قاراقۇرت تيگەن
قىس قاباعى سالىڭقى بوراندى بولىپ، قار اسا قالىڭ ءتۇسىپ، كوكتەم جىلداعىدان كەشەۋىلدەپ شىققاسىن با - تۋعان جەر كۇن اجارىنا تابىنا ءيسىنىپ كوك ءبىر تۇندە ءدۇر ەتتى. بۇل ۋاقىتتا بۇرقىراپ شاڭى شىعىپ جاتاتىن مەيرامقالا، تۇگىسكەن ءۇستى ۇقىپتى جۋىلىپ اشىلعان كىر سەكىلدى جىبەك جەلدىڭ وتىندە جاساڭعىراي ءتۇستى. ەرتەڭدى-كەش قۇيىلاتىن سامال ەكەش سامال دا بەينە ءمولدىر بۇلاق سۋىنا سونشاما ۇقساس؛ كەۋدە تولتىرىپ سىمىرە بەرگىڭ كەلەدى. اسپان استى كۇندىز وزگەشە كوگىلدىر، كوكشىل بوياۋعا مالىنىپ تولقىن اتىپ ساعىم سىلاڭداتار. ۇلكەن شاراسى قىزارا بورتكەن قىزۋلى كۇن جەر ەمشەگىن ەمىپ قادالىپ جاتقان ديقان اۋلەتىن شەكسىز قۋانتار؛ سىز ۇيدەن سىرتقارى قۋار، تىنىمسىز قۇنجىڭداتار. كوكتەممەن قايتا تىرىلگەن تۋعان جەر بۇل كۇندەرى وزگەشە اڭگىمەشى، وزگەشە ىستىق ەدى. ەكى قاباتتى ءۇيدىڭ ۇستىڭگى كەڭ تەرەزەسىن اشىپ تاستاپ قالا ۇستىنەن اسىپ الىس قۇبا جوندارعا تىگىلگەن ەدىل ايدارحانوۆيچ كوكىرەك سارايى اشىلىپ قۋناي ءتۇستى. الدىندا عانا استانادان تاسىپ قۋانىپ ورالىپ، الداعى ءبىر اي زاڭدى دەمالىستى تامامداپ قىزمەتكە سوسىن كىرىسەمىن عوي دەپ ويلادى. الىستا قالعان التىنتانا جۇزدەسپەسە دە جۇرەككە ءمالىم تولقىندى تىلمەن جالعاسىپ، كەلگەلى بەرگى ءۇش كۇن ورايىندا ءۇش حات جولداپ، ەكى مارتە تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ ۇلگەردى. ساحارانىڭ كوكتەمگى تازا اۋاسىن سان قۇبىل يىسپەن تولتىرىپ اڭقىلداي سوققان ۇزىك جەلگە مەيمىلدەي تولقىپ ويلاعان؛ بۇگىن بارىپ عاينەكەڭنىڭ الدىنان وتەيىن دەپ. اڭعارىن اڭداپ اقىل سۇرايىن دەپ. وسى ءبىر تىرشىلىككە ءوزىڭىز باس بولىڭىز، اعايىنمەن جالعاسىپ توي قامىن جاسايىن، ەل ىشىندە ىسىڭە، سوزىڭە سىنشى كوز كوپ: قايتسەم دۇرىس شىعار؟ قايتسەم وڭدى بولادى؟.. دەپ بايلاۋ ءسوزىن ەستيىن دەپ. قىرىنىپ، جۋىنىپ، كيىمىن كيىپ ەندى ەسىككە بەت بۇرعانى سول-تىن: قوڭىراۋ بەزەك قاعىپ جونەلدى.
جەدەل بارىپ ەسىكتى اشقان: تابالدىرىقتان ءوڭ جوق، ءتۇس جوق «سۋناقاتانىڭ» ديرەكتورى قارىقبول اتتادى. تورگى بولمەگە جەتكەنشە اۋىز جاپپاي ەسىپ سويلەپ قۇلاق سارسىلتتى.
— تۇقىمىم تۇزداي قۇريتىن بولدى، ىنىشەك، — دەيدى ۇرەيى قالماي ءۇرپيىپ. — باياعىدا ءبىر جەڭگەمىز ايتقان: ە، نە بىلەسىڭدەر، مەنى قۇرتقان جوپپەلدەمە عوي دەپ. سول ايتقانداي مەنى اقكوڭىلدىك، الاقولدىق قۇرتاتىن بولدى.
— تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، اعاسى.
— جوسپاردى ورىنداسام جارايدى عوي دەپ دار-دار ەتىپ ات ءۇستى شاپقىلاپ جۇرە بەرەيىن؛ ماڭايىمدى بىقسىما قۋلىق ەندەپ جايلاپ العانىن قايدان بىلەيىن؛ ەندى ءبىر اپتانىڭ اڭعارىندا باقسام پالەنىڭ ءيىسى بۇرقىر-ا-ا-اپ تۇر.
ەدىل ايدارحان ۇلى اس ۇيدەن بارىپ شيپالى سۋ اكەلىپ بەردى. قارىقبول قولىنداعى ستاكاندى قوسا جۇتىپ جىبەرەردەي بولىپ باسىنا ءبىر-اق توڭكەرگەن. «ۋھ جان-اي» دەپ قوپارىلا كۇرسىنىپ تەرىن سۇرتكەن، كوزىنىڭ الاسى جويىلعان. قولىمەن ىمداپ ەدىلدى تىزە قوسىپ وتىرۋعا قوستى: كوڭىلقوستىق، تىلەۋدوستىق پەيىلمەن سىر اشتى.
— باياعىنى، جىراقتى ۇمىتايىق، ىنىشەك. جىل باسىنان سول ەلدىڭ ءىشتى-تىستى، مايلى-سۋلىقتى، كىرەسىلى-شىعاسىلى ازاماتى عوي دەپ ءوزىڭ بىلەتىن باس بۋحتى توعاي اراسىنداعى ازداعان سيىرعا پەرمە باستىق ەتىپ قويعانمىن. ۇجىمدا بەس ءجۇز باستاي سيىر مالى بار عوي؛ بورداقىعا قوياتىنىن بورداقىلايىق، ساۋاتىنىن ساۋايىق، ايتەۋىر سول بەس ءجۇز اشا تۇياقتى ۇجىم جەلكەسىنە قىپ-قىزىل شىعىن قىپ مىنگىزىپ قويمايىق؛ پايدا تابايىق دەدىم. باس بۋح-ەكەڭنىڭ قولىنا بيلىك، اۋزىنا ىرىق بەردىم، ال ىستە دەدىم. وسيەتى، ونەرى، ءسوزى، ۇلگىسى، ءبىر باسىنا جەتەرلىك جىگىت قوي — دوڭگەلەتىپ ءۇيىرىپ اكەتتى. تاقاۋدا بايقايمىن؛ يىعى قوقىرايىپ داۋىرلەي تۇسەدى، ادىمى ۇزارىپ وركەشتەنە بەرەدى، قيت ەتسە ماقتانعا باسادى، قيت ەتسە ەسىپ سوعادى. ويلايمىن: مىنەزىنىڭ وزگەرۋى تەگىن ەمەس دەپ، وسىندا ءبىر بالە بار دەپ. الدىن الۋدى ءدات قىلدىم. ءوزىڭ بىلەسىڭ — ءبىزدىڭ اۋىلدا اۋزىن اشسا ءىشى كورىنەتىن، ەل اراسىندا «بوپە» دەپ اتالىپ كەتكەن قۇلشىعاش ەسىمدى جىگىت بار. ىلعي اق سويلەپ، ادال جۇرەمىن دەپ ەلگە اتى جايىلىپ كەتتى. سونى كۇرىشتەن بوساتتىم دا، مالمەن مال بولعان قازاقتىڭ بالاسىسىڭ، سيىرعا بار، بويداعىن ساناپ ال، باقتاشى بول دەدىم. الگى بوپە باستىقتىڭ ءسوزى وزىنە بۇرىلىپ ايتىلعان سوڭ سىرت بەرمەدى، كونە كەتتى. تەك ايتقانى؛ باس بۋح-ەكەڭدى ىقتاپ مىنەز وزگەرتپەيمىن، جالعىز تۇياق كەم شىقسا دابىل كوتەرەمىن دەپ ءبىر تۇرشىكتىردى. سونىمەن ءسوزدى سارقىپ ايتقاندا — بالەنى بوپە باستادى. اپتا وتە بالاعىمەن جول سىپىرىپ كەڭسەمە كەلدى، جار قاباعىنىڭ استىندا جانارى شاڭنان ازەر جىلتىرايدى.
«قاركەكە، — دەيدى الگى بوپە. — باقتاشى بول دەگەن سوڭ ءسوزىڭىزدى جىقپاي مالدى سانادىم؛ مورلەپ، ەندەپ، تاڭبالاپ بۇرىنعى باقتاشىدان قابىلداي باستادىم، — دەيدى. قابىلداۋ ۇستىندە كوزىمنىڭ جەتكەنى — مال باسىنىڭ جالپى سانى دۇرىس، ءبىراق تىم مايدالانىپ كەتىپتى — دەپ تاعى تۇرشىكتىردى. وسى نەمە باس بۋح-ەكەڭمەن قوسىلىپ ايلا جالعاپ تۇر ما دەپ بوپسالايمىن؛ مايدالاپ كەتكەنى قالاي دەيمىن. بوپە ايتادى؛ ەسەپ ساناق كىتاپشاسىنداعى وگىز — وگىزشەگە، سيىر — قاشارعا، تانا — تورپاققا، بەستى وگىز — باسپاققا، قاشار — بۇزاۋعا اينالىپ كەتكەن: مال باسى جىل ساناپ ىرىلەپ، جۋانداپ ءوسۋدىڭ ورنىنا مايدالانىپ، سيىرقۇيىمشاقتانا بەرگەن: كەمى ءجۇز ءىرى قارا مالدىڭ باسى بار دا ءىزى جوق، بۇل كۇيىندە باقتاشى بولىپ مىندەتتەمە الا المايمىن د-ە-ەپ قاسقيىپ وتىر. ستول توقپاقتاپ باس بۋح-ەكەڭدى الدىما كەلتىرەيىن: ال باتىر، سەنىڭ سيىرىڭ العا قاراپ جەتىلىپ ءوسۋدىڭ ورنىنا جىلما-جىل جاساڭعىراپ كەتە مە، ءتۇسىڭدىرشى دەيمىن.
اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەدى دەگەن بار ەمەس پە. باس بۋح-ەكەڭ ىلگەرى-كەيىن كيتىڭدەپ، تاناۋىنىڭ استىنان مىڭگىرلەپ بوپەنى سىرتقا شىعارىپ جىبەرىپ، وڭاشالاپ وتىرىپ سىرىن اقتارادى. اۋىل اراسىنىڭ اعايىنشىلىعىنا، جاقسى كىسىلەردىڭ جول-جوراسىنا، دەمالىسقا شىققان ازاماتتاردىڭ قالتا پۇلىنا، كەلگەن كوميسسيانىڭ اۋزىن اڭداۋعا، ولگەن-جىتقانعا، تارتۋ-تارالعىعا جۇمسادىق؛ ءبارى دە وسى ەلدىڭ تاسى ورگە دومالاۋى ءۇشىن شىققان شىعىن — ەندى كەلىپ مەنى قيناماڭىز دەيدى-اي. بالە بۇلتىنىڭ ۇيىرلەرىن ءىشىم اۋەلدەن-اق سەزىپ ءبىلدى. ءوز قولىمدى ءوزىم كەسەم بە — جاتىپ بوقتادىم، كەيىدىم، جەرلەدىم، جەدىم؛ اقىرىندا — اقىلىڭا قوڭسى قوندىق، بۇل سۇمدىققا نە راۋا.
ول ايتادى: مالدىڭ قانى تولىپ، وسىپ-جەتىلەر جىل اياعىنا دەيىن جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىنشە قالسىن، جوعارعى جاقتان جاسىرا تۇرايىق دەپ.
مەن ايتامىن: ءتۇپ كىتاپتاعى بالانسىن قايتەمىز؟.. وكىمەت بىزدەن سول كىتاپتاعى مال باسى بويىنشا ەت، ءسۇت سۇرايدى عوي دەپ.
ول ايتادى: جەكە مەنشىك شارۋالاردان قول ۇشى كومەك الساق تا شىداي تۇرايىق، جاريا كىلمايىق دەپ.
مەن ايتامىن: ەرتە كوكتەمدە عانا جەكە قوجالىقتان ەت سالىعىن جيناپ تىنعان جوقپىز با دەپ.
ول ايتادى: حالىق — دانا، ەل ءىشى — قازىنا، تاعى دا ۇستەمەلەپ سالماق سالىپ كورەيىك، كونەر، تۇسىنەر؛ كوپ بولىپ جابىلىپ ەتتىڭ، ءسۇتتىڭ جوسپارىنان شىعارىپ جىبەرەر دەپ.
امال جوق، قولمەن ىستەگەندى مويىنمەن كوتەرەتىن زامان، ءىشىم ءجيدىپ كونگەندەي بولىپ وتىرعام. سىرتتان شاپكىسى قيسايىپ، بالاعىمەن ەدەن سىپىرىپ قۇلشىعاش، يا، سول بوپە كىرىپ كەلە جاتىر. سالقىن تومسارىپ ءتۇس جىلىتپايدى، بەت الپەتى جامان.
— ە، دەسىپ، اۋجاي ءتۇيىسىپ وتىرعاڭدارىڭدى بىلەمىن، باقتاشى بولماي تۇرىپ ادىلەت ىزدەيمىن، ورتاقتىڭ مالىن بەيبەرەكەت جاراتىپ، بۇتارلاپ، تاراتىپ، مايدالاتىپ جىبەرگەن پەرمە باستىقتىڭ بەتىن ايداي ەتەمىن، — دەيدى.
— اۋ، بوپە!.. وۋ، قۇلشەكە!.. اعايىنبىز، اۋىلداسپىز، سابىرعا توقتايىق، قارا نيەت كۇنشىلدىكتى قويايىق، تۇسىنىسەيىك، — دەيمىز. كونبەيدى.
— باياعى جەر ولشەگىش كوميسسيا كەلگەندەگى ازداپ اششىلاسقانىمىزدى ۇمىتايىق، ەل ابىرويى — بارىمىزگە ورتاق، جۇرتقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا بولمايىق، — دەيمىز. مويىن بۇرمايدى.
«تۋرا عاينەكەڭنىڭ الدىنا بارىپ اشىپ سالامىن»، — دەپ تەگى يلىكپەيدى.
— ەدىل، ىنىشەك، از ايت، كوپ ايت، ءسوزدى سارقىپ كەلگەندە سول بوپە تاپ ءقازىر سەنىڭ اۋرۋحاناڭدا جاتىر، تاپ جاڭا ءوز قولىممەن اكەلىپ جاتقىزدىم، اعاڭنىڭ ەڭدىگى ابىراي-اتاعى، سۋىشكىلىگى ءبىر عانا ساعان بايلانىستى بولىپ تۇر، ءبىر امالىن جاسا، قۇتقارا كور، — دەپ قارىقبول شاتىناعان الاپىش جانارىنا جاس ءۇيىرىپ، موجىپ، سۇرلانىپ وتىرىپ قالدى.
وسى اڭگىمەنى ەستىپ وتىرعان ەدىل ايدارحان ۇلىنىڭ تىنىسى تارىلىپ، ەت جۇرەگىن سۋىق قول سيپاعانداي اسەر ەتتى.
«سۋناقاتادا» وتكەن وقيعا تومەندەگىشە ەدى. انا جىلعى جوسپارداعىدان كۇرىشتى الدەقايدا كەم ەگىپ: سول اۋەلگى جوسپاردا كورسەتىلگەندەي جەر جىرتىلعان، تۇقىم سەبىلگەن، سۋارىلعان، ءونىم جينالعان دەپ مەملەكەتتەن نەسيەگە اقشا جەپ؛ زاڭسىز اقپار جاساعان سوۆحوز ماماڭدارىن بەدەلدى كوميسسيا الدىندا جىعىپ بەرگەنى ءۇشىن قۇلشىعاش «قاراقۇلاق بالە» اتالعان. بۇل بايعۇس ىلىك-شاتىستى جىقپىلى مول، بىر-بىرىمەن ۇشتاسىپ جالعاسىپ جاتقان سۋناقاتا تىرشىلىگىن قايدان بىلگەن. ءبارى سول گازەتتە دالاباي جازعانداي، ءبارى سول بيىك مىنبەدەن ايتقانداي دەپ ويلايتىن. ديقانشىلىق شارۋاعا توسەلىپ، كەتپەن شاۋىپ، داقىل كۇتكەن قاراپايىم جۇرتپەن باردى ءبولىپ جەپ اجەپتاۋىر كىسى اتانىپ قالىپ ەدى. باياعى جەر ولشەگەن كوميسسياعا شىننىڭ بەتىن اشتىڭ دەپ اۋىل دوكەيلەرى بۇدان سىرت اينالىپ شىعا كەلدى. زۆەنو جەتەكشىلىگىنەن بوساتتى. قايدا بىلىعى شاش ەتەك شارۋاعا جەكتى. اۋزى جەڭىل اۋىلداستارى — زامانا جەلىن باعدارلاپ بىلمەيسىڭ، قىڭىرايىپ قيسىق جۇرەسىڭ، جەڭ ۇشىنان جالعاسپايسىڭ، اعايىنشىلىق بىلىق-شىلىققا ميداي ارالاسپايسىڭ، جاڭا عانا دۇنيەگە كەلگەندەيسىڭ دەپ — بوپە اتاندىردى. ءبىر جەلوكپە وتىرىك-شىنىن قوسىپ الامىشتاپ بىرەۋدى ناقاقتان جامانداپ جاتسا — بوپە ەستىمەسىن دەيدى. ءبىر بەلسەندى باسقارما باستىعىنىڭ قىزعىشتاي قورعىشتاپ جۇرگەن جىلقى تۇلىگىنە اۋىز سالىپ سوعىم سىباعا بولىسسە — بوپە كورمەسىن. ءبىر بەلسەندى دەمالىس الىپ الىس كۋرورتقا شىعىپ بارامىن دەپ قالتالى جورالارىن جول اشارعا شاقىرسا — بوپە بىلمەسىن. از ۋاقىتتا اۋىل ازاماتىنان شەتكەرىلەپ، بۇيرەكتەنىپ، بار مەن جوق اراسىندا سەندەلىپ قالدى.
بايقايدى — اۋىلداعى بۇل قارسى كەلگەن بىرەن-ساران جىلپوستىڭ ەشتەڭەسى كەتەتىن ەمەس: اڭدايدى — قايتا اۋىلداستارىن ادالدىققا شاقىرىپ شىر-پىرى شىققان، الگىلەرگە جەككورىنىشتى بولعان مۇنىڭ كۇنى كۇن ەمەس. ناۋقاندىق شارۋاعا شاش ەتەكتەن ارالاسىپ اق تەر، كوك تەر بەينەت كەشسە دە الاتىن اقىسى ءماز ەمەس. سودان كەۋدەسىنە اششى تۇتىندەي كۇدىك تولادى؛ تاماعىنا ءتۇيىر-تۇيىر تولقىن ورالادى. وزگە ادام بولسا دابىستى دوكەي، بادىك بەلسەندىلەرگە قارسى بەتتەپ نە قىلام دەپ، ءا دەپ قولىن ءبىر سىلتەپ وزگەرىپ، قۇبىلىپ شىعا كەلەر مە ەدى. بۇل ويتپەدى. تاسقا بىتكەن ۇشقات اعاشىنداي قاتا تىرمىسىپ قاسقيىپ تۇرىپ الدى. ايتسە دە سوڭعى ايلاردا تابىسى ازايىپ، كىسى قولىنا قاراعانداي بولىپ جىڭىشكەرىپ قالدى. ويلاعان: وسى ۇجىمدى الاقانىندا ءۇيىرىپ وتىرعان قارىقبول وقۋدىڭ ءتۇبىن تەسكەن كوزى اشىق ازامات قوي دەپ: الدىنا بارايىن، ارىزىمدى ايتايىن: جۇمىس سۇرايىن دەپ. قاباق تانىعىش، اۋىز باققىش بەدەلدى باستىق تابىستىراق بىردەمە تاۋىپ بەرەر دەپ.
