. ونىڭ اتىن ەستىگەندە اتالارىمىز ءبىر تۋىپتى دەگەندە قالاي نامىستانباسسىڭ. ءوزى بۇلاردان اينىمايدى-اق. ءبىراق بارى-جوعى مۇنىن ءبىر تابانىنداي. ونىڭ كەيبىر تۇقىمدارى ۇساقتاپ تىشقانشى بولىپتى دەسۋشى ەدى، كاريالار. ازعىنداعانى ەمەس پە، ادامعا كىزمەت ەتىپ، سونىڭ قامباسىن تىشقاننان قوريتىن كورىنەدى. تىشقانشى! ۇلكەن قىزمەتتى تاپقان-اق. ال وسىندا جالعىزدىڭ وزىنە كەزدەسىپ قالىپ، قارنى اشقاندا جەم قىلىپ جىبەرەتىنىن ءمالىن دەگەنىنىڭ كۇنى دە وسىعان تاياۋ. ول دا سولار تۇرعان مەكەنگە بارىپ، ادامعا پەندە بولعان قۇس-تاۋىق دەگەندەر تۇراتىن قوراعا كىرىپ ۇرلىق جاسايدى ەكەن. كورگەن كۇنى قۇرىسىن ونىڭ.
جالعىز جاي باسىپ كەلە جاتىپ وزىنە بۇرىلىپ ءبىر قاراپ قويدى. جولاق-جولاق ءجۇنىنىڭ ادەمىلىگىنە ريزا بولدى. ەكى جاعىنا كەزەك قاراپ، نە كۇلكى ەمەس، نە رەنىش ەمەس ىرجيدى. تىستەرى اقسيىپ كەتتى. ءبىراق بۇل دا جاسىرىنۋدىڭ ءبىر ءتۇرى عوي دەپ ول وزىنەن ءوزى كوڭىلى قالدى. سارى الا قامىستان اينىماي قالۋىن كوردىڭ بە؟
بۇل دا جاسىرىنۋ — ۇرىنىڭ ءىسى. شاماسى بۇلاردىڭ تۇقىمىنىڭ ءوزى ازعىنداپ بارا ما قالاي؟ بۇلاردىڭ ارىستاننان باسقا تۇقىمداستارىنىڭ امبەسى ۇرلىققا بەيىمدەلگەن ەكەن.
وسى جەردە جالعىز ءوز جايىن ويلاپ كەتتى. تۋعان-تۋىسقاننان جۇرداي، ءبارى ادا بولدى. بۇرىن سىرداريا، ءامۋداريا، شۋ، ىلە قۇيىلىستارىندا ءورىپ جۇرەدى ەكەن. مۇنىن اتالارى بالقاش، ىلە بويىن مەكەندەپتى. توستەگى سوناۋ كورتوعايعا دەيىن بارىپ، كەلىپ تۇرىپتى. ال بۇل بولسا نەبارى وتەگەننىڭ توپارعا قۇيىلىسىنداعى قورىس قامىستا عانا ەركىن جۇرە الادى. ءورىسى، اڭدىسى تارىلدى. اسىرەسە كەشەگى قاتتى باتىپ كەتتى-اۋ! بىرنەشە كۇن بويى ءساتى تۇسپەي ءجۇرىپ ءبىر بۇزاۋ-تاناعا زورعا اۋىز سالىپ ەدى. سان ەتىن ويىپ جەۋگە عانا مۇرشا بەردى. دۇنيەدە جولبارىس داۋىسىنان قاتتى دىبىس جوق دەۋشى ەدى اتالارى. تارسىلداعان ءبىر پالە دۇنيەنى كۇڭىرەنتتى. وتەگەن اڭعارىنان شىقسا-اق بولدى دۇنيە دۇرلىگەدى. تارسىلداقتان زۋىلداپ بىردەمە كەلىپ جەتەدى. كوبىنە زۋىلداپ اسىپ كەتەدى. قانداي كۇشى بارىن كىم ءبىلسىن! يا، ايتپاقشى، كەشەگى بۇزاۋ-تانا قايدا ەدى؟ وسى جەرگە كەلگەندە ونىڭ اشقاراقتىعى ارتىپ، ىشەگى شۇرىلداپ كەتتى. ەزۋى ىرسيىپ، تىستەرى ساقسيىپ بارادى. ءى\ءوزى قانتالادى، اياقتارى ەپپەن باسىلىپ، وسىنشا ۇپ-ۇزىن دەنە قالىڭ قامىس اراسىنان سىبدىر بىلگىزبەي ءجۇردى. باتىرلارشا بۇزىپ-جارىپ-اق جۇرمەك بولدى، مايدا باسىپ ۇيرەنىپ كەتكەن اياقتان دىبىس شىعار ەمەس.
