اقىل ساتامىن
تاقاۋدا تۇركىستان بازارىنا بارىپ قايتقان ءتارزان-مۇتالىپ دوسىنىڭ اڭگىمەسىن ەستىگەلى ۇستاباي مۇلدەم قيالشىل بولىپ الدى. ۇزاق-ۇزاقتان تۇبىنەن وي تەرەتىندى شىعاردى. كەيدە كوكەسىنىڭ الدەنەگە جۇمساعان داۋىسىن ەستىمەي قالادى. وقىعان ساباعى كوپكە دەيىن ساناسىنا ءسىڭىپ، ميىنا دارىمايدى. الدىنداعى تاماعىنىڭ سۋىپ قالعانىن سوڭىنان ءبىر-اق بىلەدى.
بۇگىن ەرتەڭگىسىن عوي، اپاسى كورشى كەمپىردىڭ ۇيىنە جۇمساعان. جۇگىرىپ كەلە جاتىپ اپاسىنىڭ الگى امانات تاپسىرماسىن تارس ۇمىتسىن. ءارى ويلايدى، ەسىنە تۇسپەيدى، بەرى ويلايدى، جادىندا جوق. ايتەۋىر الدەنەنى «الىپ كەل» دەگەنى عانا قۇلاعىندا قالىپتى. اقىرىندا وزىنشە دولبار جاسايدى. سۇراتقانى قىمىز قۇياتىن قىزىل قاۋاق بولار دەپ ويلاعان. سونى باسىنا كوتەرىپ الىپ كەلگەن.
اپاسى كەيىپ الا جونەلدى.
— اقپا قۇلاق بولىپ ءبىتىپسىڭ! — دەيدى. — ايتپەسە جاڭا عانا تاپتاپ ايتىپ جىبەرگەن تەبەن ينەنىڭ ورنىنا قاڭعىرلاتىپ قاۋاق اكەلەرمىسىڭ!
قاۋاقتى يەسىنە قايىرا اكەلە جاتىپ ۇستاباي قاتتى موجىعان.
«مەنى اقپا قۇلاق، قيالي قىلعان ءتارزان-مۇتالىپتىڭ بازاردان ايتىپ كەلگەن اڭگىمەسى».
اڭگىمە تومەندەگىشە ەدى.
ءتارزان-مۇتالىپ كوكەسىنە ىلەسىپ تۇركىستاننىڭ اتىشۋلى جەكسەنبى بازارىنا بارادى. ەكى تاۋ اراسىندا وسكەن جابايى قىر بالاسى اۋزىن اشىپ قايران قالعان. بىلاي قاراسا كوگەندەۋلى، قوساقتاۋلى، ءيىرۋلى، توپتاۋلى، ماتاۋلى ءىرىلى-ۋاق سىعىلىسقان مال. بىلاي بۇرىلسا قىزىلدى-جاسىلدى جايما: كىلەم، تەكەمەت، الاشا، باۋ-باسقۇر، ماتانىڭ نە ىقىلىم ءتۇرى — كوزدى سۋىرىپ تارتادى. قول الىسقان، القىن-جۇلقىن قۇنجىڭداسقان الىپساتار دەلدال. كىسى اياعىنىڭ كوپتىگى سونشا — ءبىراۋقىمدا قول سوزىمدا بارا جاتقان كوكەسىنەن كوز جازىپ قالادى. وسى مەزەت الدەبىر سامپىلداعان جاسامىس جىگىت ءداپ قاپتالىنان وتە بەرەدى. الگى: «اقىل ساتامىن!.. اقىل ساتامىن! ءۇش سومعا!.. ءۇش سومعا اقىل ساتامىن، الىپ قالىڭدار!» — دەپ سارناپ بارا جاتىر دەيدى.
ءتارزان-مۇتالىپ قىزىعىپ كەتەدى. اتتەڭ قالتاسىندا كوكەسى پىستە الىپ شاق دەپ بەرگەن قارا باقىردان وزگە قاراجاتى جوق ەكەن. سوندا دا الگى اقىل ساۋدالاعان جىگىتتەن قالعىسى كەلمەي سوڭىنان ەنتەلەپ ەرە تۇسەدى. جۇرتتىڭ بارىندە اقىل مول ما، الدە ەشكىم اقىلعا كەندە ەمەس پە — بىرەن-ساران قىر قازاعى بولماسا الگىگە ەشكىم ەلەڭ ەتىپ نازار اۋدارمايدى دەيدى. سول ەكى ارادا كوكەسى ىزدەپ تاۋىپ مۇنى قولىنان جەتەلەپ سىرتقا الىپ كەتىپتى. قاپەلىمدە الگى جىگىت ءىزىم-عايىم جوعالىپتى.
دوسىنىڭ بازاردا باستان كەشكەن وقيعاسى وسى عانا.
تىڭداپ تۇرىپ، قاراپ وتىرىپ ۇستاباي قايران قالعانى.
— سونداعى اقىلى نە بولدى ەكەن؟ — دەپ بۇل ەجىكتەيدى.
— يت ءبىلىپ پە! — دەيدى ءتارزان-مۇتالىپ.
— ءۇش سوم بەرگەن كىسى اقىلدى بولىپ شىعا كەلمەكشى مە سوندا؟ — دەيدى بۇل.
— يت ءبىلىپ پە؟
— ءبىر ءپاستىڭ اراسىندا كەمەڭگەر بولىپ كەتسەڭ قانداي كەرەمەت!..
— يت ءبىلىپ پە!
دوسىنىڭ ءيىس الماس اڭقاۋلىعىنا، قاپەرسىزدىگىنە كۇيىنەدى بۇل. قاپ، بازارعا ءوزىم دە ىلەسىپ بارماعان ەكەنمىن دەپ وكىنەدى. ايتەۋىر الگى اڭگىمەنى ەستىگەلى ويدا جوق قيال ءبىتتى.
بۇگىن عوي ساباقتان كەلگەن سوڭ اتتىڭ اقىرىن تازارتىپ، اۋلا سىپىردى. شارۋا جايعاپ بولعان سوڭ شۋاققا ماڭدايىن توسەپ ءبىراز مۇلگىگەن. الگى جىگىتتىڭ كول-كوسىر اقىلىن ساتىپ السام عوي، — ءبۇيتىپ كۇندە مەكتەپكە بارىپ، مۇعالىمدەرگە كىرىپتار بولىپ جۇرمەس ەدىم دەپ قيالداعان. ءبۇيتىپ اتتىڭ اقىرىن تازالاپ، ساڭىلتىر جيناپ، اۋلا سىپىرىپ جانتالاسپاس ەدىم. سالقىن ۇيدە، قاق توردە ءشانيىپ جاتار ەدىم. ۇيقىعا ارمانسىز قانار ەدىم.
* * *
بازاردان اقىل ساتىپ العان ەكەن دەيدى بۇل.
