باقاي ەسەپ
الماتىدا ەسەپكە جۇيرىك ادام كوپ بولعانىمەن، باقاي ەسەپكە كەلگەندە سونىڭ بارلىعى دا «كىلەمشى» ارتەلىنىڭ اعاسى پەكارعا جەتە المايدى. جەتكەنىڭىز نە، جاقىن دا كەلمەيدى. ونىڭ ءوز ايتۋىنا قاراعاندا ستۋدەنت اتاۋلىنى اۋزىنا قاراتقان جوعارى ماتەماتيكانىڭ الماتىداعى، الماتىداعى ەمەس-اۋ، قازاقستانداعى دويلەرى ورازبايەۆ، پەرسيدسكيي، جاۋتىكوۆتەر دە ونىڭ جانىندا ءجىپ ەسە المايتىن بولسا كەرەك.
ءبىراق سوڭعى كەزدەرى وتكىر قىرعىشىمەن قازاننىڭ ءتۇبىن تەسىپ الدى ما، الدە جاس كەلەيىن دەگەن سوڭ ەسەبىنەن جاڭىلدى ما، پەكاردىڭ قىزىل ءيتى قىڭىرتتاپ، ءىسى ءبىر وڭعا باسپاي-اق قويدى. ءبىر كەزدەگى تىقىر كىلەم، تۇكتى كىلەم، جىبەك كىلەم، قالى كىلەم دەگەندەرىڭدى ارتەل توقىپ، ودان ءىس وڭالماي كەرى كەتكەن سوڭ ءار ءتۇرلى بۇيىمداردى ىستەۋگە اۋەستەنىپ ەدى. العاشقى كەزدى قويساڭشى، شىركىن. پايدا شاش ەتەكتەن بولدى. جارتىسى بويالىپ، جارتىسى بويالماعان ءبىر تارتار قيىق ورامالدار دا، ءبىر-بىر جاپىراق بوكەبايلار دا الماتى ماگازيندەرىنە ءتۇسىپ، قازداي قالقىپ جۇرت قولىندا كەتە بارىپ ەدى. ماگازيندەرگە الا تەڭبىلدەنىپ، الەۋكەش شۇبارلاپ تەك نە اپارماپ ەدى، ءبارى دە اپ-ساتتە ساتىلىپ كەتىپ جاتتى. بىرەۋدىڭ باسىنان، بىرەۋدىڭ قولىنان، بىرەۋدىڭ موينىنان ءبىر-اق كورىنىپ قالدى. داندەگەن جامان ەكەن، ازدان كەيىن ەكى بۇرىشىنا بوياۋدى ەكى سۇيكەپ، ورتاسىنا ءبىر سۇيكەپ، ورامالداردى الاباجاقتاندىرىپ جونەلتە بەردى. جەنىل ەڭبەك،. ارزان قولدان شىققان بۇل ورامالداردان تۇسكەن ولجانى ايتقانىڭ. باسى پەكاردىڭ ءوزى بولىپ «پروگرەسسيۆكانىڭ» استىندا قالدى.
بۇل ولجا اپتا ءبىتىپ، اي وتكەن سايىن كوبەيىپ، شامادان تىس شارىقتاپ كەتتى. مۇنىن دا وزىنشە سىرى بار-دى. سىرى بولعاندا ول باياعى باقاي ەسەپتەن كەلىپ شىقتى. مىسالى، ارتيكۋلدىڭ سيفرىن ءبىر سانعا قىسقارتسا بولدى، ونىڭ باعاسى ءۇش سومعا، نە بەس سومعا، كەيدە كەلىسىپ كەتسە، ودان دا كوپ ارتىپ كەتەدى. مۇنى سونان سوڭ مىڭداعان بۇيىمعا شاعىپ كورىڭىز. اقشا دەگەنىڭىز اياق استىندا تۋىپ، شىتىر-شىتىر ەتكەن كوكالا قاعازدار وز-وزىنەن الدىڭىزعا كولدەنەن تارتا بەرەدى. ءبىراق ءۇش-تورت جىلدان بەرگى وسى ءبىر ارزان ولجا سوڭعى كەزدە اشىعان سۇتتەي ءىرىپ، بوياۋى بۇزىلىپ ءجۇرىپ بەردى.
يا، الدىمەن بوياۋ بۇزىلدى. ويتكەنى شىعارعان ءونىمدى ساتىپ الىپ كەتكەندەر ەكى-ۇش كۇننەن كەيىن قاراسا، ءتۇرى وزگەرىپ، كونەتوز تارتا بەرەدى. قىزىل ورامال سارعايىپ، سارىسى بوزارىپ، بوزى اعارىپ، تالدىڭ كۇزگى جاپىراعىنداي تۇرىنەن ايىرىلىپ قالادى. اسىرەسە مۇنداي ورامالمەن بەت-اۋزىنىزدىڭ تەرىن ءسۇرتۋشى بولماڭىز. تەردى ءسۇرتتىڭىز — ءبىتتى. سيركتەردەگى ماسقاراپازدارداي قىزىل مۇرىن، كوكالا بەت بولىپ، توتىشا قۇبىلىپ شىعا كەلەسىز.
— كەشە مىنانى جاسىل دەپ الىپ ەدىم، بۇگىپ كوگەرىپ كەتتى.