بوپە امالسىزدىق ايداپ ادىلەت ىزدەپ ديرەكتوردىڭ الدىنا كەلدى. قارىقبول كوز قۇيرىعى قيعاشتانىپ، اۋزى بۋىلىپ قاعاز جازىپ وتىر ەكەن. ءىشى سەزىپ وتىر — كەلگەنىن ونشا جاراتپادى. باستىقتىڭ اڭعارىن تانىماي بەيمەزگىل ۋاقىتتا كەلىپ شارۋاسىنان ءبولدىم بە دەپ قاتتى قۋىستاندى.
— قارەكە، كەيىنگى ايلاردا بارىپ كەل، الىپ كەلمەن شابامىن دەپ؛ جۇكشى، مال ايداۋشى، تۇقىم تاراتۋشى، جەكەدەن ەت جيناۋشى، كوڭ تاسۋشى، تىڭايتقىش توگۋشى بولامىن دەپ، ءار كاسىپتىڭ باسىن ءبىر ۇستاپ كون شوقايىم سارتىلداپ توزىپ كەتتىم. ماعان ءبىر تۇراقتاپ ىستەيتىن جۇمىس تاۋىپ بەرىڭىز.
قارىقبول ءىش قويماسىن اشپاي كوزىنىڭ استىمەن تىنتە قارادى. كەستەلەي دىلمارسىمەي-اق شارۋاسىن ەركىن ايتىپ شىققان بوپەنىڭ بەتتىلىگىنە تاڭىرقادى. «قاسقا دەسە قاسقاسىڭ-اۋ» دەپ ىشتەي ءتانتى بولدى؛ «كوبىمىزدە وسى مىنەز جەتپەيدى-اي، سويتەمىز دە پىش-پىش سوزگە ۇيىرسەكتەيمىز، ۇندەمەيمىز، كوڭىلگە قارايمىز، باتا المايمىز، بوپسالايمىز. وزىڭدەي ادال جىگىتتەر وسى اۋىلعا اۋاداي قاجەت». قارىقبول قاراپ وتىرىپ قۇلشىعاشقا ريزا بولدى.
— وقۋ ءوتىپ كىتاپ شالىعى تيگەن ساۋرانبايدان ەرتە ايرىلدىق، كوپ كىسىنىڭ ءقادىرى ولگەندە بىلىنەدى ەكەن.
بوپە ديرەكتوردىڭ تۇسپالداپ قۇباجونداتىپ سويلەگەن ءسوزىن تۇسىنبەدى.
— باس بۋح-ەكەڭ ءبىر سيىرشى ناۋقاستى بولىپ پەنسياعا شىققالى ءجۇر، ورنىنا مالساق، بەينەتى كوپ، ارتىق ءسوزى جوق كىسى تاۋىپ بەر دەپ وتىنگەن. ماقۇل دەسەڭ سوعان جىبەرەيىن.
بوپە ەكى قولعا ءبىر جۇمىس، تاعدىر سالدى ءبىز كوندىك، مەيلىڭىز دەپ ريزالىعىن ءبىلدىردى. قارىقبول كەلىسە قويادى دەپ ويلاماسا كەرەك، تابان استىندا ءماز بولىپ قۋانىپ كەتتى. ەندى بوپەگە ىستىق تارتا قارادى. باس بۋح-ەكەڭنىڭ اتىنا قاعاز جازىپ، حاتشى قىزعا بۇيرىق ازىرلەڭىز دەپ بايلاۋ ايتتى. سونىمەن بوپە ويدا جوقتا ۇجىمنىڭ بىلدەي سيىرشىسى بولىپ شىعا كەلگەن. ديرەكتوردىڭ قول قويىپ ۇستاتقان قاعازىن ءتورت بۇكتەپ جان قالتاسىنا سالىپ ەندى كەتۋگە اينالعان. قارىقبول ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن ءىلىپ كىدىرتتى دە، وزگەشە ءبىر تىلەك ايتتى. تىلەك ەمەس-اۋ، اقىل، اباي سەكىلدى ءسوز ايتەۋىر.
— ۇجىمنىڭ مالى كەم دەگەن الىپقاشتى سىبىس ءسوز بار؛ بىلتىر كۇزدە ارنايى وكىل جىبەرىپ ساناتقانمىن: توعاي اراسىن تۇگەل ءتىنتىپ اشا تۇياق اتاۋلىنى تىزىمدەدىك، جاسىن كەستىك، ەن سالدىق؛ مەملەكەت مالىنىڭ ەسەبى دۇرىس دەپ اقپار وتكىزدى. بىلمەيمىن، فەرمانىڭ جاڭا باستىعى جاڭىلىپ جۇرمەسە... ايتەۋىر تيەسىلى مالىڭدى قاعاز جۇزىندە عانا ەمەس؛ تۇستەپ-تۇگەندەپ، كوز الدىڭنان وتكىزىپ ساناپ ال. كانىگى سيىرشىلاردىڭ ساناقشىنىڭ كوزىن الا بەرە ايلا جاساپ، كەمىس مالىنىڭ ورنىنا توعاي اراسىندا بىتىسىپ ارالاسىپ جاتقان بوتەننىڭ ءىرى قاراسىن ايداپ اكەلىپ ساناتا سالاتىن قۋلىعىنان ساق بولعايسىڭ.
بوپە وزىنە بۇرىلىپ ايتىلعان ءتىرى سوزگە ريزا بولىپ قوشتاستى. قارىقبولدىڭ نەگىزى ادال دەپ ويلاعان؛ جاستاي بىلىق-شىلىققا ارالاستىرىپ، ءار تاراپقا تارتىپ تيتىعىنا جەتكەن كىنا بىزدەن. حالىق قايماعى بولاتىن جىگىتتى ءبىرىمىز — قارا نيەت كۇنشىلدىككە تارتىپ، ءبىرىمىز — جالعان ماقتان، ۇرگوپپە بوسپەلىككە باستاپ ءبۇلدىرىپ جۇرگەن، ءۇرپيتىپ، ۇرىككىش ەتكەن ءوزىمىز.
وسى ويمەن بوپە توعاي اراسىنا ءسىڭىپ، سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق دەگەندەي كەڭ اتىراپتا كورشى شارۋاشىلىقتىڭ، جەكە مەنشىكتىڭ مالىمەن ميداي ارالاسىپ توزعىنداپ جاتقان سيىر فەرماسىنا جەتتى. اڭىرەيگەن ۇلكەن قاقپالى كەڭ سارايدا ساۋىن سيىرلاردى عانا تۇگەندەپ ۇستايدى ەكەن. بويداق مال توعاي اراسىندا ءشىلدىڭ قيىنداي توزعىنداپ كەتكەن كورىنەدى. سيىرشىنىڭ ۇيىندە قايماققا نان شىلاپ جەپ وتىرعان كەشەگى باس بۋح، بۇگىنگى فەرما مەڭگەرۋشىسى — بوپەنى كورگەندە كىرپىدەي جيىرىلدى.
— سەنى كىم جىبەردى؟ — دەپ قويماي تەرگەدى.
— سيىر باعۋ سالقىن ۇيدە وتىرىپ ارىز سۇيكەۋ ەمەس، — دەپ ءبىزىن سۇقتى.
— سەنەن باقتاشى شىعادى دەپ جۇرگەن، ءاي، قارىقبولدا دا مي جوق، — دەپ ايدالاداعى باستىققا ءتيىستى.
— وسى باستان اشىپ ايتايىن — جەكە سيىرىڭ بولسا ورتاقتىڭ جەم-شوبىن جەپ بىتەدى، قاراسىن كورسەتپە، اۋلاق الىپ كەت، — دەپ زىلدەنە ايبار جاسادى.
— قالىڭ جىمبا توعايعا سيىرشى بولامىن دەپ كەلىپسىڭ — جوعارىعا ارىز جازبايسىڭ، ءسوز كۇڭسىتپەيسىڭ، وسەك تاسىمايسىڭ، كورسەڭ دە كورمەگەن بولاسىڭ: كونسەڭ — وسى، كونبەسەڭ — جول انەكەي، — دەپ وركەشتەنە وكىم ايتتى.
— توعاي اراسىندا توزىپ جۇرگەن ەكى ءجۇز باس بويداق مالعا يەلىك ەتەسىڭ، — دەپ بايلاۋىن ءبىر-اق ايتتى سوسىن.
بوپە الگى ايتقان ەكى ءجۇز باس وگىز بەن وگىزشەنى ساناپ الاتىندىعىن ءبىلدىردى. بىلدىرگەن جوق-اۋ، پەنسياعا شىققالى قام جاساپ، ارىز جازىپ جۇرگەن سيىرشىعا اشىعىن ايتتى. فەرما مەڭگەرۋشىسىنىڭ الگى سيىرشىمەن سىرى ۇشتاسىپ قالعان با، ونى ىعىنا الىپ، مۇنى اۋىز اشتىرماي ال كەپ تىقسىرسىن... ال كەپ ىقتىرسىن. اشۋلانعانى سونشا، بايىزداپ وتىرا الماي تىزەرلەي جورعاقتاپ كەتتى. جەل جاعىنان ەسىپ سوقتى. باسشىنىڭ بۇل مىنەزىنە تۇسىنە الماي قايران.
— سەن نەمەنە؟.. تەكسەرۋشىمىسىڭ؟.. الدە پايعامبار جاسىنا كەلگەن مىنا پالەنشەگە، دارداي بەدەلى بيىك ازامات مىنا ماعان سەنبەيمىسىڭ؟! ايتشى، كانەكەي؟ — دەيدى.
— مىناۋ مالدىڭ جاسىن، سالماعىن، سورتىن كورسەتىپ مورلەگەن قاعاز، مىناۋ ولگەننىڭ اكتىسى، ال دا اتىڭا ءمىنىپ شارۋاڭا اتتان، جۇرە-بارا ءتانىپ-بىلىپ تۇگەندەپ الاسىڭ، — دەيدى جانە.