كەشقۇرىم جۇمىستان كەلگەن كوكەسىنە:
— الا سيىر مەن بايگە ات ۇستاۋدى قويالىق، — دەپ كەڭەس بەرەر ەدىم. — بۇگىننەن باستاپ سيىردى اۋىل كەڭەسكە ەتكە وتكىزەيىك، اتتى جىلقىعا قوسىپ قويا بەرەيىك، — دەيدى جانە بۇل. — سەبەبىن تۇسىندىرەيىن: جەكەمەنشىك مال ۇستاساڭ-اق قىپ-قىزىل بەينەتكە باتقانىڭ. مىسالعا، جاز شىعا باسقا بالالار سەكىلدى بالىق اۋلاپ، ويعا-قىرعا قاڭعىرىپ كەتۋ جوق؛ اپتاپ استىندا تىرتىڭداپ ءشوپ شاۋىپ جۇرگەنىڭ. ول ءشوپتى جانە قوراعا تاسىپ اۋرەسىڭ. كۇز تۇسە — كەسەك قالاپ، بالشىق يلەپ، قورا جوندەپ شالا بۇلىنەسىڭ. قىستا بورانمەن الىسىپ مالدىڭ استىن تازالايسىڭ، قار كۇرەيسىڭ، شومەلەدەن ءشوپ تارتاسىڭ، سۋاراسىڭ، ايداپ شىعاسىڭ، قايىرا اكەلىپ بايلايسىڭ، تارايسىڭ، سۋىتاسىڭ، جالپۋىشتايسىڭ... ءبىر تىنبايسىڭ عوي، ءبىر تىنبايسىڭ!.. وسىنشا قالىڭ بەينەتتىڭ بارشاسى نە ءۇشىن دەيسىز عوي: ءتۇپتىڭ تۇبىندە بايگە كۇرەڭنىڭ جىلىنا ءبىر مارتە تاقىم سوزىپ تۇسەتىن بايگە شابىسىنا، الا سيىردىڭ شايعا قاتاتىن از عانا سۇتىنە بولا ەكەن. ەندەشە باسقانىڭ اتى وزسىن، وزگەلەر-اق ۋىز بەن سۇتكە تويا بەرسىن. بىزگە تىنىشتىق كەرەك. قارا شاي ءىشىپ-اق كۇنەلتەرمىز، ات شابىسىن تەليەۆيزوردان كورەرمىز. ونىڭ ەسەسىنە جان القىمنان العان قاۋىرت بەينەت جوعالادى، ۇيقى قالىڭ، وزىڭە ءوزىڭ قوجاسىڭ؛ قايدا بارامىن دەسەڭ دە قولىڭدى تۇسايتىن، جولىڭدى كەس-كەستەيتىن الگىدەي شاش ەتەك شارۋا جوق.
كوكەسى ايتادى: ەل ىشىندە وتىرعان سوڭ مال ۇستاماي قالاي كۇن كورەمىز دەپ. كەرەگىڭدى دۇكەننەن ساتىپ الا قوياتىن قالا ءىشى ەمەس.
ۇستاباي ايتادى: ءتۇپتىڭ تۇبىندە قالا مەن اۋىل تىرشىلىگى تەڭەلۋگە ءتيىس. قالا كىسىلەرى ەرتە جاتىپ، كەش تۇرسىن؛ شولدەسە شىرىنسۋ ءىشىپ، زەرىكسە تەليەۆيزور كورسىن: ال ەل ادامدارى بەينەتكە بەلشەسىنەن باتىپ ءجۇرسىن دەگەن ەشقانداي زاڭ-زاكۇن جوق شىعار، كوكە.
— دۇرىس ەكەن-اۋ، — دەيدى كوكەسى. — ماڭىراتىپ مال ۇستاپ، مالمەن مال بولماي-اق جايباراقات تىرلىك كەشۋگە بولاتىن شىعار. ۇجىم شارۋاسىنان ارتىلا الماي كونشوقايىم قاتىپ ءجۇرىپ بايگە ات ۇستاۋ نە تەڭىم؛ الدە ماعان ەندىگى جەتپەي جۇرگەنى وتكىنشى داڭعازا مەن داقپىرت بولىپ پا. قويدىم، تاراتتىم، قۇرتتىم مالدى، — دەيدى كوكەسى، — اقىلىڭدى تىڭدادىم.
كوكەسى ۇستابايدىڭ ويدا جوقتا بازاردان اقىل ساتىپ العانىن قايدان ءبىلسىن...
* * *
ۇستاباي شەكەسىنەن كۇن ءوتىپ مۇلگىپ-قالعي باستاعان سوڭ ورنىنان تۇرىپ ۇيگە كىرگەن. ءۇي ءىشى قوڭىرجاي سالقىن. اپاسى اس ازىرلەپ قويىپتى. اپىل-عۇپىل اسىعىس تاماعىن ءىشتى دە، ءوز بولمەسىنە ءوتتى. مۇندا جارتى قابىرعانى الىپ تۇرعان ءتورتتاعان ستول، قىرىلداۋىق راديو، تاۋ بولىپ ۇيىلگەن كىتاپ. ورىندىققا قۇيرىق باسىپ «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىن اشتى دا، شىلاۋدىڭ ەرەجەسىنە كوز جۇگىرتتى. جەڭىل-جەلپى سىپىرتىپ وتە شىقپاي، جاتتاپ العانى ءجون. ويتپەسە بولمايدى، الدا سىناق بار. ونىڭ ۇستىنە كەيىنگى كەزدە جالقاۋ بالالارعا ىلەسىپ، اۋىل قىدىرامىن دەپ ءجۇرىپ مۇعاليما اپايدى رەنجىتىپ العانى باتادى.
اسىرەسە، كەشەگى ساباق ۇستىندە ايتقان كەيىس ءسوزى ەسىنەن كەتپەس.
— ۇستاباي، سەنى اقىلدى بالا عوي دەپ جۇرسەم، بۇل نەعىلعانىڭ؟ ەرەجەنى وقىماپسىڭ، جاتتىعۋدى جازباپسىڭ — سويتە تۇرا وتىرىك جاۋاپ بەرىپ، قۇتىلىپ كەتكىڭ كەلەدى، — دەگەن اپايى.
سوندا عوي تاقتا الدىندا سۇمىرەيىپ تۇرىپ سۇمەك بوپ تەرلەگەن. سۇمدىق ۇيالعان. پارتاعا قۇر قاۋقارى كەلىپ وتىرعان. اسىرەسە سۇيىكتى اپايىنىڭ «اقىلدى بالا عوي دەپ جۇرسەم» دەگەن ءسوزى جانىنا باتىپ كەتتى. سامايىن قوس قولىمەن سىعىپ وتىرىپ ويلاعان: شىنىمەن اقىماق بولعان ەكەنمىن دەپ.
اتتەڭ وسىندايدا ساتىپ الا قوياتىن قوسىمشا اقىل تابىلسا عوي. قالاي باستالىپ ەدى ءوزى؟
كورشىنىڭ ۇزىنتۇرا جالقاۋ بالاسى ىرجالاقتاپ كەلىپ مۇنى ويىنعا شاقىرعان. اۋەلگىدە وقيتىن ساباعىم بار دەپ ازار دا بەزەر قاشىپ ەدى. كوك شالعىننىڭ ۇستىندە ازداپ كۇرەسەيىك دەگەنگە اڭقاۋ باسى كونىپ قالىپتى. بالاعىن ءتۇرىنىپ، جالاڭاياق دالاعا شىققانى سول — ويىننان وزگە كۇللى مۇقىم دۇنيەنى تارس ۇمىتىپتى. بىرنەشە مايدا بالالار ىلەسىپتى. كەۋكەۋلەپتى. اۋىل سىرتىنداعى كوكالا مايساڭعا بارىپ، ەسى كەتكەنشە اسىر سالىپتى.
ءقازىر عوي بۇل كوكەڭ ويلايدى.
اقىماق بولماسام — كويلەگىم جىرتىلعانشا الگى ۇزىنتۇرامەن كۇرەسەر مە ەدىم دەپ.
قاڭعىباس ءيتتى وكپەمىز وشكەنشە قۋعانىمىزعا ءجون بولسىن دەپ.
اقىماق بولماسام — كىشكەنتاي بالالارمەن كۇن بايىعانشا ىزعىسىپ، شۋلاپ اسىققا تالاسار ما ەدىم.
ۇزىنتۇرامەن قوسىلىپ مونشانىڭ تەرەزەسىنەن ىشكە ۇڭىلگەنىمە نە جورىق.
ساتىپ الا قوياتىن، ساناما سانا قوساتىن ۇستەمە اقىل بولعاندا، ءسوز جوق، ويتپەس ەدىم-اۋ.
