اقموللانىڭ اقىندىعى
اقموللا بيلەر (فەودالدار) جانە بايلار تابىنىڭ ساناسىمەن جىرلاعان اقىن. ارينە، موللالىعى دا سونىڭ ىشىندە.
بيلەر، بايلار تابىنىڭ ساناسىنىڭ اقىنى بولعان سوڭ، ولەڭدەرىنىڭ قاندايلىعى وز-وزىنەن ءمالىم بولسا كەرەك. ويتكەنمەن، اقموللانىڭ وزىنەن بۇرىنعى جانە كەيبىر وزىنەن سوڭعىلار ەسكىشىل، ءدىنشىل اقىنداردان ايىرماشىلىعى زور. ول ايىرماشىلىق، بۇل كىسىنىڭ اقىندىققا، ادەبيەتكە، ونەر دەپ زور ماعىنا بەرۋشىلدىگىندە. جانە ءوزى موللا بولعانمەن، كوزدى جۇمىپ الىپ، اللالاي بەرگەن موللا ەمەس.
«ءسوز شىعار شاعىرلاردان حيكمەتپەنەن،
ونشا كوز الارتپاڭىز قىددەتپەنەن...»
جانە «ءار پەندە شىعار مەنەن كىتاپ تولى، قاراساق يەلەرى قانداي ۇلى» — دەيدى اقموللا.
اقموللانىڭ كوپ ولەڭدەرى تازا قازاق تىلىندە بولسا دا، كەيبىر ولەڭدەرى تاتارشاعا جاقىن. تاتارشا دەگەندە، اراب، فارسى سوزدەرى تولعان «شاعاتايشالاۋ»، تاتارشاعا جاقىن، مىسالى شيابەددين ءمارجانيدى ماداقتاپ شىعارعان «مارسياسى». وسى ولەڭدەرىن قولعا الىپ، تاتار ادەبيەتشىلەرى اقموللانى تاتار اقىنى قىلىپ، تاتار ادەبنەت تاريحىنا كىرگىزگەن. ءوز ادەبيەت تاريحىنا كىرگىزگەندە، تاتار ادەبيەت تاريحشىلدارى اقموللانى وتە بيىك كوتەرىپ، ماداقتاپ اتايدى. ءبىر ءداۋىردىڭ قاقپاسىن اشساق، سول ءداۋىردىڭ قاقپاسىنىڭ اۋزىنان كورىنەتىن زور اقىنىمىز دەيدى.
ارينە، اقموللانىڭ اقىندىعىن ماقتاۋعا بولادى. جۇمالەددين ءۋاليت ۇلىنىڭ 1912 جىلى شىققان «تاتار ادەبيەتىنىڭ بارىسى» دەگەن كىتابىندا اقموللانى بىلاي دەيدى:
«...تاتار شىعىر ۋا نازىمنىڭ ىنتىبادەن ىلىككى ءداۋىرىنى شۋشى قادار ءيلا تۋمالاپ، ءقازىر ىنتىبا داۋىرىنە كيلابىز. بۇل ءداۋىرىنىڭ قاقپاسىنا اشىپ كىرگەش تە ءبىز اندا ەن اۋەل جارتى قازاق، جارتى تاتار اقموللا اپاندىگە ۇشىرايمىز.
ول ءوزى قازاق شاعىرى بولۋ داعۋاسىمەنەن مايدانعا شىققان جانە قازاق شاعىرى بولۋعا تىرىسقانعا ۇقساسا دا، ونىڭ باعزى ءبىر شىعارمالارىندا تاتارلىعى جەڭگەن دەپ ايتۋعا جارايدى. مارجاني قازىرەتلەرى قاقىندا جازعان «مارسياسى» ونى شىن تاتار قىلادى»، — دەيدى. جانە، عالي راقىم، ع.ءعازيزدىڭ «تاتار ادەبيەتى تاريحى» دەگەن 1925 جىلى شىققان كىتابىندا، شامسيددين سوپىنىڭ جىرلارىن بايانداپ كەلىپ، اقموللانى بىلاي دەپ ايتا كەتەدى:
«...ءشامسيدديننىڭ مەدرەسەسىنەن بايتاق (كوپ) عالىم شاكىرتتەر شىققان. ولاردىڭ ەڭ اتاقتىسى شاعىرلىكە ۇستازىنىڭ ىستىق قاقىلى ۋارىسى، تاتار ادەبيەتىنىڭ جاڭارۋ ءداۋىرىنىڭ ءبىرىنشى شاعىرى مۇپتاقيتدەن مۇقامەديار، ياعني «ءماشھۇر اقموللا ءدۇر»، — دەيدى.