— تەگى قويماساڭ — مىنا پالەنشەكەڭ باستاپ بارىپ مالدىڭ بەت-باعدارىن كورسەتىپ قايتسىن، — دەيدى.
اڭكىلدەپ جەتكىزە ايتىپ تاراتىپ بەردى.
ماقۇل. بوپە باسقا سالدى — ءبىز كوندىك دەپ پايعامبار جاسىنا كەلگەن سيىرشىنىڭ سوڭىنان ىلەسىپ توعاي ارالاپ، تەنتىرەپ كەتتى. بيىل مەيرامقالا استىنداعى جيدە، شىلىك، توراڭعى، قامىس، ءسامبى تال ارالاس توعايى قاۋىنداي كوتەرىلىپ اقشىل، قىزعىلت، ورتەڭ، كوكنىل، شيكىلسارى تەڭگە جاپىراققا مالىنىپتى. ءيسى تاناۋ قىتىقتاپ كوكىرەك اشادى. ارادىك توبەدەن سىپسىڭداپ الاقانات ۇشىپ؛ پاتتەك، سارقانات سەكىلدى توعاي بادىكتەرى تىنىمسىز شيقىلدايدى. سىردىڭ اشۋشاڭ بۇتاسىنا بەت تىرناتىپ، كۇرەڭ جابىمەن جالعىز اياق سوقپاقتا بۇلكەكتەپ كەلە جاتىپ بوپە ويلاعان؛ جارىقتىق سىرداريا بيىل تاسىعان ەكەن دەپ. كونە كەنەۋ وزەن ەرتە كوكتەمدە قۇلاشىن كەڭ جايىپ تاسىسا — توعاي دا قۇلپىرىپ رەڭدەنىپ شىعا كەلەدى. اڭعارىن تارتسا — جاعاداعى قالىڭ قاۋ اڭىزاقتا ۇشا جازداپ، شاڭى شىعىپ، پەيىلىن تارتىپ كەتەدى. توعاي اراسىنا جايىلعان مال لەزدە دوڭگەلەنىپ ديلانادى؛ سوڭدا مالشىنىڭ دا مەرەيى ۇستەم، قۇرىعى كيەلى دەگەن ءسوز. ءوستىپ وز-وزىنەن ىشتەي سەمىرىپ ءجۇرىپ وگىز بەن وگىزشەلەردى كوز الدىنان ساناپ وتكىزە باستادى.
بايقايدى، پايعامبار جاسىنا كەلگەن كوكەسى كىل ءبىر جاسار، ەكى جاسار بويداقتى قامشىسىمەن نۇسقاپ كورسەتەدى. «مىنا باياعى اقسارباس الا وگىزدەن قالعان اسىلدىڭ تۇقىمى، مىناۋ زەڭگىبابا مىنگەن اي ءمۇيىز ءسۇتتى سيىردان قالعان تۇياق... ءۇيىرىن قاسقىرعا بەرمەيتىن ءبىرمويىن بۇقاري بۇقانىڭ جۇراعاتى...» — دەپ تاپتاپ ايتىپ بۇلدايدى كەپ. قاعاز بەتىندەگى بۇعان ءتيىستى ەكى ءجۇز باستىڭ ءجۇزى ءىرى وگىز، ەلۋى قۇنان، تاي وگىز، وڭگەسى جاس مال بولۋعا ءتيىس ەدى. ءتۇس اۋدى، كۇن ەكىندىگە قۇلادى، سەرگەلدەڭ سەڭدەلىسپەن ءالى ساندالىپ ءجۇر: ءىرى وگىز كوپ بولسا سەكسەننەن اسپايدى، قالعانى كىلەڭ ءبىر جاسار، ەكى جاسار موينى بىلعاقتاعان جاس بۇقالار. بوپە كەلمەي جاتىپ مالشى اۋلەتپەنەن اششىلاسقانىم بىلگەندىك بولماس دەپ ويلاعان. ءومىرىن وتىرىككە جانە قۇرعىسى كەلمەيدى. جانە باسپاق، تورپاقتارعا قاراپ تورىعا تۇسەدى. اقىرىندا اۋكەسى ءتۇسىپ الجىعان، ءمۇيىزى قاعىلعان كارتامىس وگىزدى كورگەندە شىداماي كەتتى.
«بۇل بولمايدى، اقساقال! — دەدى جانى ىشقىنىپ، — قاعازدا بەس جاستان اسقان مال — جىلما-جىل ەتكە تاپسىرىلعان دەپ جازىلعان؛ بوتەن بىرەۋدىڭ كارتامىسىن تىقپالاپ تۇرسىز».
پايعامبار جاسىنا كەلگەن سيىرشى بوپەنى بالاسىنىپ، وسيەتتەپ، ەزبەلەپ ءبىراز سوزدەر ايتتى. بوپە سالقىن تومسارىپ تۇرىپ الدى. «بولمايدى، اقساقال!» — دەدى. «كۇنى ەرتەڭ كۇللى مالىڭىزدى قوراعا قايىرىپ ايداپ كەلىڭىز، تارازى باسىنان وتكىزىپ، تۇستەپ، تۇگەندەپ ساناپ الامىن»، — دەدى دە تىزگىنىن شالت بۇرىپ قايىرا شىعانداپ كەتتى. فەرما باسىنا كەلىپ باستىققا... وسىلاي دا وسىلاي... توعاي اراسىندا كىمدىكى ەكەنى بەلگىسىز، بار مەن جوقتىڭ اراسىنداعى توزعىن مالدى قاعازبەن قابىلدامايمىن... دەپ اشىعىن ايتتى. باستىق قاراپ وتىرىپ الشايىسىپ اششىلاسۋعا اينالدى.
ءارى تارت، بەرى تارت ءبىراز ىرعاستان سوڭ مالدى قوراعا ءۇيىرىپ ايداپ كەلىپ، تىزبەلەپ ساناقتان وتكىزە باستادى. ول ءۇشىن اۋەلى اشىق قورانىڭ اۋزىن تارىلتىپ، ءبىر ەگىز ازەر سيىپ وتەتىندەي قىسپالى ەنسىز ەسىك جاساپ، ەكى جاعىنا تاقتايدان بيىك قاۋ قابىرعا شەگەندەدى. ايداعان مال الگى قىسپاققا ەنگەن مەزەتتە الدى-ارتىنا سىرىق سۇعىپ توقتاتىپ كوپتەپ تاستايدى. بەينە ەگىز تاقتاي قاپشىقتىڭ ىشىنە تۇسكەندەي بولادى. تىعىرىققا تىرەلگەن مال قانشاما اساۋ بولسا دا تىرپ ەتىپ تۋلاي الماس؛ ءتىسىن اشىپ جاسىن انىقتا، سوسىن ەن سالىپ، تاڭبا باس سوسىن. بوپەنىڭ ەلدەن ەرەك قيمىلىنا، پىسىق تىرشىلىگىنە قاراپ پايعامبار جاسىنا كەلگەن سيىرشى شىمىرىگىپ ءىشىن تارتتى. مىناۋ ناعىز جىرىڭدى، تاس ءتۇيىن پالە ەكەن دەپ ويلادى. اقىرزاماننىڭ ىشكىمگە سەنبەيتىن قيتابان قانپەزەرلەرى دەپ ىشىنەن قارعادى.
بويداق مالدى قانشاما قۇيىقتىرىپ ۇدەتە ايداعانىمەن بوپەنى الداۋسىراتا المادى. ەشكىمگە سەنبەيدى، قيا باسىپ اۋىتقىمايدى. كۇن باتىپ كىرپىك ۇيىرىلگەندە بارىپ ماڭدايىنان سۇمەك تەرىن سىپىرىپ، بەلىن جازىپ، قيقالاڭداپ اعاش قوراعا سۇيەندى. «تاڭبالانعان، ەن سالىنعان، جاسى انىقتالعان بويداق ءجۇز سەكسەن: ەندىگىسىن ەرتەڭگى جارىقپەن اياقتارمىز»، — دەيدى ءىش قويماسىن اشپاي. قورانىڭ ىشىندە سۇيىلىپ سيرەپ قالعان مال شىعىپ كەتپەسىن دەپ قاقپانى سارت ەتكىزىپ جاپتى. جايلاپ سيىرشىنىڭ ۇيىنە ايالدادى. ۇلكەن شاراسى قان قىزىلدانىپ توعاي اسىپ جوعالعان كۇن سوڭىنان ءسۇزىلىپ قارايدى. كوكبارقىن مۇنار جاپقان قيىر تۇڭعيىقتى كوزبەن شولادى.
قاق توردە وشارىلىپ ورنالاسىپ شاي سوراپتاعان فەرما مەڭگەرۋشىسى ءجون-جوسىق سۇرادى. كەرزى ەتىگىن شەشىپ، قول شايىپ كەلىپ داستارقان جيەگىنە جۇرەلەگەن بوپەگە اتارعا وعى جوق.
— قالاي، بىتىردىڭدەر مە؟ — دەيدى سىزى مول ۇنمەن. بوپە ءۇشىن پايعامبار جاسىنا كەلگەن كىسى جاۋاپ بەردى.
— جيىرما شاقتى باس قالدى، ەرتەڭگىسىن تامامدايمىز.
— ە، نەگە سىرتىنان ساناپ ايداپ قويا بەرمەيسىڭدەر؟ وكىمەت مالىن تاۋلىك بويىنا قاپىرىق قوراعا قاماپ، ارىقتاتۋعا كىم پراۋا بەردى سەندەرگە؟
— ءبىر تاۋلىككە جىلىكتى مال قوڭىن جويمايدى، — دەپ بوپە تۇڭعىش رەت تىلگە كەلدى. — ەڭ قيىنى — كوز الدىمنان، قول استىمنان وتكەن الگى مال مىنا قاعازداعى اقپارعا مۇلدەم ساي ەمەس. بويداقتىڭ جارىمى مايدالانعان، باسەكە.