ۇستاباي قاراپ وتىرىپ ۇلكەندەردىڭ ۇستامدىلىعىنا، ويعا العان ءىسىن ورىنداماي تىنبايتىنىنا قايران قالادى. ۇلكەندەر سەكىلدى ءجۇرىپ-تۇرسام، تىرلىك قىلسام دەپ قيالدايدى. تەگى تاڭ قالاتىنى مىنا كوكەسى، انا مۇعاليما اپايى كىم كورىنگەنمەن دوپ قۋىپ، اسىق ويناپ دەدەكتەپ كەتپەيتىنى. قولى ءىستى ءۇيىرىپ اكەتەتىنى. دۇنيەدەگى نە ىقىلىم جاڭالىقتى ءبىلىپ وتىراتىنى. سودان بۇل كوكەڭ ويلايدى: ەرەسەكتەر الدەقاشان ومىرىنە مول جەتەرلىك قىلىپ اقىل ساتىپ العان دەپ، كىشكەنتايلارعا ەشتەڭە قالدىرماعان دەپ.
ايتپەسە مۇعاليما اپايى دا مۇنىمەن قوسىلىپ «قازاق ءتىلىن» ەجىكتەپ ۇيرەنىپ جۇرگەن بولار ەدى عوي.
كوكەسى دە قولى قالت ەتىپ بوساي قالعاندا كوشەگە شىعىپ قاڭعىرعان ءيتتى قۋىسار ەدى، بالالارمەن اسىققا تالاسار ەدى، بالاعىن ءتۇرىنىپ ۇزىنتۇرامەن جالاڭاياق جارىسار ەدى.
ۇستاباي قيالداپ وتىرىپ اڭعارماپتى: تەرەزەدەن كوردى، الا سيىر بوسانىپ، اۋلادا جايىلىپ ءجۇر. جەلكىلدەگەن كوك مايسا جوڭىشقانى جالماپ قۇرتاتىن. اپىر-توپىر تۇرا سالىپ، سىرتقا قالاي اتقىپ شىققانىن ءوزى دە بىلمەي قالدى.
— وك-وك، قاراسان كەلگىر!
جولدا جاتقان شىبىقتى الا سالىپ، الا سيىردى سۇركىلدەتىپ قۋا جونەلدى. باس ءجىبى شەشىلىپ كەتىپتى. قاتتى سابانعا قاقالىپ تۇرعان سيىر بىلقىلداعان جوڭىشقاعا اۋزى تيگەن سوڭ مۇلدەم قۇتىرىنباسىن با. اينالا ءۇيىرىلىپ قاشىپ قانەكەي ۇستاتسىنشى. وڭكىلدەي جورتىپ، ءىشى شايقالىپ، كوك الا مايسانىڭ ءبىراز جەرىن تاپتاپ كەتتى. ۇستابايدىڭ زىعىردانى قايناپ قولىنداعى شىبىقپەن جون ارقادان شىقپىرتتى-اي كەلىپ. سۇيرەتىلگەن باس جىپكە ازەر قول ىلىكتىردى. قاتتى ەنتىگىپ، بارىپ-كەلىپ، تامنىڭ كولەڭكەسىندەگى اشاعا تۇقىرتىپ بايلاپ تاستادى. «اتاۋىڭدى جەگىر... قاراسان كەلگىر... ءول دە بار ماعان!» ۋھ، دەپ ەنتىگىن باسىپ، اناداي جەردەگى جاڭعىرىققا قۇيرىق باسقان. «مال ۇستاعان دۇرىس قوي، ايتسە دە وسىنداي بەينەتىن قالاي ۇمىتارسىڭ، قالاي كورە-تۇرا تىنىش ۇيىقتارسىڭ»، — دەپ ىشتەي ناليدى ۇستاباي. تەرىن ساۋساعىنىڭ سىرتىمەن سىپىرادى.
قالالىقتارعا ۇقساپ مالسىز ءومىر سۇرەيىك دەگەن ويىن كوكەسىنە ايتۋعا ءتاس-تۇيىن بەكىندى.
«قازاق ءتىلى» وقۋلىعىنداعى شىلاۋدىڭ ەرەجەسىن ءالى تۇبەگەيلى جاتتاماعانى تاعى ەسىنە ءتۇستى. جانە بايىز تاۋىپ قاپەرسىز وتىرا المادى. ورنىنان سامارقاۋ تۇرىپ، ۇيىنە قاراي بەت تۇزەگەن.
كورشى ءۇيدىڭ اۋلاسىنان كولەڭ ەتكەن كوگىلدىر كويلەكتى كورىپ قالدى. جۇرەگى ويناپ قويا بەردى. ءوز كلاسىندا وقيتىن گۇلباھرام سۇلۋ سول. نەگە ەكەنى بەيمالىم، ەرتە كوكتەمنەن بەرى قىزدىڭ تانا كوزىنە كوزى تۇسسە-اق جۇرەگى ويناپ شىعا كەلەتىن مىنەز تاپتى. جاھاننىڭ سيقىرى قىز ۇنىندە مە دەپ ويلايدى سودان. گۇلباھرامنىڭ نازىك ءۇنى، سىپايى ءجۇرىسى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، دەگبىرىن الىپ بىتەدى-اي. سودان جانارى اربالىپ قالادى. ءقازىر دە الاسا شارباقتان باسپا قىپ سىعالاپ تۇرعانىن گۇلباھرام سەزىپ قالدى بىلەم، سىڭق ەتىپ كۇلدى دە:
— ۇستاباي، تۋرنيككە قانشا مارتە تارتىلا الاسىڭ؟ — دەدى.
ءسويتتى دە ۇيىنە قاراي بۇرىلىپ جۇرە بەردى. ۇيىنە ەنىپ كەتتى. بۇل كوكەڭ مەڭىرەيگەن كۇيى قالا بەرگەن. الدەن ۋاقىتتا بارىپ ەسىن جيناعانداي بولىپ سولبىرايىپ كەرى بۇرىلدى. بولمەسىنە كىرىپ، بەلى كەتكەن كارتامىس ديۆانعا سىلق ەتىپ وتىرا كەتكەن.
«انىق اقىماقپىن»، — دەپ ويلادى ۇستاباي. «اقىماق بولماسام — وتكەن جولعى دەنەشىقتىرۋ ساباعىنداعى قىلىعىما ءجون بولسىن. ۇلدار مەن قىزدار بىرلەسىپ سپورت زالىندا جاتتىعۋ وتكىزگەن. تۋرنيككە تارتىلۋدان جارىس جۇرگەن. ادەتتە، اۋىل قىزى تۋرنيككە شورقاق. بىر-ەكى تارتىلىپ جەرگە توپ ەتە تۇسۋدەن اسپايدى. قىناما سپورت كوستيۋمىن كيگەن وسى گۇلباھرام تۋرنيكتىڭ بەل تەمىرىنە ىرعىپ قول جەتكىزە الماي ابدەن قىسىلعان. ەكى بەتى دۋىلداي قىزارعان. سول مەزەتتە سەزىمتال قىز ۇستابايعا جاۋتاڭداي قاراپ، كومەك سۇراعانداي سىڭايدا ەدى. بۇل كوكەڭنىڭ ويىندا دانەڭە جوق، دەلەبەسى قوزىپ كەتىپتى. قىزدىڭ بەلىنەن قاپسىرا ۇستاپ دەمەپ جىبەرۋدىڭ ورنىنا كەلەڭسىز مىنەز كورسەتىپتى. ماقتانۋدى ويلاپتى.
