اقادىرداعى الدامشى
اقادىرداعى وسى ءبىر ءۇيدىڭ الدىنان ادام دا، مال دا ارىلىپ كورگەن ەمەس. پىسىلداعان سيىر، قورسىلداعان شوشقا، قيقىلداعان تاۋىق، قوڭىراۋلى سەركە، قوزىلى قوي ءبارى دە كوز الدىڭىزدان وتە بەرەدى. ازدان سوڭ ولار باۋىزدالىپ، ءبىرىنىڭ سانىنان، ءبىرىنىڭ قولىنان بازاركومنىڭ كوكالا ءمورى باسىلىپ، جىلىكتەنىپ، مۇشەلەنىپ، ءجونىن تاۋىپ كەتىپ جاتادى. ال دارىگەردى ەشكىم جوقتاي قويمايدى. تالاي مال وسىلاي جايعاستىرىلىپ، جۇتقىنشاقتان ءوتىپ، تۇپكى بۇيەنگە بارىپ جەتەدى. ازدان سوڭ وسى ۇيدەن بىرەۋ شىعادى. ارىعىڭدى، سەمىزىڭدى، اۋرۋىڭدى، ساۋىڭدى ايىرىپ بەرىپ جاتادى. مىقتىنىڭ ءوزى وسى دەسەدى تۇرعاندار.
بۇل — اۋزىنان شىققان ءسوزى دۋالى ماقۇلبەكوۆ دەسەدى.
ماقۇلبەكوۆتىڭ ەكى اتى بار، ءبىرى تۋعاندا قۇلاعىنان تارتىپ اكەسى ايعايلاپ، ازان ايتىپ قويعان اتى — اتابەك، ەكىنشىسى اقادىرداعىلار قويعان اتى — ايبوليت. ونىڭ اتىن دا، فاميلياسىن دا اقادىردا ەشكىم بىلمەيدى. ايبوليت ەكەنىن ايتسانىز بولدى، جۇرت شەتىنەن شۋلاپ، ۇيىنە دەيىن كورسەتىن بەرەدى. ارينە، دوكتور ايبوليت دەگەن اتاق الۋ وعان وڭايعا تۇسكەن جوق.
ەڭ العاش «ەگىنبۇلاق» كولحوزىنان كەلگەندە ول وسى توڭىرەككە جەتى جىلعى كوتەرەمدى تۇرعىزاتىن، سيىردىڭ «قارا سانىن»، بۇزاۋدىڭ تازىن قۇدايسىز جازاتىن «اتاقتى»دارىگەر كەلدى، حايۋاناتتاردى ەمدەگەندە ونىڭ ءوزى ايبوليتتەن ءبىر بىلاي ەمەس ەكەم دەگەن لاقاپ تاراتتى. وسى اڭگىمە ەل قۇلاعىنا ەركىن جەتكەن سوڭ، كوپ كەشىكپەي وعان ءبىر ادام ىلميگەن تايىنشاسىن جەتەلەپ كەلدى. تايىنشا شەگىرتكەگە قارسى قولدانىلاتىن ۋمەن ۋلانعان ەكەن. ونىڭ بۇيرىعى بويىنشا تايىنشانىڭ قۇيرىعىن قايىرىپ بايلاندى. سونان سوڭ جەرگە تارس جىعىلىپ، تىپىرلاپ جاتقان تايىنشانىڭ ءتورت اياعى ءبۇرىستىرىلىپ بۋىلدى. تايىنشانىڭ جاعى اعاشپەن كەرىلىپ تاستالدى. «ال ەندى ەم قولدانىلادى» دەپ جۇرت ۇمىتتەنىپ تۇردى. ءبىراق ناق وسى ءبىر شاقتا جەتى اتادان بەرى كەلە جاتقان ءسۇتتى شەلەك وسى جەرگە دە جەتتى. كەرىلگەن اۋىزعا شەلەكتەگەن ءسۇت سارىلداتىپ قۇيىلدى-اي كەلىپ.
— ويباي-اۋ، مۇنداي ەمدى ءوزىمىز دە ءبىلۋشى ەدىك،— دەيدى مال يەسى. سونىمەن تايىنشانىڭ اۋزىنا ءۇش-تورت شەلەك ءسۇت قۇيىلدى. تايىنشانىڭ ءىشى كەۋىپ، قامپايعان قارنىن كوتەرە الماي، كوزى الارىپ جاتتى. «دەرتكە دەرت قوسىپ بەرەر جامان باكسى» دەگەن وسى ەكەن، ۋلاعاننىن ۇستىنە سادىرا دەگەن اۋرۋدى جاماپ الىپ، تايىنشا ءبىر اپتا جاتىپ، سارى الا جامباستانىپ ازەر ءتاۋىر بولدى. ماقۇلبەكوۆ وسى تايىنشاعا تانىتقان ەمى ءۇشىن جۇرتتان ايبوليت اتىن الدى.