فەرما مەڭگەرۋشىسىنىڭ جانارى اسپانداپ، شاراسى شاتىناپ شىعا كەلدى. تۇيىلە سوعاتىن داۋىلداي تۇنەردى.
— «مايدالانىپ كەتكەنى» قالاي؟!
— مەملەكەتتىك اقپاردا انىق كورسەتىلگەن بەستى ەگىز ەلۋدىڭ ۇستىندە بولسا — الگىدە كوز الدىمنان قىرقى عانا ءوتتى؛ وڭگەسى ىلعي ەكى جاسار، ءۇش جاسار بۇقالار عانا؛ سول سەكىلدى مالدىڭ جارىمىنان استامى يا اۋكەسى ءتۇسىپ الجىعان كارتامىس، يا بىلتىر تۋعان جىلىگى جەتىلمەگەن جاس وگىزشە وڭشەڭ. ءسوز ءتۇيىنى — كۇيلى-ديلى، سويىسقا، سوعىمعا جارامدى مالدى قولدى قىلىپ ازايتقانسىز: ونىڭ ورنىنا باسقا-باس ءدال ۇرىپ تۇرسىن دەپ ايتەۋىر اشا تۇياق قوسقىزعانسىز. ەرتەڭدى كۇنى وكىمەت قاعازداعى مالىنىڭ باسىن سۇرايدى. سوندا مەن مەملەكەت بالانسىنداعى ءىرى قارادان ونەتىن پالەنباي توننا ەتتى كىمنەن داۋلاپ وندىرمەكپىن؟.. كىم قۇرتتى دەمەكپىن؟.. توقەتەرى — مۇنداي بىلىق مالدى قول قويىپ قابىلداپ الا المايمىن. باسىم ەكەۋ ەمەس، باسەكە.
پايعامبار جاسىنا كەلگەن سيىرشى سويقان سوقتىعىس باستالار دەپ قاۋىپ ويلادى. ايەلىنە ىم جاساپ تىعۋلى جاتقان جارتىلىق اراعىن شىعاردى. فەرما مەڭگەرۋشىسى مەن بوپەگە ءبولىپ قۇيا باستادى. ءمۇيىزىمىز قاعىلعانشا سۇزىسەمىز دەگەندەي ەكى قوناعى ەكى بۇرىشتا ساقايىپ سىرەسىپ وتىر.
— قابىلداي الماساڭ مەيلى، اقپار قاعازدى اكەل، مالعا باسقا كىسى تابارمىز، جولىڭ اشىق ەندەشە.
بوپە مانا ەرتەڭگىسىن العان اقپار قاعازدى قايىرعان جوق، قاساقانا ءتورت بۇكتەپ قالتاسىنا سالىپ الدى.
— قاعازدى اكەل. — جوق، بەرە المايمىن. — قاعازدى قايتار دەيمىن! — جوق، قايتارا المايمىن! ەرتەڭ تۇرامىن دا ورتالىققا تارتامىن، كورگەن-بىلگەنىمدى قارىقبولعا جايىپ سالامىن؛ تەگى بولماسا ودان اسىپ عاينەكەڭنىڭ الدىنا بارامىن، وسىلاي دا وسىلاي، توعاي اراسىنداعى قوعام مالىن اياماي ءوز مالىنشا تالاپ جەپ جاتقان ۇياتى از ادامدار بار ەكەن دەپ ايتامىن، جاسىرمايمىن. مەنى «بوپە» دەپ تەگىن اتاپ جۇرگەن جوق شىعارسىڭدار.
فەرما مەڭگەرۋشىسىنىڭ ءجۇزى ءورت سوندىرگەندەي تۇتىگىپ، قانى قاشىپ كوگىس كۇلگىندەنىپ شىعا كەلدى. قاراعان كىسى تەگى شوشيتىن. بەينە موينى استىنا ءتۇسىپ وماقاسا جىعىلىپ، شاڭعا اۋناپ تۇرەگەلگەن پالۋان سەكىلدى. بەينە جەلدى كۇنى كور قازىپ، سۇيەككە كىرگەن ازاشى ادامداي تەگى. ماناعى ارىنى ازايىپ، رۋحى قاشىپ باسەڭسي ءتىل قاتتى.
— قاعازدى قايتارمايسىڭ با ءسويتىپ؟
— قايتارمايمىن.
الدىنداعى ستاقان تولى اراقتى كومەكەيلەتە ءبىر-اق توڭكەرگەن فەرما مەڭگەرۋشىسى ۋھ دەپ اۋزىنان جالىن اتىپ ويلاعان؛ بوپەگە اقپار بەرىپ، مال ساناتقان مەندە دە مي جوق دەپ. ءىس قوزعالىپ، قاراڭعى ۇيگە كەتتى دەگەن وسى دەپ. مالدىڭ ءىرىسىن ساتىپ، ورنىنا جاس مال قوسىپ باسىن تۇگەندەپ، دارىلداپ داڭعىراپ جۇرە بەرەرمىن بە؟ سونىڭ ءبارىن ءوزىم جەسەم، ءوزىم سىڭىرسەم ءبىر ءسارى-اۋ! «مىرزا جىگىت، سەرى جىگىت» اتانامىن دەپ، استاناعا قىدىرامىن دەپ قۇرتتىم عوي؛ ەلگە قىدىرىپ كەلگەن سىيلى ءۋالى كىسىلەردى ريزا ەتىپ شىعارىپ سالامىن دەپ دىڭكەلەدىم عوي؛ اعايىننىڭ سورپا-سۋىنا، سوعىمىنا قاراسامىن دەپ قانقاقسادىم عوي؛ تۇبىمە كوڭىل-قوستىق، تىلەۋ دوستىق جەتتى عوي!.. پاي-پاي-پاي، ءىشىم ورتەنىپ ءولدىم-اۋ. يا، وسى ءتۇن قيسىعىنا قىڭىرايعان بوپەنى قۇلاقتان باسىپ دەگەنىمە كوندىرەمىن، يا...
فەرما مەڭگەرۋشىسى ءوز ويىنان ءوزى شوشىپ كەتتى.
ءۇي يەسى ساندىق تۇكپىرىندە جاتقان جالعىز شىنى كونياگىن سۋىرتىپ تاعى قۇيعان، باستىعى جۇتقىنشاعى جۇگىرىپ تاعى قىلق-قىلق جۇتتى. بوپە اراقتان دا، كونياكتان دا تاتىپ العان جوق. بىرەر قارپىتىپ نان اسادى دا سوڭىن ىستىق شايمەن يتەرگىلەپ تەرىن تامشىلاتىپ وتىردى-وتىردى دا «ەرتە تۇرۋىم كەرەك، جاتىپ ۇيىقتايىن» دەپ سىرتقا شىعىپ كەتتى. سيىرشىنىڭ ايەلى قوناقتار سالقىن جاتسىن دەپ توسەكتى سىرتتاعى سەنەككە، تاقتاي ساكىنىڭ ۇستىنە سالعان ەدى. ءۇي يەسى ەلپەكتەپ: «اۋ، تاماق ءپىسىپ قالدى عوي، جەپ جاتپايمىسىڭ؟» — دەپ سوڭىنان جۇگىردى. مەڭگەرۋشى ەتەگىنەن باسقانداي بولىپ قايتا وتىرعىزدى. «دىمىڭ ىشىڭدە بولسىن»، — دەدى ءزار شاشىپ: «بارسىن، جاتىپ دەمالسىن، جەرتاڭىرىسىپ بارادى عوي، كورىپ الارمىز...»
فەرما مەڭگەرۋشىسى الگىدە ساناسىنا شانشۋداي تيگەن سۇمدىق ويىنان ارىلمادى. يا، وسى ءتۇنى ادالدىق، ادامگەرشىلىك ءۇشىن نە قۇقايعا قايمىقپاي باراتىن بوپەنى قۇلاقتان باسىپ دەگەنىمە كوندىرەمىن، يا...
كونياكتىڭ قالعانىن سارقىپ ءىشىپ، بوس مويىن بولىپ وتىرعان فەرما مەڭگەرۋشىسى ويلاعان: قايتسەم بوپەنىڭ الدىن ورايمىن دەپ. وسىناۋ قىزىل كوز پالەدەن ءقايتىپ قۇتىلامىن دەپ. انا جىلعى جەر ولشەگىش كوميسسياعا دا شىلپ ەتپەي شىننىڭ ءجۇزىن اشىپ، بەتىن ايداي ەتىپ ەدى؛ تالقىعا ءتۇستى، گازەتكە شىقتى، قىزمەتىنەن بوسادى، ايتەۋىر تەزى قاتتى سىناقتان، قيىن وتكەلدەن وتكەندەي اۋپىرىم-تاڭىرىممەن ارەڭ قۇتىلىپ ەدى. اينالايىن جاناشىر اعايىندارى ساۋعا سۇراپ، ارا ءتۇسىپ جانىن الىپ قالعاندى. ەندى مىنە قىلاياعى قۇردىم تىعىرىققا تىرەلىپ تاعى ماڭدايىن توقپاقتاپ وتىرعانى. وسى بوپەنى قول استىما سيىرشى بولاسىڭ دەپ نۇسقاپ جىبەرگەن، اراعا ارىزقوي پالە جۇرگىزگەن تۋاسى قارىقبول وڭبايدى. يا، مەنى سىلكىلەپ شاڭىمدى قاعىپ، الدى-ارتىمدى وراپ تەكسەرە تۇسپەكشى، يا، تۇبىمە جەتپەكشى. ايتپەسە بوپەنىڭ سىرىن بىلەدى، تالاي اۋزى كۇيگەن، وپىق جەگەن؛ كولەڭكەدەي سۇمەڭدەتىپ سوڭىما سالعانى قالاي؟.. جەلىمدەي جابىستىرعانى قالاي؟.. از ايت، كوپ ايت، اجەپتاۋىر بەل ساناپ جۇرگەن قارىقبولىڭنىڭ ءتۇبى شيكى.
— الگى ۇيىقتادى ما؟ — دەدى ءبىر مەزەتتە باسىن وقىس يىعىنا قوندىرىپ. ءۇي يەسى داستارقان جيەگىندە قالعىپ كەتىپتى.