— كەشە قىزىل دەپ الىپ ەدىم، بۇگىن اعارىپ كەتتى،— دەۋشىلەر ماگازينگە كەلىپ داۋ شىعارا باستادى. «كازگالانتەرەيتورگتىڭ» الماتى بازاسى مۇندا نە پالە بار دەپ مەملەكەتتىك ساۋدا ييسپەكسياسىنان ادام شاقىرىپ، تەكسەرىپ كەپ قالدى. بازارداعى جالپى سوماسى ميلليون سومنىڭ ءبىرىنشى سورتپەن شىعارىلعان ون جەتى مىڭ بۇيىمى تۇپ-تۇگەل براك بولىپ شىقتى. مەملەكەتتىك ستاندارت بۇزىلىپ، ونىڭ ەسەسىنە باعاسى ارتىق قويىلىپ وتىرىپتى. 707 ارتيكۋلدى جىبەك بوكەبايعا 706 ارتيكۋل قويىلىپ، ءارقايسىسىنىڭ باعاسى 3 سوم 30 تيىننان 4 سوم 20 تيىنعا دەيىن ارتىپ كەتكەن. وسى جولمەن قيىق ورامالداردىڭ باعاسى دا قيسايا كوبەيگەن.
اۆگۋست ايىندا بۇل تەكسەرۋ الماتى ۋنيۆەرماگىندا دا جۇرگىزىلدى. ءۇش ءجۇز مىڭ سومنىڭ التى مىڭ بۇيىمى بادىرايعان براگىمەن ماگازينگە جونەلتىلگەن. لابوراتورياعا سالىپ، بوياۋدىڭ ءاناليزىن الىپ جىبەرگەندە، «باتيك» دەگەن ادىسپەن بويالعان بۇيىمداردىڭ ءبارى جارامسىزدىعى اشىلىپ قالدى. بۇل كەمشىلىك كىلەم مەن كىلەمشەلەردەن دە تابىلدى. مۇنى شىعارعان دا باياعى «كىلەمشى» ارتەلى. بايقاساق، مۇنىڭ ءبارى باعاناعى پەكار مەن توڭىرەگىندەگى بوياۋشىلاردىڭ ءىسى ەكەن. زەرتتەي كەلگەندە مۇنىن، ءوزى بوياۋشىلىق ەمەس، كوزبوياۋشىلىق ەكەن.
مەملەكەتتىك ساۋدا ينسپەكسياسى بۇل براكتاردى ساتۋعا تىيىم سالدى. وسى جەردە كوزبوياۋشىلارعا دا ءبىر ادۆوكات تابىلدى. ول قالالىق كاسىپشىلىك سوۆەتى باسقارماسىنىڭ پرەدسەداتەلى پاحوموۆ بولاتىن. پاحوموۆ پەكار سياقتى كوزبوياۋشىعا تىيىم سالۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ ءسوزىن سويلەپ، سويىلىن سوعىپ، مەملەكەتتىك ينسپەكسياعا حات جازدى: ولار بوياۋدىڭ باسىتقىسىن باسا-باسا سالاتىن بولدى، ەندى شىعارعان بۇيىمدارىنىڭ بوياۋى ءبىر جىل تۇگىل، ءبىر عاسىر تۇرسا دا كەتپەيتىن بولدى دەيدى. ءتىپتى اياعىن ۇشىنان باسىپ تالاي مەكەمەنىڭ ەسىگىن دە اشتى. بەكەر وبالى نە، بۇل كەزدە باقاي ەسەپتىڭ ءوزى دە تىنىش قاراپ جاتقان جوق. ينسپەكسياعا، باسقاعا كىرىپ، ول دا مازاسىن الا بەردى. كوز جاسى كولدەي اعىپ، ءوزى بورداي ەزىلدى. ءمۇلايىمسىدى. اقىرى يانۆاردىڭ ورتاسىندا تەكسەرۋ قايتا كەلدى. ساپانى ساراپتاۋ قالىس مەكەمەگە جۇكتەلدى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى بوياۋ دا، باسقاسى دا باياعى قاز قالپىندا. زەرتتەي كەلسە كوگى جاسىل، جاسىلى سارى، سارىسى ساتپاق-ساتپاق بىردەمە... 645 شارشى مەتر كىلەم، كىلەمشە، الاشانى الىپ قاراعاندا، ونىڭ بوياۋى سۋمەن جۋعاندى بىلاي قويعاندا، قۇرعاق سۇرتكەندى دە كوتەرە المايدى.
ءبارىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن، ايتەۋىر بۇل ارتەلدىڭ ءونىمى بىقىعان بىلىق، بوياۋى بۇزىلعان، باسى پەكار كوزبوياۋشى. اينالدىرىپ كەلگەندە وسىنىڭ ءبارى دە باياعى باقاي ەسەپتەن تۋعان.
ياپىر-اي، باقاي ەسەپتىڭ پالەسى-اي! قازاقستان كاسىپشىلىك كووپەراسياسىنىڭ باسقارماسى بۇل كەمشىلىكتەردى ءوزىنىڭ قاۋلىسىندا پەكارعا دا، پاحوموۆقا دا تالاي كورسەتكەن. ءبىراق اقپا قۇلاقتارعا ايتقان ءسوز ون قۇلاعىنان كىرىپ، سول قۇلاعىنان شىققان. ەندى ول كوزبوياۋشى باقاي ەسەپتىن اقپا قۇلاعىنا ءبىر-اق ەم بار. ول ەم —اقپا قۇلاقتى جۇلىپ تاستاۋ!
1960
You Might Also Like
-
دايىن ءونىمدى جونەلتەتىن قويما جانىنداعى قانت زەرتتەۋشىلەر ويدا-جوقتا ابىگەرگە ءتۇستى دە قالدى. ولار ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنبەي نەلەر ءجىتى كوزبەن، بادىراق كوزبەن قاراپ شاقپاق قانتتىڭ قۇرامىنان بوتەن ...
