InfoHub Logo

اقموللا 1839 جىلى تۋىپ 1895 جىلى ولگەن. بۇل كىسىنىڭ اكەسى قازاق، شەشەسى تاتار. اقموللانىڭ شىن اتى — مۇپتاقيتدەن. اقموللا دەپ قازاقتار اتاپ، لاقاپ اتى قىلىپ جىبەرگەن. اقموللانىڭ اكەسى مۇقاممەديار سىرداريا وزەنىنىڭ بويىنداعى اقمەشىت (قازىرگى قىزىلوردا) ايماعىنىڭ قازاعى.

مۇقاممەديار جاس كۇنىندە نىعمەتوللا قازىرەت دەگەن موللامەن باشقۇرتستاننىڭ ستەرليباس دەگەن قالاسىنا ەرىپ كەتكەن. سول نىعمەتوللا قازىرەتتىڭ قولىنداعى ءبىر اسىراندى قىزىن مۇقاممەديار الىپ، سول تاتار قىزىنان اقموللا اقىن تۋادى. اقموللانىڭ اكەسى ءولىپ، اناسىن قامالەتدەن دەگەن ءبىر تاتار الادى. ول كىسى اناسىمەن بىرگە اقموللانى دا (ياعني — مۇپتاقيتدەندى) وزىنە بالا قىلىپ الادى. ۇزاماي اناسى دا ولەدى. ءسويتىپ اقىن وگەي اتا، وگەي انانىڭ قولىندا جاسىنان جەتىم قالادى. اقموللا جاسىنان جەتىمدىك كورىپ، مۇقتاجدىق-تارشىلىقتى باسىنان كەشىرىپ، تۋعان جەرى ستەرليباستى تاستاپ، جايىق بويىنا، ورىنبور قالاسىنىڭ ماڭىنا كەلەدى. ورىنبوردان جوعارعى جاڭا قارعالى (امەن اۋىلى) دەگەن اۋىلدا تۇرادى. بۇل اۋىلدى ورىسشا نيكولسكيي دەيدى. سول ارادا مۇپتاقيتدەن حات ۇيرەنەدى. سودان ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ترويسكيي قالاسىنا كەلەدى. سول جەردە شاكىرتتەرمەن ارالاسىپ، وقۋعا بەرىلەدى.

اقموللا جاسىنان عىلىم-بىلىمگە قۇمار بولعان. عىلىم ماسەلەلەرىمەن تانىس ادامدارمەن سويلەسۋدەن جالىقپاعان. ىلعي كىتاپ قاراۋدان، ماسەلە زەرتتەۋدەن جالىقپاعان. عالىممىن دەپ، مولدامىن دەپ باسقا ونەردەن بوي تارتپاعان. بالتا ۇستاپ، اعاش ىستەۋ ءىسىن جاقسى بىلگەن، اربا ىستەيتىن بولعان. موللا بولىپ جۇرگەندە ءوز قولىمەن ىستەگەن ارباسىنا ءمىنىپ جۇرگەن. اربانىڭ كۇيمەسىن ءۇش ءبولىمدى قىپ جاساپ، ءبىر بولىمىنە بالتا، شالعى، بۇرعى، بالعا سياقتى اسپاپتارىن سالىپ، ەكىنشى بولىمىنە كىتاپتارىن سالىپ، ءۇشىنشى بولىمىنە ءوزى وتىرىپ جۇرگەن. ترويسكييدەن وقىپ بولعان سوڭ، قازاق اراسىنا شىعىپ، موللالىق قۇرىپ تۇرعان. ءبىراق ترويسكييگە كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن بولعان.

كوبىنەسە بالا وقىتىپ تۇرعان جەرى ترويسكييدەن ءجۇز شاقىرىم جەر قازاقتىڭ قىپشاق رۋى، قاراقىز ەلىندە قارا بالىق، قاراسور دەگەن جەر بولعان. ەلدە جۇرگەندە ەسەنگەلدى دەگەن ءبىر باي وشىگىپ، اقموللانى سولداتتان قاشىپ جۇرگەن «نوعاي» دەپ پاتشا ۇكىمەتىنە كورسەتەدى. ەسەنگەلدىنىڭ العاش وشىگۋىنىڭ سەبەبى مىنادان بولادى. سول ەلدە ءبىر ايەل ولەدى. ايەلدىڭ جانازاسىندا، الگى ەسەنگەلدى جينالعان جۇرتتىڭ كوزىنشە اقموللاعا تاياعىن نۇسقاپ تۇرىپ، مىناداي ءسوز ايتادى:

— ءاي، مىنا موللانى قاراڭىزدار! قازاقتا ءبىر ماقال بار ەدى، «ولەڭدى جەردە وگىز سەمىرەر، ولىكتى جەردە موللا سەمىرەر» دەگەن، سونداي-اق مىنا موللانىڭ سەمىرگەنىن قاراڭىزدار! — دەيدى.

اقموللا جۇلىپ العانداي: «راس ايتاسىز باي، ولەڭدى جەردە وگىز سەمىرەدى، ولىكتى جەردە موللا سەمىرەدى، موللاسىز جەردە سىزدەي نادانداردىڭ باسىن يت كەمىرەدى!»، — دەيدى. جۇرت اقموللانىڭ تاپقىرلىعىنا ريزا بولىپ كۇلىسەدى. سودان كەيىن ەسەنگەلدى اقموللاعا وشىگىپ، قاس بولادى. ەسەنگەلدىنىڭ كورسەتۋىمەن اقموللا تۇتقىنعا الىنىپ، ترويسكيي تۇرمەسىنە ءتۇسىپ، قاپاستا بىرنەشە ۋاقىت جاتىپ شىعادى.

اقىرىندا اقموللانى مياس قالاسىنىڭ ماڭىندا جول بويىندا قاپياتوللا بايمۇرات ۇلى جانە داۋلەتشە دەگەن باشقۇرتتار ولتىرەدى (1895 جىل). اقىننىڭ ولىگىن سول مياس قالاسىنا قويادى. سول ترويسكييدە بولاتىن بەلگىلى زەينوللا يشان اقىن تاريح وپاتىن جازدىرىپ، باسىنا ادەمى تاس قويدىرادى.

---