كەشە تانانى لاقتىرعان جەرىنە بارعىسى كەلدى. ءبىراق بارعانمەن كەشەدەن قالعان تاماقتى بۇل جەمەيدى عوي. بەكزادا اتالارىنان قالعان جول وسى. تاعى تىڭنان تاماق ىزدەپ، جەمتىگىنەن يت-قۇسقا ولجا سالۋى كەرەك. اتا ءداستۇرى وسىلاي. دەگەنمەن جالعىز كەشەگى باتىرلىعىن كورگىسى كەلدى. مىنە قىزىق! ءتۇپ كوتەرە الىن كەتىپتى. بۇرىن ونداي قالعان جەمتىكتىڭ سۇيەك-ساياعى، قاڭقاسى جاتاتىن ەدى. ەندى تۇك بولماعانداي. كەشە سونشا ەڭبەكتەنىپ بوسقا كەتكەنىن ەسىنە الدى. ول ىزا بولدى. تاعى ءبىر باقىرعىسى كەلدى. قارنى قاتتى اشىپ، ونسىز دا جاراۋ ءىش ومىرتقاسىنا جابىسا تۇسكەندىكتەن ءوزىن ءوزى توكتاتتى. ك.ءۇر عانا ىرسيىپ، تىستەرىن كورسەتىپ، مۇرتىن ەدىرەيتتى.
بۇرىلا بەرىپ شۇناق قۇلاعى الدە ءبىر دىبىستى سەزە قالدى. انە اناۋ شاعىلدا قۇداي دا، جالعىز دا ويىندا جوق ءيىر-يىر، بۋىلتىق-بۋىلتىق بىردەمە جاتىر. تاني كەتتى. ءا، الگى تۇيە دەگەن مومىن. تۇك سەزەر ەمەس، جىنىن جۇتىپ، كۇيىس قايتارىپ جاتىر. قاتتى-قاتتى بوسايىن دەسە دە بولمايدى اياعى ەپتەلە بەرەدى. باتىرلارشا دىبىس شىعارىپ، باتىل بارا المادى. وزىنە ءوزى تاعى ىزا بولدى. جاقىنداي ءتۇستى. شاباتىن جاقىندىققا كەلدى. ءبىرى مال كۇشتىسى، مومىنى، قاننەن قاپەرسىز. ءبىرى اڭ كۇشتىسى، ءتىستىسى، اشۋلانشاق، ىزاقور، اڭدۋشى. تۇيە باسىمەن يتمۇرىنى وتپەيتىن قورىس اراسىندا وسىنشا بەيقام جاتقانى جالعىزدىق نامىسىن قوزدىردى. جولبارىس بار دەپ نەگە ويلامايدى ول. اياقتارىن تىكەيتىپ قۇيرىعىن قوقايتىپ، ەكى ارتقى اياعىمەن جەردى بىر-ەكى تارپىپ ايبات شەگىپ شابىندى. ارتقى اياقتىڭ سوياۋ تىرناعى قارا جەردىڭ بەتىن ايعىز-ايعىز قىلدى. سونان سوڭ بەيمازالانىپ، قۇلاعىن جىمىرىپ، قۇيرىعىن قىسىپ تۇيەگە اتىلدى-اي كەلىپ. ار-ر-ر!