— ءلابباي، نە دەيسىز؟
— الگى ۇيىقتادى ما؟
— كۇنى بويى الجا-الجا بولىپ وگىزبەن جاعالاسقان جانتالاسقان كىسى مانا-اق سىلەسى قاتىپ تىراپاي استى. ءوزى دە ەرەن قارۋلى ەكەن، كۇشى قاي جەرىنە سيىپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن.
— مىنا قىزىل كوز پالەدەن قالاي قۇتىلامىز ەندى؟
— قايدان بىلەيىن.
ءۇي يەسى مىنانىڭ ويىنى ما، شىنى ما دەگەندەي كوز جانارى اتىسا قارادى. قاپەلىمدە ءسوزدىڭ ءتۇپ ءمانىن ۇعا الماي قالدى، قايىرا سۇرادى. «ەكەۋلەپ جابىلىپ قولىن بايلاپ دارياعا تاستاپ جىبەرەيىك، قۇتىلايىق، قۇرتايىق»، — دەپ اقىلداسىپ وتىرماسىن دەپ قاۋىپ ويلادى.
— قاراعىم پايعامبار جاسىنا كەلگەندە قىلمىس ىستەپ قولىمدى بىلعامايمىن، اتاي كورمە، اۋلاق-اۋلاق!.. مالىڭ انە، ساناپ ال، ەرتەرەك باسىما بوستاندىق بەر. ورتالىققا اۋا كوشەمىن. مال باسى مايدالاپ كەتكەن ەكەن — ءبارى وزىڭنەن؛ پالەنشەگە سويىس بەرىپ جىبەر، ورنىنا باسپاق قوسار دەدىڭ — ماقۇل. تولەنشەگە دونەن وگىز ۇستاپ بەر، رۇقسات قاعازى بار دەدىڭ — جارايدى. ءبىر جاقسىنىڭ كارتامىس مالىن جاسارتا سال دەدىڭ — قۇپ بولادى. وسىنداي ءبىر زاۋال شاقتىڭ بولارىن باياعىدا بىلگەم، سەزگەم. ۇستاسا دا، سوتتاسا — بىلىعىڭا باتىپ بولدىم، سەنەن ىرگەمدى اۋلاق سالامىن، ارىلا جۇرەمىن، مەن دە بوپەنىڭ جولىن قۋامىن!.. ارامزانىڭ ىعىنا ىقتاپ، سويىلىپ سوعىپ اقىماق بولىپپىن؛ ەندى جەل وتىنە، جۇرت بەتىنە شىعامىن!
فەرما مەڭگەرۋشىسى مەن پايعامبار جاسىنا جەتكەن سيىرشى قوسىلا داۋدىراپ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن مۇيىزدەستى.
اي تۋىپ توعاي ءىشى اقشىل ساۋلەگە بوككەن، ۇزىك جەل لەبى داريا جاقتان سۋ سىزىن اكەلەدى. ەسىك الدىندا تاقتاي ساكى ۇستىندە شىرت ۇيقىدا جاتقان بوپە ماڭايىنداعى ءومىر ءۇشىن، ادىلەت ءۇشىن ارپالىستىڭ؛ القىن-جۇلقىن الىستىڭ ءمان-جايىنان مۇلدە بەيحابار ەدى. جانە ءبىر ورايدا ەلىرە قوزدانعان، قويقالاڭداعان كولەڭكە ەسىك الدىنا شىعىپ ءۇي اينالىپ كەتتى. جانە ءبىر ورايدا ەڭبەكتەي جىلجىعان كەلەسى كولەڭكە قورانىڭ ىشىنە بۇلكەكتەي بەت قويدى. سيىر موڭىرەپ، يت ۇلىدى. مۇنار جاپقان قيىر تۇڭعيىق اي استىندا اعاراڭ تارتتى. ءبىرقاۋىمدا ەكى كولەڭكە باس ءتۇيىستىرىپ بۇلتارىس بۇلىڭ كورىنىس بەرىپ، باس يزەستى. جانە ءبىر ورايدا قۇيىقتىرا شاپقان ات ءدۇبىرى توعايدى كوشىردى. لەكىتە ۇيىسقان ءۇيىر مال قورادان شىعا ءشىلدىڭ قيىنداي پىشىراپ توعايعا ءسىڭىپ جوعالدى. كەڭ قولات جانە ءبىر ورايدا تىنشي قالىپ مۇلگىپ-قالعىدى. اسپان مەن جەر جاپسارى اقشىل بوياۋعا مالىنىپ كۇن كوزى كوكجيەكتەن اجىراعاندا توعاي ءىشى قايتا جانداندى. قۇس شىرىلى، مال سارىنى وگەي ولكەنى قايىرا ءتىرىلتتى.
شىرت ۇيقىدان ويانعان بوپە توسەكتەن باسىن كوتەرگەندە اناداي جەردە دوڭبەك ۇستىندە وشارىلىپ وتىرعان ءۇي يەسىنىڭ سۇلباسىن كوردى.
ءىشى مۇزداپ قالبالاقتاي تۇرىپ قاسىنا جەتتى. بارا يىعىنا قولىن سالىپ ءجون سۇرادى. شاۋ بولىپ شوگىپ وتىرعان رەپەتى جامان سيىرشى شالدىڭ كەمسەڭ قاعىپ ايتقانى: «مال قورادان شىعىپ كەتتى، باستىق ۇجىم ورتالىعىنا سۋىت اتتاندى»، — دەگەن ەكى اۋىز ءسوز بولدى.
بوپە قاراپ تۇرىپ مىنالاردىڭ بىقسىما قۋلىعىنا قايران قالدى. ويلاعان: كور دە تۇر، فەرما مەڭگەرۋشىسى سىرتىمنان ديرەكتورعا جەرتابانداتىپ جامانداۋ ءۇشىن زىتىپ جوعالدى دەپ. جۇرت اۋجايىن الدىمەن تانىپ الماق، بۇعان قارسى باز بىرەۋىن ايداپ سالماق. قاماۋداعى بويداقتىڭ ەسىگىن اشىپ بوساتىپ جىبەرگەن دە سول ءوزى. كوستيۋمىنىڭ قالتاسىن ءتىنتىپ، اقپار قاعازدى ۇرلاپ الىپ كەتكەن دە ءداپ ءوزى. مۇنىڭ ورنىندا جەڭىلتاپ جەلپىلدەگەن باسقا بولسا باس بۋح-ەكەڭنىڭ سوڭىنان تۇرە قۋىپ جونەلەر مە ەدى. بۇل ويتپەدى. «اقىرى بولار ءىس بولعان ەكەن، اششىلاسىپ، الشايىسقان ەكەنبىز: ۇرلانعان قاعازدا، قورادان شىعىپ توعايعا ءسىڭىپ كەتكەن مالدا تۇرعان ەشتەمە جوق»، — دەپ ويلاعان. «وسىندا قونا جاتىپ بويداقتىڭ تۇپ-تۇگەل ەسەبىن الايىن، باستىقتىڭ ارتىنان اياڭداپ بارايىن، بولماي بارا جاتسا اۋدانعا اسايىن...»
پايعامبار جاسىنا جەتكەن سيىرشىنى قايىرا اتىنا قوندىرىپ، ءوزى قولتىقتاعى قورىقشىنىڭ ءمىنىس كولىگىن سۇراپ ءمىنىپ توعاي ارالاپ تۇندەگى بوساپ كەتكەن بويداق مالدى جيناستىرا باستادى. اساۋ وگىزدى جىقپىل جىنىس ىشىندە وكشەلەپ ايداۋ اسا قيىن. دامىلسىز ءۇن سالىپ، قۇرىق سىلتەپ كۇن شەكەگە تىرمىسقانشا قايتارمالادى. بەتتى شەڭگەلگە تىرناتىپ، شالعاي جىرتىپ، ىستىققا بىرشىپ ابدەن قاتالادى. اسىرەسە ءبىرمويىن بۇقالار ايداۋ بەرمەي ءار تاراپقا تارتىپ قينادى-اي. لوقىلداعان جامان شوبىر ءىش شايقاپ، قۇيىمشاق كەستى. كەش جەڭىپ كولەڭكە قويۋلانا ءولدىم-تالدىم بار بويداقتى جيناپ اكەلىپ قوراعا توپىرلاتىپ قايىرا قامادى. ەسىگىن تارسا بەكىتتى.
ءتۇنى بويى توپساسى بوس قورا اۋزىن كەزەكپە-كەزەك كۇزەتىستى.
ەرتەسىنە ارىنى ازايىپ جۋاسي باستاعان ەكى ءجۇز باستى تۇستەپ تۇگەندەپ قايتا ساناپ شىقتى. بۇل جولى بوپە ءار مالدىڭ جاسىن، ءتۇرى-تۇسىن، ەن-تاڭباسىن قاعازىنا قاداپ ءتۇسىرىپ الدى. ءۇشىنشى كۇن دەگەندە جان الىپ، جان بەرگەن اۋىر بەينەتتى اياقتاپ، تەرىن تامشىلاتىپ جاياۋلاتىپ ورتالىققا بۇل دا جەتتى. تىرسەگى تىرسەگىنە سوعىسىپ ابدەن سىلەلەسە دە ۇيىنە بۇرىلمادى. تابىتتان تۇرىپ كەتكەن ءتىرى ارۋاققا ۇقساپ تىپ-تىكە كەڭسەگە كەلدى. قارايدى — ديرەكتوردىڭ كابينەتىندە قارىقبول مەن فەرما مەڭگەرۋشىسى يىقتاسىپ سىبىرلاسىپ ءسوز بايلاسىپ وتىر. بايقايدى — ەكەۋىنىڭ سىرى ۇشتاسىپ قالعان سەكىلدى. اشۋى وت تيگەن قاۋداي تۇتاندى. ءوزىن-وزى قاپەلىمدە بيلەي المادى.
— توعاي اراسىندا ءولىپ-تالىپ ماساعا تالانىپ، اشا مۇيىزگە قاعىلىپ مال تۇگەندەپ مەن ءجۇرمىن... سالقىن ۇيدە سىبىرلاسىپ، اۋجاي ءتۇيىسىپ سەندەر وتىرسىڭدار! قويدىم، تويدىم! عاينەكەڭنىڭ وزىنە تارتتىم! — دەدى دە سىرت اينالىپ جۇرە بەردى.