تاتار ادەبيەت تاريحشىلارى اقموللانى ادەبيەت تاريحىندا زور ورىنعا قويادى. البەتتە ۇيتۋلەرى تەرىس ەمەس، اقموللا قازاق ادەبيەت تاريحىندا دا، تاتار ادەبيەت تاريحىندا دا زور ورىن الۋعا ءتيىس. اقىن ەكەنى راس.
بۇل ارادا جانە ايتا كەتەتىن، 1934 جىلى 20-مارتتا شىققان ماسكەۋ دەپ «ليت. گازەتىنىڭ» نومىرىندە اقموللانى باشقۇرت اقىنى ەدى دەيدى.
باسىندا تاتارشادان كورى قازاقشا جازعاندارى كوركەمىرەك، جانە ءتىلى دە تازا. قازاقشا ەكەندىگى ايقىن كورىنەدى. مىسالى: تۇرمەدە جاتىپ جازعان مىناۋ سياقتى ولەڭدەرىنىڭ تىلىندە قازاقشادان بوتەنى بار ما؟ مىنە:
«...مەنىڭ جاتقان مەكەنىم اتى زىندان،
ءار ءتۇرلى ادامى بار جاپا قىلعان.
ىشىندە ءتۇرلى عيبىرات قىسابى جوق،
سۇرقيا نەشە ءتۇرلى بار جيىلعان.
تەمىرمەن قاداقتالعان تەرەزەسى.
قارا تاس قاباتتالعان كىرەگەسى.
ورىستىڭ تولىپ جاتىر كىنەگەسى.
قۇدادان دۇشپانىڭا تىلەمەشى.
كەلمەيدى كوڭىل جەتەر كوڭىل سۇراي،
مىلتىقتى سولدات جۇرەر وراي-وراي.
قۇدايىم قىلعان ىسكە شارا بار ما؟
جاتىرمىز بەيشارالار جىلاي-جىلاي...»
مىنە بۇل ولەڭنىڭ ىرعاق مولشەرى دە، ەسكى قازاق ەل ولەڭدەرىنىڭ ىرعاق مولشەرىمەن جازىلعان. تاتار جانە باشقۇرت جىرلارىندا مۇنداي ىرعاق مولشەرى كورىنبەيدى. تەك، بۇل ولەڭدەردى تاتار ادەبيەتشىلەرى جيناپ، تاتار باسپاسىندا باستىرىپ شىعارعاندىقتان، كەي سوزدەردىڭ كەيبىر دىبىستارىن تاتارشالاپ جىبەرگەن. مىسالى: «جاتىرمىز» دەگەن، «جۇرەك» دەگەن سوزدەردى — «ياتىرمىز، يۋرەر» دەپ، وزگەرتىپ، ءبىر ولەڭنىڭ دەنى تاتارشا دەگەن.
جانە اقموللانىڭ ولەڭدەرىندە تازا قازاق ولەڭدەرىندە كوپ كەز كەلەتىن قوسپاق سوزدەر كوپ كەزدەسەدى. مىسالى، جاڭاعى كەلتىرگەن ولەڭدەگى «وراي-وراي»، «جىلاي-جىلاي» دەگەن قوسپاق سوزدەر. جانە «ساباي-ساباي» جانە مىنا ولەڭدەگى قوسپاق سوزدەر:
«...جەمەيتىن باۋىرساقتى اقموللا ەدىم،
شاينايتىن قارا ناندى قاشىر-قاشىر...»
«سولداتتار كەش بولعاندا قويداي قاماي،
جابادى مالداي قىلىپ ساناي-ساناي...»