ارانداي اۋىز الدىڭعى وركەشتى قاپتى. وركەش تەگىس جىرتقىش اۋىزعا كىرىپ جوق بولدى، كومىلىپ قالدى. سارى اتاننىڭ بالاداي وركەشىنىڭ سارى قوڭىر شۋداسىنىڭ ورنىندا تۇگى جارقىراعان قارا جيەكتى شۇناق قۇلاقتى جولاق باس تۇردى. سوياۋداي وتكىر قايرالعان ءتورت ءتىس قاتتى، ءسىڭىرلى قارا كوننەن ءوتىپ وركەشتىڭ ىرتىك-ىرتىك مايىنا كىرش-كىرش كىرىپ كەتتى. وركەشتىڭ شۋداسى اۋزىن الدە قالاي جىبىرلاتىپ، تاماعىنا تاماق ەمەس ءجۇن تىققانداي بولدى.
سارى اتان وسىلاي بولا قويادى دەگەن جوق. ول جالعىز جولبارىستى كوردى. كادىمگى تارعىل مىسىق كەلە جاتىر ەكەن دەپ جاتتى. ءتىپتى مىنا وتەگەن قۇيىلىسىنىڭ مىسىعى ۇلكەن بولادى ەكەن-اۋ دەپ ادەمى ءجاۋدىر كوزىنىڭ قيىعىن ءبىر سالىپ ەدى. الدىڭعى وركەشىنە كىرش ەتىپ بىردەمە كىرىپ-كىرىپ كەتتى. سارى اتان ورنىنان تۇيەگە بىتپەگەن جىلدامدىقپەن اتىپ تۇردى. جاڭاعى مىسىق وزىنە اسىلىپ تۇر. اۋزى وركەشكە تيىسىمەن جاقسىلاپ ءبىر لاقتىرىپ تاستاماق بولىپ جولبارىس ارتقى اياعىن جەرگە تىرەپ ەدى، اياعىنىڭ استىنداعى جەر باسقا جاققا كوشىپ كەتكەندەي جوق بولىپ شىقتى. ەكى ارتقى اياعى ەربەڭ-ەربەڭ ەتتى. تالايدى-اق ءا دەگەننەن لاقتىرىپ ۇراتىن قايران زامان قايدا ادا بولدى. نەندەي عانا قارا كۇش كوتەرىپ اكەتتى مۇنى. دۇنيە نە بولىپ بارادى؟! مۇنداي پالەنى كورىپ پە ەدى بۇل؟
يا، مۇنداي پالەنى سارى اتان دا كورمەپ ەدى. مىسىق تۇيەگە شابۋىل جاسار دەپ ءۇش ۇيىقتاسا ويىنا كىرىپ پە؟ الدە كەشەگى جولبارىس دەگەن پالەسى وسى ما ەكەن؟ ەگەر وسى بولسا ونىڭ ءوزى ۇلكەن مىسىق ەكەن عوي. سارى اتان اتىپ تۇرا كەلگەن قالپىمەن وركەش جاراسىن اۋىرسىنىپ eكى-ۇش تاپىراقتاپ سەكىرىپ-سەكىرىپ كەتتى. سەكىرىپ كەتكەن جولبارىس سالماعىمەن ءتىس وركەشكە كىرە ءتۇستى. سەكىرىپ بارا جاتىپ ارتقى يكەمسىز اياعىمەن سۇيرەتىلگەن ۇلكەن مىسىقتى تارپىپ-تارپىپ قالدى. ونىڭ ىرىلداعان ءالسىز دىبىسى شىقتى. ۇستىندەگى پالە قايتا قيمىلدادى، باقىرماق بولىپ ەدى جالعىز، بار كۇش سۇيرەتىلگەن دەنەسىنە تۇسكەندىكتەن، ونىڭ ۇستىنە قوماعاي، اراندى اۋىز