— بىلاي تۇرشى، — دەپ گۇلباھرامدى ىسىرىپ جىبەرىپ، تۋرنيككە ءوزى ىرعىسىن. مىسىقشا تىرمىسسىن. القىن-جۇلقىن ون مارتە تارتىلىپ بولىپ، ەندىگى كەزەكتە شىركوبەلەك «بىلەزىك» جاساۋعا كىرىسكەن. شاڭبىرەك اتا بەزەكتەگەن. ءسويتىپ جەردەگىلەردى قايران قالدىرعان. ءبىراۋقىمدا الاقانى دۋىلداي اشىپ، ەكى يىنىنەن دەم الىپ جەرگە توپ ەتە تۇسكەن. قۇربىلارى دۋىلداسىپ ماقتاپ جاتىر. قارايدى: توپ ىشىندە گۇلباھرام جوق، بايقايدى: مەكتەپكە قاراي مايدا باسىپ كەتىپ بارادى.
قىز كوزىنشە باس اينالعانشا ماقتانعانىنا ءجون بولسىن ەندەشە؟! جىلى-جىلى سويلەسىپ پىكىرلەسۋدىڭ ورنىنا بەلتەمىرگە جارماسىپ سەرەڭدەگەنىم قالاي؟ باسقا بالا بولسا گۇلباھراممەن قوسىلىپ ساباققا ازىرلەنەر ەدى، كينوعا شاقىرار ەدى... ال مەن شە؟ گۇلباھرام اشىق رايمەن قاسىما تاقاسا-اق بولدى، القىن-جۇلقىن جۇگىرەمىن كەلىپ، كىم كورىنگەنمەن بەلدەسىپ كۇرەسە كەتەمىن، تۋرنيككە جارماسام، جاعالاسام، جىندى ادامشا توڭقالاڭ اسام...
گۇلباھرامنىڭ الدىندا، ءسويتىپ، دۇرىس ءسال عانا مىنەز تاپسام قانەكەي. قىز الدىندا مىسقالداي عانا اقىلدى بولسامشى. ەندەشە الگى ءتارزان-مۇتالىپ ايتىپ كەلگەن «ساتىلاتىن ارتىق-اۋىس اقىل» تاپ مىنا ماعان قاجەت.
گۇلباھرامعا جاقسى كورىنەم دەسەم — ەرتەرەك اقىل ساتىپ العانىم قۇپ.
ءوستىپ وتىرعاندا ءىڭىر ءۇيىرىلىپ، قاس قارايدى. ۇستاباي تاپجىلماستان ءموليىپ شىلاۋدىڭ ەرەجەسىن جاتتاپ ۇلگەردى. ارقاسىنان تاۋ تۇسكەندەي جەڭىلەيىپ، ىشتەي جەلپىنىپ قالدى. ءومىرى تۇگەسىلمەيتىن كولحوز جۇمىسىنان كوكەسى ورالدى بىلەم، اۋىز ءۇيدىڭ ەدەنى دۇڭكىلدەپ كەتتى.
بەينە تاعالى ات جۇرگەندەي، تەگى. كوكەسىنىڭ اياعىنان ۇنەمى كەرزى ەتىگى تۇسپەيتىن، كەرزى ەتىكتىڭ تابانىندا ءزىلماۋىر ءنالى بولاتىن. قوناق ءۇيدىڭ شامى جاعىلدى. الدەكىمدەر دابىرلاسىپ سويلەسىپ، تورگە وزدى. تۇكپىرگى بولمەدەن بۇل دا شىعىپ، كەلگەندەرگە توبە كورسەتكەن، سالەم بەرگەن.
كوكەسىمەن ىلەسە كەلگەن پەرمە باستىق سايماساي ەكەن، ءوزى ەرەكشە كوڭىلدى.
— وۋ، دوسەكەڭنىڭ ءداۋى شىقتى، ۋاعالەيكومۇسسالام، بوپتى-بوپتى، ساباق قالاي، بايگە كۇرەڭ بابىندا ما، ايتشى قانە! وندى بىتىرگەن سوڭ قاي وقۋعا باراسىڭ؟ — دەپ شۇبىرتپالاي جونەلدى-اي.
— سوت بولام دەيدى ءباتشاعار، — دەپ مىنا تۇستان كوكەسى دەمدەدى.
سايماسايدىڭ جانارى الارىپ، ىرىمتىكتەنىپ كەتتى.
— سوتى نەسى؟
— كادىمگى زاڭ-زاكۇندى ەزىپ ىشكەن، قىلمىسكەردىڭ ءىسىن شەشكەن پىركولول داعى.
— اي، دۇنيەدە ءۇش نارسەنى سۋقانىم سۇيمەيدى دە. ءبىرى — قوجا-مولدانى، ەكىنشىسى — سارى ماسانى، ءۇشىنشىسى — سوتتى... اي، بەكەر ويتەسىزدەر. وتكەن جولى ايتپاپ پا ەدىم: قوي جەگىش مال دوقتىردىڭ، نەمەسە تاقتاي ساتقىش قۇرىلىسشى پرورابتىڭ وقۋىنا بارسىن دەپ. ايتپادى دەمە — اعاڭنىڭ اقىلىن المايدى ەكەنسىڭ، كۇن كورۋىڭ قيىن بولادى، قاراقان باستىڭ قامىندا كەتەسىڭ.
ۇستاباي قاراپ وتىرىپ ايران-اسىر.
— باسەكە، — دەيدى كوكەسى. — بالام قۇرىلىسشى بولسا — كولدەنەڭ كوزدەن جاسىرىپ تاقتاي ساتىپ، نە مال دوقتىر بولسا — ۇرلىقتى قوي جەپ كۇنەلتۋ كەرەك پە ەكەن؟ اق ءجۇرىپ، ادال ەڭبەكپەن-اق ءومىر سۇرەدى دە.
سايماساي ىزدەگەنى جاڭا تابىلعان جوقشىداي سانىن سارت ەتكىزىپ ءبىر-اق سوقتى. ءۇي شارۋاسىمەن كىرىپ-شىققان اپاسىنا شۇقشيا قاراسىن.
— ۇعىپ قوي، دوسەكە! باستىعىڭنىڭ باسى ىستەيدى. تاپ مىنا مەنەن ءتالىم السىن. وسىدان بەس جىل بۇرىن وقۋ ءبىتىرىپ: «ەلىم، جۇرتىم» دەپ اڭقىلداپ كەلگەندە قانداي ەدىم، ءقازىر قاندايمىن. شىبيدەي شىڭكىلدەگەن داۋىستان وزگە نە قاۋقارىم بار ەدى؟ قالتامنىڭ ءتۇبى تەسىك، اڭقىلداعان الاوكپە بىرەۋ بولاتىنمىن. ەندى مىنەكەي، كورىپ تۇرسىڭ، ءىنشاللا، بۇيىرعان ءناپاقانى تەرىپ جەپ، بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن، مايداقادام، ماڭ-ماڭ باسىپ ءجۇرىپ جاتىرمىن. الدىما كەلگەن نەسىبەنى تەپپەيمىن، اعايىننىڭ، الىس-جاقىننىڭ ىمى-جىمىنا ميداي ارالاسىپ كەتتىم.
ۇستابايدىڭ كوكەسى باسىنان قالپاعىن شەشىپ تەرشىگەن ماڭدايىن كوسىپ-كوسىپ سۇرتەدى. مىنا اڭگىمەنىڭ ءتۇپ توركىنىنە تۇسىنبەگەندەي سىڭاي تانىتادى.
— باسەكە، وسى جاسىما دەيىن «ىمى-جىمى» دەگەن سوزگە تۇسىنە الماي-اق كەلەمىن.
— «ىمى-جىمى» دەگەن كادۋىلگى قازەكەمنىڭ ءتول ءسوزى ەمەس پە، قالايشا كيىز قۇلاق بولا قالدىڭ؟
— تاپ شىنىم، ساناما سىڭبەي-اق قويدى.
