اقان سەرى
اقىن اقاننىڭ تۋعان جىلى 1843 جىل، ولگەن جىلى 1913 جىل. تۋىپ-وسكەن جەرى — كوكشەتاۋ. اقان سول كوكشەتاۋدى مەكەن قىلعان ورتا ءجۇز ارعىن، قاراۋىل قورامسا دەگەن كىسىنىڭ ۇلى. قورامسا باي بولعان، ساۋداگەر بولعان ادام. ال اقان بيلەر (فەودال) تابىنىڭ مۇڭىن، زارىن زار قىلعان اقىن.
اقان 13 جاسقا كەلگەنشە بۇحارادان وقىپ كەلگەن كونتەۋ دەگەن مولدادان وقىعان. ون ءۇش جاسقا كەلگەندە اقان مولداسىنىڭ وقىتۋ تارتىبىنە كونبەي، مولداسىمەن ۇرسىسىپ، وقۋدى تاستاپ كەتەدى. سودان كەيىن اقان ساۋىققا، «جىگىتتىككە» بەرىلىپ «سەرى» اتانادى. سۇلۋ كيىم، جۇيرىك سايگۇلىك ات، قۇماي تازى، قىران بۇركىت اقاندا بولادى. قالىڭ اتىعاي-قاراۋىلدىڭ ويىن-تويىنىڭ كوركى اقان سانالادى. اقان قاسىنا ىلعي ءانشى، دومبىراشى، ويىنشى، پالۋان جىگىتتەردى ەرتەدى. بارىنە كيىمدى ءبىرىڭعاي اسەم كيگىزەدى. ءبىر ءتۇستى ات مىنگىزەدى. ءبارىن باستايتىن ارينە اقاننىڭ ءوزى بولادى. ءوزىنىڭ دە باسىندا شوقپارداي ۇكى، ۇستىندە اسىل كيىم، استىندا بۇگىلگەن، اسەم باسقان سايگۇلىك. اقاننىڭ انشىلىگى، ءۇنى، اقىندىعى ەشكىمدى تەڭ كەلتىرمەيدى. قاي جەردە توي، قاي جەردە ساۋىق بولسا، اقان سول جەردە بولىپ، ساۋىق، ويىن-دۋماننىڭ ورتاسىندا بولادى.
سول زامانداعى مىرزالىقتى، سەرىلىكتى كوتەرگەن جۇرت اقاندى سەرى اتايدى.
اقاننىڭ ەسكى ادەت بويىنشا اتاستىرۋمەن العان ايەلى 10 جىلدان سوڭ ولەدى، ودان ءبىر ۇل، ەكى قىز قالادى. ۇلى ءتىلسىز بولادى. ايەلى ولگەننەن كەيىن اقان سەرىلىكتى بۇرىنعىدان دا باسىم ۇدەتەدى. «دۇنيە پانيلىقتى» كۇشەيتەدى... سۇلۋلىققا بەرىلەدى. سۇلۋلىقتى جىرلايدى. سۇلۋلىققا ارناپ سۇلۋ اندەر شىعارادى.
كوكشەتاۋدىڭ جاقسى جەرلەرىن پاتشا ۇكىمەتى الا باستايدى. مال ازايا باستايدى. اقاننان دا جاقسى جەرلەردى پاتشا ۇكىمەتى بىرتىندەپ قىمقىرىپ الا بەرەدى. اقان كەدەيلەنەدى، ىلعي ويىن-كۇلكى، ساۋىق-مەرەكە، دۋمان ورتاسىندا ءجۇرىپ شىعارعان اقاننىڭ سۇلۋ اندەرى، جالتىلداعان ولەڭدەرى اقاننىڭ نازىك، تەرەڭ قاسىرەتتى ەكەنىن بىلدىرەدى. اقاننىڭ قاسىرەتى ءوز تابىنىڭ قاسىرەتى ەدى. اقاننىڭ «دۇنيە پانيلىعى» دا ءوز تابىنىڭ ىشكى سىرلارىنان تۋعان زات ەدى.
ءسويتىپ، اقان ولە-ولگەنشە سەرى اتانىپ كەتكەن اقىن. جاقسى جەردەن، قالىڭ مالدان ايىرىلعان سوڭ، اقان سەرىلىكتى سوپىلىقپەن بايلانىستىرعان كوپشىلىكتەن ءوزىن اۋلاق ۇستاۋعا تىرىسقان، جازدى كۇنى كول باسىندا وڭاشا جالعىز ءۇي قالىپ سارنايتىن بولعان. سوندىقتان بۇعان تۇسىنبەگەن جۇرت اقاندى پەرىنىڭ قىزىمەن تۇرادى دەپ شىعارعان. «پەرىنىڭ قىزى ادامزاتتىڭ سۇلۋ ۇنىنە قۇمار بولادى ەكەن. سوندىقتان اقاننىڭ ادەمى سۇلۋ انىنە وڭاشادا پەرىنىڭ سۇلۋ قىزى كەلىپ اقانعا قوسىلعان ەكەن. اقاننىڭ كول باسىندا وڭاشا قالىپ ءان شىرقايتىنى سول» دەگەن سوزدەردى شىعارعان. اقاننىڭ ولەڭدەرىنىڭ جۇمباق بولاتىنى دا سول — پەرىنىڭ قىزىنا جۇمباقتاپ ارناعاندىعىنان...» دەپ شىعارعان.
اقاننىڭ كوپ ولەڭدەرى قولعا تۇسپەدى. ازىرشە وسى ولەڭدەرىن تەرىپ، جيناپ جىبەردىك. اقاننىڭ ولەڭدەرىنەن بيلەر (فەودال) تابىنىڭ اقىنى ەكەنى، بيلەر تابىنىڭ ساناسىمەن جىرلاعان اقىن ەكەندىگى ونىڭ ولەڭدەرىنەن ايقىن كورىنەدى. اقاننىڭ ءىرى دارقان اقىن ەكەندىگى دە ولەڭدەرىنەن ايقىن كورىنەدى. ونسوڭ، اقان اقىندىعىنىڭ ۇستىنە ءان شىعارعىش كومپوزيتور. ونىڭ «سىرىمبەت»، «اقكويلەك»، «ءۇش توتى قۇس»، «قۇلاگەر» «قارا تورعاي» دەگەن اندەرى — قازاق اندەرىندەگى سۇلۋ اندەر.
بۇل جيناقتا اقاننىڭ شىعارمالارىنا تولىق سىن جازبادىق. بۇل ولەڭدەرى تەك ادەبيەت تاريحىمىزعا دەرەك بولا بەرسىن دەپ جىبەرىپ وتىرمىز. كەيىن اقاننىڭ شىعارمالارىنا تولىق سىن جازىلار.
28ء-ساۋىر، 1934 جىل.
الماتى
You Might Also Like
-
اقموللا بيلەر (فەودالدار) جانە بايلار تابىنىڭ ساناسىمەن جىرلاعان اقىن. ارينە، موللالىعى دا سونىڭ ىشىندە.