وركەش قاۋىپ، بوس بولماعاندىقتان بارىلداپ، ىرىلداپ قانا تىندى. جالعىز دا تىرمىسىپ كەلەدى. ءبىراق كەپتەلگەن اۋىز تۇيەنىڭ ۇلكەن، قوم، شوم كورمەگەن تولىمدى وركەشىنەن شىقپاي قالدى. «بايتال تۇگىل باس قايعى» دەگەندەي باسقا ۇساق جىرتقىشقا ولجا سالماق بولعان باتىرەكەڭ اياعىن تىرەۋگە جەر تاپپاي ەربەڭدەتىپ وركەشكە ءىلىنىپ كەتە باردى. «ياپىرماۋ، ءبىر وڭىردەن ءبىزدىڭ تۇقىمىمىزدىڭ قۇرىعانى وسى بولار ما» دەگەن وي دا وعان ساپ ەتە ءتۇستى. قانشا سوزىلىپ، ارتقى اياعىن جەرگە تيگىزبەك بولعانمەن تۇيە تىم بيىك ەكەن، جەرگە جەتەر بولمادى. ءسويتىپ جالعىز جولبارىس تۇيەنىڭ الدەقالاي ءاپايتوس جەرلەرگە جاناپ وتەتىن شاعىن كۇتىپ، دارعا ىلىنگەن ادامداي سالبىراپ بارادى.
سارى اتان ۇستىندەگى پالەدەن وڭاي قۇتىلماسىن تۇسكە تامان ءبىلدى. ءوزىنىڭ ءالى تايراقتاپ شاۋىپ كەلە جاتقانىن بايقادى. ءبىراق قايدا بارماق؟ بوسقا شاپقانمەن بۇل ىلىنگەن پالە تۇسە مە؟ بايقاسا ءوزى وتەگەن قۇيىلىسىنداعى تۇندە تۇنەگەن تۇبەكتى اينالا بەرىپتى. ۇستىندەگى ۇلكەن مىسىق الدىڭعى ەكى اياعىمەن تىرمالاپ الدىڭعى قومدىقتى جىرتا باستادى. قان سۋداي شاشىلىپ كەلەدى. تەك وركەشكە قاپتالعان اۋىز شىعار ەمەس. جولبارىس ون جاعىنا قاراي اۋعىزىپ، جىعا جازداپ باسىپ بارادى. نە ىستەۋ كەرەك؟
ناق وسى كەزدە ادام كومەگى كەرەك ەكەنى ونىڭ ويىنا ساپ ەتە ءتۇستى. ءبىراق، بۇل قاي بەتىمەن بارماق. باسى ويلاپ بىتپەي جاتىپ-اق سارى اتاننىڭ اياقتارى قارادىرعا قاراي تارتتى. ءالى بۇل شاپقان بويىمەن كەلەدى. ءتۇس اۋعاندا بۇل ءوزىنىڭ العاشقىدان السىرەي باستاعانىن سەزدى. سارى اتان قاتتى نامىستاندى. كۇندە جۇك كوتەرىپ الىپاتان قالاي ولمەي ءجۇر. اتام ويسىل قارانىڭ ءارۋاعىنا شاك كەلتىرمەيىن دەپ بەكىندى ول. باسىنا ءبىر تۇسكەن سالماقتى سارى اتان كوتەرە الماي قۇلاپتى دەگەن، ءسويتىپ قاڭعىعان ءبىر تارعىل مىسىققا جەم بولىپتى دەگەن بۇكىل تۇيە اتاۋلىنىڭ سۇيەگىنە تاڭبا باسپاي ما؟ ودان دا تۋرا قارادىرعا دەيىن شىداماق بولدى. ءولىپ قۇلاماسا، ءتىرى جىعىلماۋعا ىشتەي انت ەتتى.