— ەندەشە جيىرماسىنشى عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن كەرزى ەتىگىڭ سارتىلداپ جۇرگەنى — سول ىمى-جىمى دەگەن ءسوزدى سەزبەۋىڭنەن. وكپەلەمە، بەتكە ايتقانىما. الدا-جالدا مەنىكى تەگىن اقىل، ساناڭا قۇيىپ ال: ءوزىڭ كەتپەن ارقالاساڭ دا مىنا بالاڭ — «ىمى-جىمى» دەگەن ءسوزدى بىلەتىن بولسىن.
قويشى ايتەۋىر، پەرمە باستىق سايماساي كەشكى ماساداي ىزىڭداپ ءبىراز اڭگىمە ايتقان. كوكەسىنە، ودان ارتىلىپ بارا جاتسا بۇعان سۋ تەگىن اقىلىن ۇيرەتۋگە جانىن سالعان. اقىرىندا، وڭشەڭ كيىز قۇلاق، ساڭلاۋسىز ادام ەكەنسىڭدەر دەپ شىن ءتۇڭىلىپ، شايعا دا قاراماستان تايىپ تۇرعان. ەسىكتى تىم قاتتى جاپقان. اپاسى شىر-پىر. كوكەسىنە كەيىپ ءجۇر.
— قيسىق-قىڭىر مىنەزىڭ-اق قالمايدى سەنىڭ، — دەيدى. — ۇيگە كەلگەن كىسىمەن سونشا وڭەشتەسپەسەڭ قايتەدى؟ ە، سەنىكى-اق دۇرىس دەي سالساڭ بىردەڭەڭ بۇلىنە مە؟
— ارام نيەتىنە كۇيەم عوي.
— نەنىڭ ادال، نەنىڭ ارام ەكەنىن قايدان ءبىلىپسىڭ، جازعان!
— بالانى كىسى اقىسىن جەۋگە باۋلىعانىنا كۇيەم عوي.
— ادالدىقتان ءمۇيىزىڭ شىقسا ءجۇرسىڭ عوي كون شوقايىڭ سىرتىلداپ، شىر بىتپەي.
كوكەسى ءا دەپ قولىن ءبىر سىلتەپ، جالعىز اتىن جايعاۋعا كەتەدى.
ۇستاباي اڭ-تاڭ.
شاي سوراپتاپ وتىرىپ ويلاعان: كوكەمە دە ازداپ اقىل كەرەك ەكەن-اۋ دەپ. ايتپەسە پەرمە باستىققا ۇقساپ نەگە دەلديگەن شلياپا كيىپ، گالۋستۋك تاعىپ جۇرمەيدى. كەكىرەلەپ سويلەمەيدى. ەرتەدەن قارا كەشكە كەتپەن شاۋىپ، ارىق قازىپ، سۋ سۋارعانشا نەگە ات ۇستىنەن شيراتىلىپ جۇرتقا جارلىق جاسامايدى. ءسوز جوق، كوكەسىنە دە قوسىمشا اقىل كەرەك. پەرمە باستىق ايتقانداي سۋ تەگىن بولماسا دا ازداپ — اقشاعا، ساۋداعا...
ىستىق شايعا ەل-سەل تەرلەپ وتىرىپ قيالداعان: ەرتەرەك ەرەسەك بولسام، مەكتەپتى تامامداسام دەپ. ۇلكەن وقۋعا تۇسسەم. وسى ەلدىڭ كادەسىنە اسسام. اقىلىما اقىل قوسسام. سوندا عوي تۇيەنىڭ جارتى ەتىندەي الگى پەرمە باستىقتىڭ «تەگىن اقىلىنا» قىزىقپاس ەدىم. جۇرت ۇستىندە ءجون-جوسىقسىز شولجاڭداتپاس ەدىم.
ءوستىپ وتىرىپ جەتەسى بوساعان كەتپەندەي بىلق-سىلق ەتىپ قالعىپ كەتىپتى. اپاسى سۇيرەپ، توسەگىنە جاتقىزىپتى.
* * *
ءتۇس كورىپتى.
ادامنىڭ كوپتىگىنەن ورتاسى شۇڭەيتتەنگەن تۇركىستان بازارىندا ءجۇر ەكەن دەيدى. سامپىلداعان ساتۋشى، دەلدال ساۋداگەر، الىپساتار، قىزىقشىل توپ. دۇنيەنىڭ كوپتىگىنەن اعاش ساكىلەر مايىسىپ كەتىپتى. بايقايدى، بۇل كوكەڭنىڭ قولىندا ءۇش سومى بار — الدەنەنى شارق ۇرىپ ىزدەپ ءجۇر. مال ساتىپ جاتقاندارعا بارادى، جوق؛ قاۋىن ءتىلىپ وتىرعان ديقانداردى جاعالايدى، جوق. اقىرىندا جەڭىل الا شاپان كيىپ، بەلىن تۇساۋمەن بۋعان بىتەنە قارا جىگىتكە ۇشىراسا كەتەدى. الگى: «اقىل ساتامىن، اقىل ساتامىن!» — دەپ دابىرلاپ كەلە جاتقان. «اعاتاي! — دەيدى بۇل. — ماعان ساتىڭىزشى، ازداپ كەرەك بولىپ ءجۇر ەدى». بىتەنە قارا بۇعان وقشىرايا قارايدى. «ساعان اقىل نە كەرەك؟» — دەيدى. «ساباقتى وقي-وقي ابدەن جالىقتىم»، — دەيدى بۇل. «كىتاپ بەتىن اشپاي-اق ءبارىن ءبىلىپ تۇرسام... ارتىلعانىن اپايعا ۇيرەتسەم... گۇلباھرامعا ۇيرەتسەم... توق ەتەرىن ايتقاندا، اقىلىم ازدىق قىلىپ ءجۇر. ءومىر سۇرۋگە دايارلانىپ، وقىپ-توقىپ، مي اشىتىپ جاتپاي-اق بىردەن كىسى بولىپ شىعا كەلسەم»، — دەپ ۇستاباي شىنىن ايتقان. بىتەنە قارا حا-حا-حالاپ كۇلىپ، مۇنىڭ ۇسىنعان اقشاسىن ساناپ الادى. ەندىگى ماۋرىتتە قالتاسىنان اعاش شىبىقتىڭ باسىنا ورناتقان قوراز كامپيتتى ۇسىنادى.
— جوعالتىپ الما، — دەيدى بىتەنە قارا. — اۋزىڭا سالىپ سورىپ ءجۇر.
— اقىلىڭىز قوراز كامپيتتىڭ ىشىندە مە؟ — دەيدى بۇل.
— تۇگەسىپ الما. جايلاپ سور، — دەپ اناۋ توپقا ءسىڭىپ جوعالا بەرەدى.
ۇستاباي قولىنداعى قوراز كامپيتتى اۋزىنا سالىپ سورىپ ءجۇر ەكەن دەيدى. بازارداعى قۇجىناعان جۇرت شارۋالارىن تاستاپ بۇعان اڭتارىلىپ قاراپ قالىپتى. سىبىر-كۇبىر سويلەسىپ مۇنى يەگىمەن مەگزەيدى. «دارداي جىگىتتىڭ كىشكەنتاي بالاعا ۇقساپ كامپيت سورىپ جۇرگەنىن قاراشى»، — دەسەدى. بازاردان شىعىپ اۋىلعا قايتقان. بيىل دالا اق شاناشتاي بولىپ كەۋىپ كەتىپتى. الىستان كوگىلدىر ساعىم مولدىرەيدى. كەنەزەسى كەۋىپ، ءشول قىسىپ الگى قوراز كامپيتتى ۇزدىكسىز سورا بەرىپتى؛ جاڭا بايقادى، ەرىپ تاۋسىلۋعا اينالعان. ماي توپىراقتى بۇرقىلداتا كەشىپ مەكتەپكە كەلگەن ەكەن. مۇعاليما اپاي ۇشىراسىپ: «ۇستاباي، ساباققا كىرگەندە كامپيت سورىپ جۇرۋگە بوللمايدى»، — دەپ ەسكەرتۋ جاسايدى. سويتسە قۇربىلارىنىڭ كوزىنشە مالجاڭداپ قوراز كامپيت سورىپ ءجۇرىپتى عوي. سۇمدىق ۇيالادى. قىزدارعا كۇلكى بولدىم-اۋ دەپ كۇيزەلىپ جاتىپ ويانىپ كەتكەن.