«سارعايدىم تەرەزەدەن قاراي-قاراي،
زارىعىپ شىدامايدى ءتاتتى جان-اي.
ەسەنگەلدى باتۋشكە استات بولىپ،
اقموللا قورلىق كوردى تالاي-تالاي...»
مىنە، وسى ولەڭدەگى، «ساناي-ساناي»، «قاراي-قاراي»، «تالاي-تالاي» دەگەن سياقتى قوسپاق سوزدەر اقموللانىڭ سوزدەرىندە كوپ كەزدەسەدى. مۇنداي قوسپاق سوزدەر قازاقتىڭ ەل ادەبيەتىندە دە كوپ كەزدەسەتىن جايت.
ونسوڭ، اقموللا ەل ادەبيەتىن جيناپ تا پايداعا اسىرعان ادام. ولەڭدەرىنىڭ كوبىنىڭ سارىنى قازاقتىڭ ەسكى ەل ادەبيەتى سارىنىنداي بولىپ كەلەدى. مىنا شىعارمالارىن وقىعان ادام ونى ءوزى دە كورەر.
اقموللانىڭ ولەڭدەرىن، ونىڭ كىتاپتارىن جانە ول تۋرالى جازىلعان سوزدەردى جيناۋدا باشقۇرتستانداعى ءۋالي حانگەلدى ۇلى مەن ءىسماعۇل ورمان ۇلى جاردەم ىستەدى.
اقموللانىڭ ولەڭدەرى ءالى دە تۇگەل جينالعان جوق. اقموللا تاتار، باشقۇرت اراسىندا تۋىپ، سوندا وقىپ، سول تاتار-باشقۇرت اراسىندا ولگەن سوڭ جانە ونىڭ شىعارمالارى تاتار باسپاسىندا باسىلىپ، قازاق اراسىندا كوپ تاراماعان سوڭ، ونى قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ ءبىرازى بىلمەيدى. بىلسە دە ونىڭ شىعارمالارىمەن جاقسى تانىس ەمەس. ارينە، بۇل ازىراق ۇيالاتىن عانا جايت. سول اقىننىڭ شىعارمالارىمەن تانىس ەمەستىكتىڭ ساندارىنان، جاقىندا بىرەۋ، الماتىدا شىعاتىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە دە اقموللانى باشقۇرت اقىنى دەپ جازىپتى. جازعاندا الگى، ماسكەۋدە شىعاتىن: «ليت.گازەتتىڭ» 20-مارتتا شىققان نومەرىندەگى پ.نيزوۆويدىڭ ماقالاسىنداعى اقموللانى باشقۇرت اقىنى دەگەن سوزدەرىن قازاقشاعا اۋدارا سالىپتى. اۋدارعاندا ارينە اقموللانىڭ كىم ەكەنىن بىلمەگەندىگى كورىنىپ تۇر. پ.نيزوۆوي ول ماقالاسىندا: «...توڭكەرىسكە دەيىن باشقۇرتستاننىڭ تەك اقموللا دەگەن اقىنى عانا بولعان ەدى،» — دەيدى. «ودان باسقا باشقۇرتتىڭ ەشبىر اقىنى جوق ەدى»، — دەيدى. ارينە، پ.نيزوۆويدىڭ اقموللانى دا، باشقۇرت ادەبيەتىن دە بىلمەگەنى وعاشتاۋ بولىپ كورىنىپ تۇر... ءبىراق ەندى اقموللا اقىندى اركىم بىلەر. ءامين.
28ء-ساۋىر، 1934 جىل.
الماتى
You Might Also Like
-
اقىن اقاننىڭ تۋعان جىلى 1843 جىل، ولگەن جىلى 1913 جىل. تۋىپ-وسكەن جەرى — كوكشەتاۋ. اقان سول كوكشەتاۋدى مەكەن قىلعان ورتا ءجۇز ارعىن، قاراۋىل قورامسا دەگەن كىسىنىڭ ۇلى. قورامسا باي بولعان، ساۋد...
-
ەندى تەاتردىڭ «حان كەنەنى» ويناۋى تۋرالى بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتايىن: تولىقتاۋىن كەيىن ايتارمىز...