سارى اتان تايراقتاپ شاۋىپ بارادى. ۇلكەن مىسىقتىڭ ادەمى قۇيرىعى سالبىراپ جەر سىزىپ كەلەدى. سارى اتان ءبىر ەسكى قورانىڭ دۋالىنان وتە بەرىپ قاتتى شايقالىپ كەتتى. ارتقى اياعى دۋالعا ءتيىپ كەتكەندە جولبارىس تىرەپ قالعان ەكەن. تۇيە تالتىرەكتەپ بارىپ، قايراتىن جيىپ، ارى قاراي قايتا تايراڭداي جونەلدى. وسى كەزدە كەشە تانا بۇقانىڭ اسپانعا ۇشقانى ەسىنە ءتۇستى. ەندى ول بۇدىرلاۋ بىردەمە كورىنسە جولاماۋعا، جاقىنداماۋعا تىرىستى.
قارادىر كورىنىپ، دالا جايلاپ وتىرعان اۋىل قاشىقتان بايقالدى. كۇنشىلىك جەرگە ەت پىسىرىمدە كەلىپ جەتتى. ازدان كەيىن-اق يت اتاۋلى تەگىس شۋلاپ قويا بەردى. بۇرىن ۇنامايتىن ءيتتىڭ داۋسى بۇعان اجەپتاۋىر ءال بەردى. يت قانداي جاقسى ەدى. ۇلىپ جاتقاندارى دا كوپ. كوبى قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ كەلە جاتقان تۇيەگە قاراي ۇرمەي، ايدالاعا قاشىپ بارادى. سارى اتان بۇل كەزدە تايراقتاۋعا شاماسى كەلمەي ءىلبىپ، اياڭداپ-اق قالىپ ەدى. ءتورت اياعى شاتقاياقتانىپ زورعا كەلەدى. سارى اتاندى كورىپ شۋلاعان ادامداردىڭ ابالاعان مالدى اۋىلدىڭ كوپ ءيتىنىڭ داۋسىن ەستىگەن جولبارىس ەكى الدىڭعى اياعىمەن قومدىقتى سويىپ جىبەردى. تۇيەنىڭ قانى كوبىرەك اقتى. جولبارىستىڭ ەكى ارتقى اياعىنا دا جان ءبىتىپ، ەربەڭدەپ، دالباسالاپ كەلەدى.
سارى اتاندى تانىعان ءساليمان بولدى. ول يت، بالا شۋلاپ ءىزى-شۋ، قىم-قۋىت بولىپ بارا جاتقان سوڭ دالاعا شىعىپ ەدى، سارى اتان اياڭداپ، شايقالاقتاپ كەلەدى ەكەن. ول ۇيىنە قايتا تۇرا جۇگىردى.
— ناقاباي، ناقاباي، قۇرىدىق، قۇرىدىق. سارى اتانعا بىردەمە جارماسىپ الىپتى.
جان جاقتان اۋىل ادامدارى كوبەيىپ كەتتى. يت اتاۋلى قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ، الىستان ءۇرىپ-شۋلاپ ءجۇر. بالالار تەگىس ۇيگە تىعىلىپ، دىمى شىقپاي قالدى. ءبىر اقساقالدىڭ عانا داۋسى ەستىلدى:
— جولبارىس شاپقان ەكەن. جولبارىس. قاراقۇلاق، قاراقۇلاق! اتتان، اتتان!
جۇرتتىڭ ءبارى سارى اتانعا قاراي «قاراقۇلاق، قاراقۇلاق!» دەپ قولىنا نە تۇسسە سونى الىپ جۇگىردى. الدىڭعى اۋىلدىڭ سوڭ بىلگەن ەركەكتەرى تۇيەنىن ارتىنان جۇگىردى. سارى اتان باسقا جەرگە بۇرىلعان جوق، قىستا وقشىرايتا كيەتىن بورىكتەي ناقابايدىڭ شوشايتا تىككەن وتاۋىنا تۋرا اياڭداپ بارادى.