بازارداعى بىتەنە قارا مەنى الداعانى ما سوندا دەپ ويلاعان. اقىلىما اقىل قوسۋدىڭ ورنىنا كىشكەنتاي بالاعا ۇقساپ، جۇرت كوزىنشە كامپيت جەپ جۇرگەنىمە ءجون بولسىن. بالكىم اقىل قوساتىن كامپيت ورنىنا جاڭىلىسىپ، اقىل ازايتاتىن كامپيتتى بەرىپ جىبەرگەن بولار. بالكىم...
* * *
اپىل-عۇپىل توسەگىنەن تۇرىپ كيىندى، جۋىندى. كوكەسى مەن اپاسى جۇمىسقا كەتىپ قالىپتى. قاۋاقتان كارلەن كەسە ايران قۇيىپ ءىشتى، سومكەسىن سۇيرەتىپ سىرتقا شىقتى. كۇن كوكجيەكتەن جاڭا اجىراپتى. اسىقپاسا ساباقتان كەشىگەدى. اۋىل بالالارى توپ-توبىمەن شۇباپ، قىر ۇستىندەگى مەكتەپكە تىرمىستى. ورتا جولدا بوس مويىن بولىپ بارا جاتقان ءتارزان-مۇتالىپتى قۋىپ جەتكەن.
— اپاي اۋىرىپ قالسا قانداي تاماشا بولار ەدى، — دەيدى ول. — كەشە ۆەلوسيپەد تەبەمىن دەپ ساباققا مۇتتەم ازىرلەنبەپپىن.
— ۆەلوسيپەد بالە بوپ جابىستى ساعان.
— ءبىر مىنسەڭ ۇستىنەن تۇسكىڭ كەلمەيدى-اي. اۋەلگىدە ءۇيدى ەكى اينالىپ شىقسام قويارمىن، ساباققا وتىرارمىن دەپ ەدىم. دەلەبەم قوزىپ، كوشە ارالاپ كەتىپپىن. كۇن باتىپ قاس قارايا ۇيگە ءبىر-اق ورالىپپىن.
— انەۋكۇنگى بازاردا ۇشىراسقان جىگىت شىنىمەن «اقىل ساتامىن» دەپ پە ەدى؟
— دەۋىن دەدى عوي. اتتەڭ، اقشام بولعاندا ساتىپ-اق الار ەدىم.
— اشەيىن بالداردى الداپ جۇرگەن شىعار.
— نەگە؟ ەرەسەك كىسى وتىرىك ايتۋشى ما ەدى؟
— كەشە اپامنان سۇراپ ەدىم، اقىل ساتىلمايدى دەيدى عوي.
— مەن ايتسام ساتىلادى. بازاردا ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم. اتتەڭ، اقشام بولعاندا عوي...
— ونىڭ ساتقالى جۇرگەنى قوراز كامپيت بولماسىن.
ءتارزان-مۇتالىپ مىنانىڭ ەسى دۇرىس پا ءوزى دەگەندەي باعجيا قارايدى.
— اي، بۇگىن اپاي اۋىرىپ قالسا عوي!.. — دەيدى ول.
ەكى دوس قوڭىراۋ سوعىلا ىركىس-تىركىس تىزبەكتەلىپ مەكتەپكە ەنگەن. ءتارزان-مۇتالىپ ارمانداعانداي اپاي اۋىرىپ قالماپتى. جۋرنالىن قولتىقتاپ ىزبە-ىز كلاسقا ەندى. سالەمدەستى. ءتارزان-مۇتالىپتىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتتى. اپايدىڭ نازارىن باعىپ، شىقپا جانىم شىقپامەن قىپىلداپ وتىر. بۇگىن اپاي دا قاس قىلعانداي جۋرنال بەتىنە ۇزاق ءۇڭىلدى. سوسىن كوزىلدىرىگىن الىپ بالالاردى جاعالاي شولىپ ءوتتى. ءتارزان-مۇتالىپ جانارىمەن جەر شۇقيدى.
— ال، ءۇي تاپسىرماسىن قايسىڭ ايتاسىڭدار؟
ۇستاباي قولىن كوتەردى.
— قانە، تاعى كىم جاۋاپ بەرەدى؟
— سارىبايەۆ ايتسىن ەندەشە.
ءتارزان-مۇتالىپتىڭ سولبىرايىپ، سومپايىپ ورنىنان كوتەرىلگەنى قىزىق. ءۇنى جەر استىنان شىققانداي تىم باسەڭ ەستىلەدى.
— اپاي، ازداپ ازىرلەنە المادىم، — دەيدى.
— سەبەپ؟
— ءسال-پال تۇماۋراتىپ، — دەيدى.
— سەنىڭ «ازداپ»، پەن «ءسال-پالىڭ» تاۋسىلماس، ءسىرا. بۇگىن كەشكە ۇيىڭە بارىپ سويلەسەمىن. وتىر!..
ەكى دوس ءتۇس اۋا ومان ارىقتى جاعالاپ، ۇيگە قايتىپ كەلە جاتتى. كۇن جانىپ كەتىپتى. دالانى كۇيگەن تەرىدەي كوڭىرسىتە ءتۇستى. ىستىققا شىداي الماي ءتارزان-مۇتالىپ بىرەر مارتە باسىن ارىقتاعى جىلى سۋعا شىم باتىرىپ جىبەردى. دومالانا ىزعىپ كىشكەنتاي ءىنىسى قارسى شىقتى. سومكەسىنە جارماستى. بۇلار ەكى سومكەنى دە كىشكەنتاي قارادومالاققا ارقالاتتى. بالا ارادىك كەيىندەپ قالىپ قويادى دا، تاپ-تاپ باسىپ قايىرا قۋىپ جەتەدى. ءسوزى شەگەدەي.
— ۆەلوسيپەدكە مىنگىزەسىڭ بە؟
— زىلدەي بولىپ دوڭعالاعىن تەسەسىڭ، ەسەككە مىنسەڭ بويىڭ تەز وسەدى.
— ءيا، الدايسىڭ.
— نانباساڭ ۇستابايدان سۇرا. بىلتىر مەكتەپكە ەسەكپەن قاتىناعان. بيىل زىڭگىتتەي بولىپ ءوسىپ كەتتى.
قارادومالاق ۇستابايعا ءبىر، اعاسىنا ءبىر جالتاق-جالتاق قارايدى.
— ەندەشە كەشە سارى قىزدى نەگە مىنگىزدىڭ؟
— ءاي، مىناۋ نە دەيدى-ەي؟..
— قىزبەن ويناپ ءجۇر دەپ كوكەمە ايتامىن.
— الدا عانا جۇگەرمەك! — دەپ قارادومالاققا تاپ بەرگەن. ول دا اككى قۋ ەكەن. ەكى سومكەنى ماي توپىراققا اۋناتىپ تاستاپ زىتىپ جونەلدى. بورتاڭداعان نەمە جەلدىاياق كورىندى. لەزدە دۋالدى بويلاپ، شارباقتى اينالىپ كوزدەن عايىپ بولدى.