قارىقبول ورنىنان اپىر-توپىر كوتەرىلىپ سوڭىنان قۋىپ جەتتى، قولتىقتاپ، قولقالاپ توردەگى ديۆانعا اكەلدى. وعاشتاۋ مىنەز تانىتقان بوپەنىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ بايەك بولىپ، — سەكرەتار قىزعا شاي اكەلۋگە جارلىق جاسادى. الدە كوز قىلىپ، الدە شىن تىعىلىپ فەرما مەڭگەرۋشىسىنە ال كەپ كەيىسىن!.. ال كەپ سوزبەن جەسىن!.. ايتپاعان اششى ءسوزى از ەندى. اقىرىندا جەنتەك جەگەن مەڭگەرۋشى تاناۋىنىڭ استىنان تۇسىنىكسىز بىلدىرلاپ باس امانداپ تايىپ جوعالدى. ديرەكتور ەكەۋى وشارىلىپ وڭاشا قالدى.
حاتشى قىزدىڭ اققۇمانعا قۇيىپ بۇركەمەلەپ اسپەتتەپ اكەلگەنى ىستىق شاي عوي دەپ ۇرتتاپ قالعان؛ قانكۇرەڭ كونياك انشەيىن. ديرەكتور شوكولاد ارشىپ ۇسىنىپ جاتىر: «جۇقارعان جۇيكەگە مىڭ دا ءبىر ەم»، — دەيدى. ءوزى شاعىن كەسەسىن قىلعىتىپ جۇتىپ جىبەردى. اش وزەگىنە تۇسكەن ىشكىلىك دۋلاپ باسىنا ءبىر-اق تەپتى. بوپە قىستىعىپ، قينالىپ بارىپ تىلگە كەلدى.
— تەگى كۇيەمىن عوي، — دەيدى. — مەملەكەت مالىن مايدالاپ، بۇتارلاپ...
— بوپە اينالايىن، كور دە تۇر، ول ءيتتى ءولىمشى ەتىپ ءوندىرتىپ الامىن! قوعام مالىنىڭ قىلشىعى قۇرىمايدى! تەك وتىنەرىم — اۋدانعا شابامىن دەگەنىڭدى قويا تۇر، ەل-جۇرتقا جاريا بولماسىن، ابىرويدى ويلايىق، مىنا الدىڭداعى اعاڭدى سىيلا.
— تەگى كۇيەمىن عوي!..
— بۇگىن ۇيىڭە بار دا تىنىق، سابىرعا جۇگىن، ەرتەڭ ەرتەلەپ وزىمە كەل، وسىندا كەڭسەدە ءتاۋىر ءبىر قىزمەتكە قويامىن.
اققۇماننان اق كەسەگە تاعى بىر-بىردەن تامىزعان.
— ال، ەل-جۇرت اماندىعى، اعاڭنىڭ ابىرويى ءۇشىن الىپ قويايىق! اسپايىق، تاسپايىق، ساسپايىق، ارتىن ويلايىق. تۇبىندە دۇرىستالادى، ادىلەت جەڭەدى. الگى نەمەنى مالدىڭ ماڭايىنان جۇرگىزبەيمىن ەندى!
— كۇيەمىن عوي تەگى!..
بوپە اۋەلگى قارقىندى رايىنان قايتىپ، ديرەكتوردىڭ ىمىراسىنا ىڭعاي بەرە باستادى. ويلاعان: قارىقبولدى ءجۇز ءولتىرىپ، ءجۇز ءتىرىلتىپ جۇرگەن اقكوڭىلدىك دەپ. اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەدىنىڭ كەرىن كەلتىرىپ ءزارازاپ بولىپ زارلاپ تۇرعانى سودان دەپ. ەرتەڭ دە كۇن بار، اسىقپايىن، اقىلداسايىن، سوسىن-اق اعىنان جارىلارمىن دەپ.
موينى بىلقىلداپ ۇيىنە ىمىرت ۇيىرىلە قايتىپ كەلگەن. ەكى سەمياعا سالىنعان ۇياداي عانا ستاندارتتى فين ءۇيى؛ تۇستىك بۇيىرگە قاراعان ءۇش بولمەسىندە كەڭسە قاراۋىلى تۇرادى، تەرىستىك بەتتەگى اياداي ەكى بولمەگە بوپەنىڭ ءۇيى جايعاسقان. ءۇيى دەگەندە ءجيى-جيى توركىنىنە تايىپ، بارى-جوعى بەلگىسىز بولىپ جۇرەتىن كۇندىز شابىسقان، تۇندە تابىسقان شايپاۋ مىنەز كەلىنشەگى ەكەۋى عانا؛ دۇنيەسى — قوس تەمىر كەرەۋەت، قاڭىلتىر پەش، توزعان سوڭ كەڭسەنىڭ ەسەبىنەن شىعارىپ سىرتقا لاقتىرىپ تاستاعان كەبەجە قارىن ستول؛ ءۇش كرەسلو — ولار-داعى توزىپ ەسەپتەن شىققان؛ شايپاۋ كەلىنشەكتىڭ توركىنىنەن كەلگەن كورپە-جاستىق قانا. بۇگىن دە كەلىنشەگى ءبىر كيەرىن يىعىنا ءىلىپ قىرداعى توركىنىنە كەتىپتى. تەمىر كەرەۋەتكە سوزىلىپ ءتۇسىپ گازەت قاراپ ءبىراز ۋاقىت ولتىرگەن بولدى. تۇنگە قاراي تار بولمە قاپىرىق تارتىپ، اۋاسى تارىلىپ كەۋدەسىن قىستى-اي؛ تەگى شىداماعان سوڭ توسەگىن سىرتتاعى اعاش ساكىگە سۇيرەپ شىعارىپ، اشىق اۋاعا جاتتى. بوپەنىڭ جاسىنان سۇيەگىنە سىڭگەن ادەتى — كۇن جىلىنا تۇنەمەسى سىرتقا جاتۋ، توبەسىنە تونگەن سانسىز جۇلدىز اتاۋلىنى قيالمەن شولۋ بولاتىن؛ بۇگىن دە ءسويتتى. قوڭسى وتىرعان باس بۋح-ەكەڭنىڭ وۆچاركا ءيتى تۇنىمەن ابالاپ ءۇرىپ شىقتى. كوڭىل يت تە كەيدە ورەكپىپ، كەيدە جەر بوپ جانشىلىپ مازالاپ ءبىتتى. تاڭعا جۋىق كوز الدى قويۋلانىپ ۇيقى مەڭدەگەن ەكەن دەيدى.
اياعىنىڭ باسى مۇزداپ بارا جاتقان سوڭ شىمىرىگىپ شوشىپ وياندى. سۋىق تەر سۇمەك بوپ اعىپ جاتىر. كورپەسىن سەرپىپ جىبەرىپ ۇمتىلىپ تۇرۋعا تالپىندى. ال-دارمەنى ءبىتىپ، كەۋدەسى سىعىپ اۋىرىپ، توسەگىنە قايىرا سىلق ءتۇستى. جۇلىن ومىرتقاسىنا الدەكىم تەمىر قۇرساۋ سالىپ تاستاعانداي؛ تىنىسى تارىلىپ نازالانا داۋسى شىعىپ كەتتى. اناداي جەردە كەڭسە قاراۋىلى تۇنگى كۇزەتتەن قايتىپ كەلەدى ەكەن: «شىراعىم-اۋ، نە كۇيگە ۇشىراعانسىڭ؟» — دەپ قاۋقالاقتاپ قاسىنا جەتىپ كەلدى. الاسۇرىپ جاتقان اتپال ازاماتتىڭ تۇلا دەنەسىن ءجىتى كوزبەن شولىپ شىقتى دا، شايان شاعىپ العانداي باج ەتتى.
— ءويبۇي-ي!.. قاراقۇرت ءتيىپتى عوي! — دەدى.
جۇگىرىپ قوڭسىسىنا كەتتى. ءبىر مەزەتتە كوستيۋمىن جۇرە سۇعىنىپ قايدا-قايدالاپ فەرما مەڭگەرۋشىسى جەتتى: ەزۋىندە جىمىسقى كۇلكى. «ءپالى، ەش ساسپاڭدار، ءقازىر-اق ۋدى ۋمەن قايتارامىز»، — دەيدى. «سىر بويىنىڭ قاراقۇرتى تيگەن كىسىسىن تىراپاي اسىراتىن قىزىلقۇمنىڭ ءبۇيىسى ەمەس؛ ءقازىر-اق ەمدەپ جازىپ الامىن»... ءسويتتى دە قاساپشىداي بىلەگىن ءتۇرىنىپ جالاڭداپ، جالماڭداپ ۇيىنەن ەكى شولمەك اراق العىزدى؛ كەسەگە قۇيىپ، ۋ دارىپ قينالىپ جاتقان جىگىتتىڭ باسىنا ءتونىپ؛ ال، ءىش!.. ال، ءىش!.. قاراۋىل شال باجىناپ اراعا ءتۇستى. «تاپ ءقازىر قوساياعىڭا ءمىن دە ماقۇلبەك شالعا شاپ»، — دەيدى، — سول كىسىنىڭ وقيتىنى بار تۇعىن، قاراقۇرتتى وقىپ شىعارعان ءلازىم». ونى تىڭدايتىن مەڭگەرۋشى جوق: قىلقىلداپ وتىرىپ بوپەگە شولمەك اراق ىشكىزدى، كورپەگە وراپ جاۋىپ تاستادى. قۇلاعىنا ەمىس-ەمىس كۇبىر كۇڭسىك ءسوز كەلەدى.