— وي، شىركىن ايبوليت!— دەستى جۇرت.
بىرنەشە كۇن ءوتىپ، تايىنشا جونىندەگى ايبوليت ەمىنىڭ ايتۋ كىزىعى باسىلعان كەزدە ءايبوليتتىن قىزمەتى وزگەرىپ شىعا كەلدى. ايبوليت اتاق بەتىنە شىركەۋ بولىپ، ءايبوليتتىڭ ەسىك الدىنداعى مال بازارى تارقاپ بارا جاتقاندا ول اقادىر پوسەلكەسىنىڭ بازاركومى دەگەن اتاق الدى. كەشەگى كوز الدىندا تارقاپ بارا جاتقان مال يەلەرى قايتادان ءايبوليتتىڭ توڭىرەگىنە توپتانىپ، ونى سالماقتاي باستادى.
بازاركوم! اكەلىنگەن نارسەلەردىڭ ءبارى ونىڭ كوز الدىنان ءوتىپ جاتادى. قىزىعادى. ءناپسى قيىن عوي شىركىن، قىزىعىپ كوزى تۇنادى. جۇلىپ كەتەدى، الىپ كەتەدى. قاعا بەرىستە، قالتارىستا مال يەسىنىڭ كوزىن الداي بەرىپ، ىشەك-قارىنداردى، بۇيرەك-سيراقتاردى جىتىرىپ كەتەدى. كورىپ قويسا ويلادىم دەيدى. سان ەتتەر، قول ەتتەر، جۇمىرشاق، جارتى جىلىكتەر، ءبۇتىن بوربايلار دورباعا ءتۇسىپ، بازاركومنىڭ ۇيىنە جونەلتىلەدى. ايبوليت قازانى مايلى قازان، سورپا-سۋسىز بولمايدى. دۇنيە ءبىر پۇلدان دەگەندەي، سوعىم سويماي-اق ءوستىپ ءجۇرىپ ونىڭ ۇرتى مەن مۇرتى ماي بولادى. كەشكە ايبوليت ۇيگە كەلىپ، جىلتىلداعان قازان استىنداعى وتتى، بۇلكىلدەپ قايناعان ەتتى كورىپ كوڭىلى قوش بولىپ قاريىن سيپاپ جاتادى. اۋزىنا وسى ءبىر ساتتە مىنا ءبىر ولەڭ ورالا بەرەدى. «بيدايدىڭ بارار جەرى شاناق ەكەن، ادامنىڭ ەن جاقىنى تاماق ەكەن...»
ايبوليت وسىنداي بازارلىقتارعا كەنەلىپ، ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا جۇرگەندە وزىنە تاعى ءبىر لاۋازىم جاماپ الدى. ول بازاردىڭ اقشا جيناۋشىسى دەلىندى. ايبوليت قىرۋار اقشانى قولىمەن ۇستاپ، ون قالتا، سولق تىعىنداي تۇسەدى. وزىنەن ارتىلعان ازعانتايى عانا بانككە وتەدى. وسىلاي سىعىمداپ جۇرگەندە «مىڭ ءبىر تۇندەگى» شاھماراننىڭ بال قۇدىعىنداي اقشا تابۋدىڭ مول قورىنىڭ كوزى اشىلا كەتتى. قايتادان مال دارىگەرى بولىپ وزگەرىپ، ايبوليتتەي اتاعى جەر جارىپ بەردى. تەك اقادىرلىقتار ەمەس، اقادىر جول بولىمشەسىنىڭ تۇرعىندارىڭ ايداپ تا، الداپ سورىپ جاتتى. ارينە، تەسپەي سوردى.
اۋەلگىدە ول اقادىر پوسەلكەلىك سوۆەتى پرەدسەداتەلى اقايدىڭ اۋزىن الدى. اعاي ەكەنسىز، الا بولمايىق دەدى. اعايىن تاتۋ بولسا ات كەپ، ابىسىن تاتۋ بولسا اس كوپ دەگەندەي، مەنىمەن تاتۋ بولساڭىز، سورپا-سۋسىز، مايلى قۇيقاسىز، اراق-شاراپسىز بولا قويماسسىز دەدى. اعاسىنىڭ دا كومەيى بوستاۋ ما قالاي، تەز كونە كەتتى. ءتىلىمسىز جازىقتى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ول ءايبوليتتىڭ كوڭىلىن قالدىرىپ كورگەن ەمەس-تى. ايبوليت دەسە-اق اڭقىلداپ، لاقىلداپ، ساباداعى قىمىزداي تاسىپ توگىلەدى. ءمورىن دە، بارىن دا سوعىپ بەرەدى. ارا-تۇرا اعاسى دا اقىلىن ايتىپ قويادى. ايتەۋىر ارانداپ قالمايىق دەيدى. اعالىق اقىلى عوي، شىركىن، ءجون-اق قوي. اعاسىنا سەنىمدى بولىپ العان سوڭ ءايبوليتتىڭ جۇلدىزى وڭىنان تۋدى. بۇرىنعى بۇرىنعى ما ءتايىرى، ايبوليت كونەك بولىپ كەتتى.