شاڭ-شاڭ سومكەنى كوتەرىپ جاتىپ ۇستاباي سەرىگىنە كوزىنىڭ يتىمەن قارادى. جول ايىرىمدا ءۇنسىز اجىراستى. بولماشىعا ءىلىنىسىپ قايتەم دەپ ويلادى. ەسەككە مىنگەن شال باسى قاقشيىپ باسىپ وزدى. بۇرىمى اش بەلىنە تۇسكەن قىز سۋ الىپ بارادى. گۇلباھرامعا ۇقسايدى ەكەن. كوزى توزاڭداپ ۇيىنە كەلسە جان جوق، ەرتەڭنەن كولحوز شارۋاسىندا جۇرگەنى. اس ۇيدەن قاتقان نان كەمىرىپ، سۋىپ قالعان قىلاڭ شاي ءىشتى. وت جاعىپ، ساماۋىرىن قويىپ شاي قايناتۋعا ەرىندى. باسىن تاباققا سالىپ ىستىق ىشەتىن كەسپە كوجەنى اڭسادى. بولمەسىنە كەلىپ ءىشى تۇسكەن ديۆانعا جاتا كەتتى. ويدىڭ ولجاسىنا كەنەلدى.
ەرتەرەك ەسەيسەم قانەكەي دەپ ويلاعان.
«ىلعي ءبىر بالە كولدەنەڭدەيدى دە تۇرادى، ىلعي بۇرىس كەتەمىن. ايتپەسە مانا ساباق ۇستىندەگى قىلىعىما ءجون بولسىن. ماتەماتيكا ساباعى ەدى. گۇلباھرام تاقتاعا ەسەپ شىعارىپ تۇرعان. قاپەلىمدە مۇنى تۇلەن ءتۇرتتى. تاقتاعا ساۋساعىن شوشايتىپ: «اپاي، انە ءبىر جەرىنەن قاتە كەتتى!» — دەپ تاق ەتە ءتۇستى. گۇلباھرامنىڭ ءجۇزى دۋ-دۋ قىزاردى. قاتەسىن تۇزەتىپ، ءارى قاراي شۇبالتىپ جازا باستاعان. بۇل: «اپاي، تەڭدەۋى اۋىسىپ ءتۇستى!» — دەپ تاعى شوشاڭدادى. گۇلباھرام وقتى كوزىمەن جالت قارادى دا، جىلارمان بولىپ ورنىنا بارىپ وتىردى. ەسەپتىڭ اياعىن بۇل كوكەڭ بارىپ تامامدادى. ءقازىر ويلاسا عوي — سونداعى قىلىعى تىم ەرسى-اق ەندى. قىز الدىندا ماقتانعىسى كەلدى مە، الدە قىراعىلىعى ۇستادى ما — شوشاڭداپ ءبىتىپتى عوي تەگى. و نەسى؟! ورايسىز مىنەز كورسەتكەنىن ۇزىلىستە ءبىر-اق ءبىلدى. الگىدە عانا ۇيىرسەكتەپ ەلپىلدەپ جۇرگەن گۇلباھرام وكپەلەپ قالىپتى. قىز كوزىن كوزبەن ۇستاۋ قيىن، تەگى. جانارىنا جاق لىقسىپ، تەرىس اينالىپ كەتەدى. قاراپتان-قاراپ پۇشايمان حال كەشكەنى.
«وزىمە دە وبال جوق»، — دەپ موجىعان ۇستاباي. «ءبۇيتىپ كوزگە كۇيىك بولعانشا كوز كورمەس، قۇلاق ەستىمەس جاققا قۇرىسامشى. ىلعي ءبىر پالە كولدەنەڭدەيدى دە تۇرادى».
كىتاپ وقىپ، قاعاز جازۋعا ساۋشىلىعىم كەلمەيدى دەپ ديرەكتورعا ارىز جازسام با ەكەن!
گۇلباھرامنىڭ الدىنا بارىپ بۇگىنگى قىلىعىما كەشىرىم سۇراسام با ەكەن؟
«بازارعا بارىپ الگى جىگىتتىڭ ارتىق اقىلىن ساتىپ الايىن» دەپ ءوزىن-وزى ىشتەي ۋاتتى.
بەلى ۇيىپ قالىپتى. سىقىرلاي ورنىنان كوتەرىلىپ سىرتقا شىقتى. بايگە كۇرەڭدى سۋارىپ كەلۋى كەرەك. الا سيىردىڭ استى تازالاۋسىز ءالى. ساماۋرىنعا اعاش بۇتاعانى ءجون. «اقىلىم بولسا عوي — ءيا تۇسەر ەم، ءيا تۇسپەس ەم بۇل حالگە»، — دەپ، ىشىنەن ءىرىپ ءجۇرىپ اتتى سۋارىپ بايلادى. سيىردىڭ استىنا كۇرەكتەپ قۇم سەپتى. بىلىققان ءۇي شارۋاسىمەن ءجۇرىپ كۇندى ەڭكەيتتى. ءبىر ماۋرىتتە بەلىن جازىپ، سىرتقا سۇزىلگەن. ءتارزان-مۇتالىپ كىلەڭ ابالاعان يتتەردىڭ ورتاسىندا قوس اياقتى جۇيرىگىن جۇيتكىتىپ بارادى ەكەن. قازاندى شاقىرلاتا قىرىپ وتىرىپ تەزىرەك جەكسەنبى بولۋىن تىلەدى. ەرتەرەك بازارعا جەتسەم دەپ ويلادى.
كوپتەن كۇتكەن جەكسەنبىگە ءىلىندى-اۋ ايتەۋىر.
كوكەسىنەن سۇراپ العان ءۇش سومدى ءتورت بۇكتەپ ءتوس قالتاسىنا سالىپ ۇستاباي بازارعا كەلگەن.
كىسىنىڭ كوپتىگىنەن بازار ورتاسى شۇقىرايىپ كەتىپتى. ەسىل-دەرتى اقىل ساتاتىن جىگىتتى تابۋ. كۇن يىققا كەلگەنشە ىزدەدى. ەكشەلەپ سۇراۋ سالۋدىڭ ءمانىسىن تاعى بىلمەيدى. كۇن شاقىرايىپ تۇسكە تىرمىسقانشا اياعىنان توزىپ ساندالدى. قىزدىرمانىڭ تىلىنە ەرىپ انشەيىن اقىماق بولىپ جۇرمەيىن وسى دەپ جانە تولقيدى. كەنەت «اقىل ساتام!» — دەگەن داۋىسقا قۇلاعى ەلەڭ ەتكەن. ءىشى شۇرق ەتتى. داۋىس شىققان جاققا قاراي ىعىسىپ جونەلدى. توبەدەي جىگىت جان-جاعىنا الاقتاپ: «ءۇش سومعا!.. ءۇش سومعا!..» — دەپ سامپىلداپ كەلەدى ەكەن.
ۇستاباي ءتۇپ ەتەكتەن جارماستى.
— اعاتاي، ماعان ساتىڭىز!
توبەدەي جىگىت ۇستىنەن قارايدى.
— اكەل اقشاڭدى!
ۇستابايدىڭ ءۇش سومىن قاعىپ الدى. ءسويتتى دە ساۋساعىمەن ءىلىپ ىمداپ وڭاشالاپ اكەتتى. ۇيلىققان توپتان جىراقتاۋ كەتكەن. توبە جىگىت كوزىن جارتىلاي قىسا ءتۇسىپ، ەرنىن مۇنىڭ قۇلاعىنا تاقادى. ءتىلىن توسەپ سويلەيدى ەكەن، وزىنشە سوقالاپ سويلەپ كەتتى.
— قۇلاعىڭا قۇيىپ ال، بالاقاي. پىسكەن قابىرعانىڭ باسىنان ەمەس، ۇشىنان تىستەسەڭ ەتى سولايىمەن سىپىرىلىپ اۋزىڭا تۇسەدى. ۇعىپ ال. ايتار اقىلىم وسى.
ۇستابايدىڭ قازان بۇزارلىعى بار-تىن.
— وسى-اق پا؟ — دەپ توبە جىگىتكە ەجىرەيدى.