— ەرمەكتى شاقىر، ەرمەكتى،— دەگەن سوزدەر ەستىلىپ ەدى، ەرمەك قارنىن قامپايتىپ ۇيدەن شىقتى دا، «قوي، ولە الماي جۇرگەن جوقپىن» دەپ ءتۇرۋلى تۇرعان كيىز ءۇي ەسىگىنە قايتا سۇنگىپ كەتتى.
كۇن ۇياسىنا ەڭكەيىپ قالدى. ناق سول ساتتە اياعىندا ساپتاما ەتىگى بار، ەكى جەڭى ءتۇرۋلى ناقاباي شىقتى دا، ءبىر قولىندا پىشاق، ءبىر قولىندا بالتا «قاراقۇلاق، قاراقۇلاق!» دەپ تۋرا سارى اتانعا جۇگىردى. باعانادان بەرگىلەردىڭ ءبارى الىستان ايعايعا اتتان قوسىم ءجۇر ەدى. مۇنى كورىپ سارى اتان بوساپ، تايقالاقتاپ كەتتى. كەلە-اق ناقاباي ۇزىن قارا پىشاقتى ون قولىنا الىپ جولبارىستىڭ قارنىنان ەسىپ جىبەردى. جولبارىس سوڭعى كۇشىن جيناپ ءبىر باقىردى. اۋىلداعى يت تە، ادام دا دىم بولدى. مالدىڭ ءبارى تۇرعان-تۇرعان جەرلەرىندە قالشىلداپ قاتىپ قالدى. جولبارىستىڭ ىشەك-قارنى شۇباتىلىپ جەرگە ءتۇستى. سارى اتان تۋرا ناقابايدىڭ ءوز ءۇيىنىڭ جانىنا جەتكەندە قارا پىشاقتى لاقتىرىپ تاستاي سالعان ول بالتامەن جولبارىستى قاق باستان تاعى سالىپ ءوتتى. «ارىق اتقا قامشى اۋىر» دەگەندەي، جولبارىستىڭ باسىنا تيگەن بالتانىڭ سالماعىن كوتەرە الماي سارى اتان ۇيدىك ىرگەسىنە قۇلاپ ءتۇستى. باسى قاق ايرىلىپ ىڭىرانىپ جولبارىس تا سىلق ەتتى. جولبارىستىڭ جانى كوپكە دەيىن شىقپادى، كوزىن اشتى. سول كەزدە ناقاباي سەكسەۋىل جىگەرىمەن قارا تۇمسىقتان ءۇش-تورت رەت سالىپ-سالىپ ءوتتى. جالعىز جولبارىس ماڭگىگە كوز جۇمدى. كۇن باتىپ ۇياسىنا كىرە بەردى. بالقاش بويىنان جولبارىستى بۇدان كەيىن ەشكىم كورە العان جوق. كۇرتى بويىندا جانا ۇيىمداسىپ جاتقان كولحوزعا كوشۋىن ناقاباي مەن ءساليما سارى اتاننىڭ ءتاۋىر بولۋىنا قاراتتى..، كەلەسى جىلى جىرتىق وركەشتى سارى اتان كولحوز تۇيەسىنىڭ ىشىندە بارا جاتتى.
1969
You Might Also Like
-
شىمباي تابيعاتىندا مومىن جاراتىلعان ادام. ءبىراق جاماننىڭ دا جامانى، ادام تاپپاس امالى بولاتىنى سياقتى، ول ءوزىن تانىلماعان تالانت، جۇرتتان اسقان دانىشپانمىن دەپ ويلايدى. ويتكەنى سوناۋ ەلۋىنشى جىلدار...