ايبوليت اقادىر ۋچاستوكتىك مال دارىگەرى بولىپ وزگەرگەندە ەلدىڭ مالىن ساتۋعا، سويۋعا ۇزىن-ۇزىن اكتىلەر جاساپ، انىقتامالار بەرە باستادى. قيعاش-قيعاش قاعازدارعا يرەك-يرەك قولدار قويىلىپ، كوكالا مورلەر سارت-سۇرت باسىلىپ، وڭدى-سولدى جىبەرىلدى. اۋىل اعاسى ساقال سيپاپ مۇنى راستاي بەرەدى. بۇل انىقتاما ءاربىر ادامعا ونشا ارزانعا تۇسپەيدى. ايبوليت ءارقايسىسىنان بەس سومنان قارجى قاعىپ وتىردى. انىقتاما كەرەك بولعان سوڭ مال يەسى قينالسا دا بەس سومىن بەرە سالادى. كۇنىنە مۇنداي تالاي كوك شولاق ونىڭ قالتاسىنا سۇڭگىپ كەتەدى. تامتۇمداپ ونى ول جولداستارىمەن ءبولىسىپ تە وتىرادى. ول بەرگەن انىقتاما بىلاي بولىپ، ءبىر سورتتى كەلەدى: «ەتى جەۋگە جارامدى. رۇقسات ەتەمىن. مال دارىگەرى ماقۇلبەكوۆ». اياعىنا التى يرەك قولىن قويادى.
ونىڭ ەڭ جاقىندارى قۇلاعى قىزارعانشا، تاماعى جىرتىلعانشا كورىسەتىن ساۋداگەرلەر. ادال، ارامى بەلگىسىز ەتتى ساتىپ كاسىپ ىستەيتىن الىپساتارلاردان انىقتامانى ايامايدى. سونان سوڭعى تاتۋ ادامى يۋريست ۇيىقبايەۆ. ول ەكەۋىنىڭ تاتۋلىعى ەكى كيلوگرامم ەتكە تالاستان باستالادى. ادەتىنشە، انىقتاما بەرگەندىگى ءۇشىن جەكە ادامداردىڭ سويىپ ساتقان مالىنان ەڭ از دەگەندە قولۇزدىك الىپ وتىراتىن ايبوليت بىرەۋدىڭ ساتقان تايىنشاسىنىڭ باسىن كىشىركەنىپ المادى دا، ەكى كيلوگرامم سان ەتىن شاپقىزىپ قويدى. ءدال وسى كەزدە ويدا-جوقتا وسىندا يۋريست ۇيىقبايەۆ كەلىپ، الگىنى الماقشى بولىپ، تالاسىپ، تارتىسىپ قالدى. ايبوليت تە بەرىسپەيمىن-اق دەگەن ەدى، اناۋ ءيۋريستىن الدىڭا تارتا قالعان سوڭ ءوزى ساۋ ەمەس ادام، سەسكەنىڭكىرەپ قالىپ، جىبەرە سالدى. كەيىن ەكەۋى اۋىز جالاسىپ كەتتى. ءقازىر ۇيىقبايەۆ ءايبوليتتىڭ ۇستىنەن تۇسكەن شاعىمدارعا سەنىمدى اراشاشى بولىپ الدى.
ايبوليتكە بىرنەشە مەكەمەدەگى اشىق اۋىزدار بەس-التى جىلدان بەرى الپىس سومنان اقشا تولەيدى. بۇل نە دەسەڭىز، اشىق اۋىزدار «شارتىمىز» بار دەسەدى. سونىمەن ايبوليت جاتا بەرەدى. اقشا كەلە بەرەدى. مۇنى كورگەن جۇرت «ءايبوليتتى قۇداي جاراتقان، كەلىپ جاتىر، الىپ جاتىر» دەسەدى. ال ايبوليت ءتورىنىڭ الدىندا شالقاسىنان ءتۇسىپ، قارنىن سيپاپ ولەڭدەتىپ جاتىر: «ادامنىڭ ەڭ جاقىنى تاماق ەكەن!..»
— ياپىر-اي، الدامشى-اي!
1953
You Might Also Like
-
ساناتورييگە اۋداننان وكىل كەلدى. جاي كەلگەن جوق، ىشكەن-جەگەندى. العان-بەرگەندى تەكسەرە كەلدى. وكىلدىڭ قولىنداعى ارىزعا قاراعاندا رەسپۋبليكالىق ساناتوريي «كامەنسكوە پلاتونىڭ» تىگەرگە تۇيا...
-
ەسىكتەگى قۇشقانانىڭ قىزمەتكەرلەرى جۇما كۇنى كەش الدىندا ابىگەرگە ءتۇستى دە قالدى.