اناۋ دا ىشىنەن كۇلىمدەگەن جىلىم جان ەكەن، ءلام دەمەستەن بۇرىلىپ جۇرە بەردى. تاعى: «اقىل ساتامىن!.. اقىل ساتامىن!» — دەپ داۋىستاپ بارادى. قۋىپ جەتىپ جانجال شىعارۋعا قورىقتى. ايقاي سالىپ ادىلەت ىزدەۋگە، اراشاشى شاقىرۋعا ۇيالدى. اياعى جەرگە باتقانداي بولىپ تۇرعان جەرىندە تاپجىلماستان اڭىرايىپ قالا بەردى. قۇلاعىندا سول داۋىس. وي، ءپالى-اي، بۇل تىرشىلىك نە بولىپ بارادى تەگى؟!
ۇستاباي ءتۇس اۋا اۋىلعا قايتقان. بازاردان شىعاردا قالتاسىنىڭ تۇسىندە قالعان باقىر تيىنعا قۋىرعان پىستە ساتىپ العان. اۆتوبۋسقا تولەيتىن اقشاسى قالماپتى. كولحوزدان اۋدانعا سەپاراتتىڭ كوك ءسۇتىن تاسىپ جۇرگەن تۇيەلى ارباعا ىلەستى.
تانىس شال ءلام دەمەستەن مۇنى ارباسىنا مىنگىزىپ الدى.
ماڭ-ماڭ باسقان قوسپاقتىڭ ءجۇرىسى مۇتتەم ونەتىن ەمەس. قيىرسىز كەڭىس. تاسپاداي سوزىلعان شاڭداق جول. شاقىرايعان كۇن. شالدىڭ ىڭىلداپ سالعان ەسكى ماقامى ارى-بەرىدەن بەسىككە سالىپ تەربەتكەندەي اسەر ەتتى. ۇستابايدىڭ باسى كەۋدەسىنە دومالاڭداپ قالعىپ-مۇلگي باستادى. كىرپىگىنە تاس بايلانىپ كەلە جاتىپ جاڭا باستالعان ۇزاق عۇمىرى، الىس ارمان، قيال كوكجيەگى تۋرالى ويلادى.
ۇستابايدىڭ كوزىنە وسىناۋ ءومىر الگىدە ارالاعان ىعى-جىعى بازارعا مەيلىنشە ۇقساپ كورىندى. سول بازاردىڭ ءيىرىم ورتاسىندا ءوزى جۇرگەندەي سەزىلدى.
اۋەلگىدە ۇستاباي ويلاعان: كوز مايىن تاۋىسىپ كىتاپ وقىماي-اق، تىرشىلىكتەن تالىم-تاجىريبە ۇيرەنبەي-اق ءومىردىڭ ەڭ ءبىر قىزىق، اسا مازمۇندى ورتا شەنىنە توپ ەتە تۇسسەم دەپ.
بۇرىسى مەن بۇرالاڭى مول جولدى قويىپ، توتەسىنەن تارتسام دەپ. سويتسە سونىڭ ءبارى بەكەرشىلىك بولىپتى.
بۇل ومىرگە كادۋىلگىدەي ىنتى-شىنتىڭمەن كەلگەن ەكەنسىڭ — ەندەشە اسىعىپ، اپتىعۋدىڭ، جۇرتتىڭ الدىن وراۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەن. باسقالار سەكىلدى ءبارىن دە باسىنان باستاعانى ءجون. مەيلى اداسسىن، مەيلى تورىقسىن، قاتەلەسسىن، وپىق جەسىن، گۇلباھراممەن وكپەلەسىپ ءجۇرسىن، ءبارىبىر ءوز سۇرلەۋىمەن جۇرۋگە ءتيىستى. نە بولسا دا ماڭدايعا جازعانىن كورىپ الادى، كونبىس اتالادى. ارمان كوكجيەگىنە ەرىنبەي-جالىقپاي الاڭسىز اياڭدايدى. ەڭبەك ەتەدى.
كۇن باتىپ، قاس قارايعاندا اۋىل شامى الىستان جىلتىراپ، كوزىنە وتتاي باسىلدى.
البارقىن اسپان تىپتەن توبەگە تيەردەي بولىپ الاسارىپ كەتكەندەي.
ۇزاق ءايتشۋ، يتارقى ىرعاڭمەن اۋىل شەتىنە دە ىلىككەن. تۇيە الدەنەدەن ۇركىپ، تابان جولدان تايقىپ شىعىپ كەتتى. ەربيىپ جول توسىپ تۇرعىن ءتارزان-مۇتالىپ ەكەن. ارباكەش شال: «پادارىڭە نالەت-اۋ، قاراقشىعا ۇقساپ نەعىپ جول توسىپ ءجۇرسىڭ؟» — دەپ كەيىپ جاتىر. ول شىركىن شال ءسوزىن ەلەڭ قىلاتىن ەمەس، ىرجالاقتاپ اربا قاۋىنان اسىلىپ، ۇستابايعا قوس قولىن سوزادى كەپ. ۇستاباي جەرگە ءتۇستى، ءۇستىنىڭ شاڭىن قاقتى.
— كۇنى بويى جولىڭدى كۇتىپ كوزىم ءتورت بولدى، — دەيدى اپتىعىپ. — كەزدەستىڭ بە؟ ساتىپ الدىڭ با؟..
ۇستاباي «نەنى» دەپ سۇرامادى. سويتسە قۇرداسى تارزان-مۇتالىپكە دە ارتىق-اۋىس كولدەنەڭ اقىل كەرەك بولىپ ءجۇر ەكەن عوي. ونىڭ دا مۇعاليما اپايدان ۇرىس ەستىگىسى كەلمەيتىن كورىنەدى. جاقسى وقىسام دەيدى ەكەن. ونىڭ دا ۇلگىلى، ءتارتىپتى پيونەر بولعىسى بار ەكەن. ۆەلوسيپەد تەۋىپ، كوشەدە قۇر بوسقا سەلكىلدەپ جۇرەمىن دەپ ابدەن جالىعىپتى.
ۇستاباي جالعىز دوسىنىڭ سىرىن ءتۇسىندى دە، ىشتەي ەلجىرەپ، ونى شىن جاقسى كورىپ كەتتى.
مىنبەلەپ تۇرعان دوسىن قولىنان تارتىپ بىلاي شىعاردى دا، الاقانىنا ءبىر ۋىس قۋىرعان پىستە سالدى.
— بازاردىڭ قۋى ءبىزدى الداپ كەلىپتى، — دەدى ۇستاباي. — بوسقا اۋرە بولىپپىن، بەكەرگە قيىلداپ ويىمدى تاۋىسىپپىن.
— اي، اعىل-تەگىل ارتىلىپ بارا جاتقان قانداي اقىل دەپ ەدىم-اۋ باسە، — دەپ ءتارزان-مۇتالىپ مۇلدە باسىلىپ قالدى.
— اقىل ساتىلاتىن بولسا انا دانداكۋ التىنبالا، مىنا سايماساي ەلدەن بۇرىن جۇگىرەر ەدى، الدىمەن قام جاسار ەدى عوي.
ەكى دوس قاتار اياڭداپ اۋىل سىرتىنداعى قىرقاعا شىققان. سامالاداي جىمىڭداعان ۇيلەر اياق استىندا قالدى. ال قارا كوك استىندا كوسىلىپ جاتقان كەڭ دالا، بىلەمدەنگەن بەل-بەلەستەر، تىرشىلىك سارىنى، الداعى جۇرىلمەگەن جولدار مەن اسپاعان اسۋلار، قيىندىق، قاپالىق ءبارى-بارى جۇرەككە جاقىن، سونشاما ىستىق سەزىلىپ كەتكەنى... ءومىردىڭ بال ءدامى تاڭدايلارىنا تەپكەنى...
You Might Also Like