«ۋدى ۋ قايتارادى». «ۋاقىت وتكىزبەي وقىتايىق، ۋ جوعارى كوتەرىلسە كەۋدەسى قىسىلادى». «جانە ءبىر شيشاسىن ىشكىزەمىن». «ماقۇلبەك شالدى الدىرىپ وقىتايىق». «وڭشەڭ ءدىلمار دىنشىلدەر، قۇرعاق سوزگە ۋ شىعۋشى ما ەدى؛ وقىتۋ دەگەن دالباسا اشەيىن، ءقازىر اۋزىنا اراق قۇيامىن!» «وقىتامىز!» «جوق، وقىتپايمىز!» «وقىتامىز!» «جوق، وقىتپايمىز!»
ءوستىپ كەر اۋىزدار كەرگىلەسىپ جۇرگەندە كۇن تۇسكە تىرمىستى. قۇلشىعاش العاشىندا اراق ىشكەن سوڭ بالكىم ۋ ءزارى قايتار، بالكىم ساۋىعارمىن دەپ ويلادى. ۋاقىت وتكەن سايىن تىنىسى تارىلىپ، كەۋدەسى قىسىپ اۋىرىپ، ساناسى لايلانا بەردى؛ ىشكىلىك ەم بولىپ جارىتپادى. ءومىر ءۇشىن الىساتىن قىمبات ۋاقىت تام-تۇمداپ سۋسىپ ازايا ءتۇستى. اقىرىندا جىگىت ەسىنەن تانىپ كەتتى.
بولعان وقيعانى شاڭقاي تۇستە بارىپ ەستىگەن قارىقبول ەسى شىعا شابۋىلداپ ەندى جەتكەن؛ قارايدى — ارىستاي اتپال ازامات كوگەرىپ-سازارىپ ساندىراقتاپ جاتىر؛ قۇلاق سالادى -ماڭايى «ماقۇلبەك شالعا وقىتايىق!» «جوق، جانە ءبىر شولمەك اراق جۇتقىزايىق!» سەكىلدى كەرگىمە كەنەۋسىز ءسوز. الدا عانا پادارىڭە نالەت كورمادىكتەر-اي!.. بوقتاپ-بۇرالاپ تىرقىراتا قۋدى كەپ. بوپەنى دەرەۋ جەڭىل گازيگىنە سالعىزىپ، ءوزى ءبىر قاپتالىنان سۇيەمەلدەپ، شوفەر بالاعا: «بارىنشا تەزدەت!.. اۋدانعا تارت!..» دەپ بۇيرىق بەردى. اسىققاندا جول سورابى جىلانداي يرەلەڭدەپ دىتتەگەن جەرىڭە جۋعاراقتا جەتكىزگەن بە.
قاراقۇرت تيگەن بوپەنى الىپ-ۇشىپ اۋداڭدىق اۋرۋحاناعا جەتكىزگەن؛ قاۋمالاپ، جوعارعى قاباتقا كوتەرىپ اكەلىپ، بىلگىر مامان دارىگەردىڭ الدىنا سالعان. اينالايىن دارىگەر اۋلەتى ءمان-جايدى ءتۇسىنىپ، «ە» دەسىپ اۋجاي ءتۇيىسىپ ناۋقاستى قاۋمالاي قورشادى. ءبىرى جۇرەك سوعىسىن، ءبىرى قان قىسىمىن ولشەدى. ۋكول سالىپ، قارا ساندى ءار تۇستان شاباقتاپ قارا قان اعىزىپ جاتقان قولى جەڭىل مولدىرەگەن قىزدارعا قاراپ تۇرىپ ءىشى ەلجىرەيدى. اقىرسىندا كەڭ جاۋىرىندى قاسقاباس ورىس دارىگەرىنىڭ ايتقانى: «ۋ قانعا دارىپ، دەنەگە جايىلىپ كەتىپتى، قاراقۇرت تيىسىمەن ۋاقىت ولتىرمەي اكەلۋ كەرەك ەدى؛ دەرتتى اسقىندىرىپ الىپسىڭدار»، — بولدى. قارىقبول شىر-پىر: «كەنەۋى جوق كورگەنسىز كورمادىكتەر ماعان ايتپاي شۋلاسىپ ءجۇرىپ الىپتى، ال تامىر، ايانبا ەندى!.. ەلىمىزدىڭ ءقادىرلى جىگىتى ەدى!.. قولدان بەرگەندەي بولىپ قورلىعى تۇقىم-تۇقىمعا كەتەر!.. ايانبا، اينالايىن!..» دارىگەر اۋلەتى اياعىنىڭ ۇشىنان باسىپ قىزمەت جاساپ سەندەلىپ كەتتى.
قارىقبول پالاتادان شىعىپ بارا جاتىپ جاس تامشىسى تۇيىلگەن جانارمەن كەڭ كەرەۋەتتە سۇلاعان جىگىتكە قاراعان. بوپە بەينە الىس-جۇلىس، ايتىس-تارتىس تىرشىلىك ساپارىن تاۋىسقانداي شۇعىل ءسونىپ بارا جاتتى. اۋەلەپ قىدىرىستاپ كەتكەن كوزى اڭگىل-شاڭگىل. ءداتى شىداماي قارىقبول سىرتقا قاراي بوزداي جونەلدى. سول كۇيىنشە گازيگىنە ءمىنىپ باس دارىگەر ەدىل ايدارحانوۆيچكە تارتىپتى؛ ۇيىندە بار ما، جوق پا — جۇمىسى جوق؛ دەمالىستا جۇرگەن كىسى وتىنىشىنە قۇلاق قاعا ما، الدە كەۋدەدەن يتەرىپ شىعارىپ سالا ما — ونى دا ويلاماستان جۇگىنىپ كەپ ەسىگىن قاقتى. ەدىل جارق ەتىپ ەسىك اشقاندا توبەسى كوككە جەتە قۋاندى. بولعان ءىستى سوقالاپ ءتۇسىندىرىپ كەپ: «ءبىر امالىن جاسا، قۇتقارا كور!» — دەپ شاتىناعان جانارىن جاسقا شىلاپ، سۇرلانىپ وتىرىپ قالدى. وسىناۋ اڭگىمەنى ەستىگەن ەدىل ءايدارحانوۆيچتىڭ جۇرەگىن الدەبىر سۋىق الاقان سيپاعانداي اسەر ەتتى، ورنىنان قالاي اتىلىپ تۇرعانىن ءوزى دە سەزبەي قالدى.
باس دارىگەر مەن قارىقبول قۇيعىتىپ اۋرۋحاناعا جەتتى. دابىرلاسقان، ساپىرىلىسقان، سەندەلىسكەن، قاۋمالاسقان الاساپىران كۇندەر باستالدى دا كەتتى. اق توسەكتە ارىستاي سوزىلعان ناۋقاس ۇستىنە ۇيمەلەپ؛ كۇندى تۇنگە، ءتۇندى كۇنگە ۇزاتىپ ءومىر ءۇشىن ارپالىسقان اقپەيىل ادال ادامداردى قارىقبول كينولاردان كورەتىن، نە ءبىر وقىعان كىتابىنان ۇشىراتاتىن. ويلايتىن؛ ە قىزمەتى، ءوزىنىڭ مىندەتى بولعان سوڭ جۇمىلادى عوي دەپ. تاعى ويلايتىن؛ ايلىق جالاقى ءۇشىن جانتالاسادى عوي دەپ. سويتسە جالاقىدان دا، قىزمەتتەن دە جوعارىراق، ماندىرەك، مازمۇندىراق جايىتتەر بار ەكەن. ءتورت قۇبىلاسى ساي كىسىنىڭ ءوزىن تۇنىمەن توسەگى جامباسىنا تاستاي باتىپ ۇيىقتاتپاي دوڭبەكشىتىپ شىعاتىن وي دەگەن ازاپتىڭ بولاتىنىن وسى جولى انىق سەزدى. ويلى ادامعا دۇنيەنىڭ قىزىعىنان كورى ۋايىمى؛ كۇنەس بەتىنەن كورى كولەڭكەلى جاعى جيىرەك ۇشىراساتىنىن ءبىلدى. تىرشىلىكتە لاۋازىمنان، جالاقىدان، بايلىقتان باسقا دا سالماقتى — ار، ادامگەرشىلىك سەكىلدى بەزبەننىڭ بولاتىنىن بۇل كۇندەرى شىنداپ ءتۇسىندى. سول بەزبەننىڭ قالتىراۋىق باسىن قاي جاقسىسىمەن، نە ىزگى شارۋاسىمەن تولتىرارىن بىلمەي سۇمەك بوپ تەرلەدى. بوپەنىڭ باسىندا بىرنەشە كۇن كۇزەتتە وتىرىپ كوز اۋدانىنا كوكشىل كولەڭكە ۋايىم تابى ءسىڭدى. قيىن عاسىردىڭ قۇبىلمالى كەزەڭ سۋاتىندا تىرشىلىك كەشسە دە ەندىگى ءومىرىن وتىرىككە قۇرماي وتۋگە تاس ءتۇيىن بەكىندى.
ارادا اي وتە قاراقۇرت ۋىنان بوپەنىڭ ءبىر قابات تەرىسى ءتۇسىپ سۇلەلەپ، سۇيرەتىلىپ اياعىنا ءمىندى؛ تاياققا سۇيەنىپ اۋرۋحانادان شىقتى.
مەيرامقالا ءۇستى جازدىڭ مامىراجاي شۋاعىنا مالىنىپ، ىعى-جىعى ماشينادان اۋىر تىنىستاپ، كوشەلەرى شارشاعان كىسىنىڭ شەكە تامىرىنداي بۇلكىل قاعا سوعىپ قىرىق قۇبىلىپ قۇباجوندانىپ جاتتى. ولمەيتىن حالىق انا، حالىق اتا ءباز باياعىسىنشا تۇگەسىلمەس شارۋا كۇيبەڭىمەن جوسقىنداي جوڭكىپ بوپەنى دە تولقىنىنا ىلەستىرىپ اكەتتى.
بوپە بەينە ءتاي-تاي باسۋدى جاقىندا ۇيرەنگەن ءبۇلدىرشىن سابيگە ۇقساپ، ىلدەبايلاپ اياڭداپ ورتالىقتاعى اكىمشىلىك كەڭسەسىنە كەلدى. قادالىپ كەزەك توسىپ، ۇزاق وتىردى. ءبىرىنشى باسشىعا كىرۋگە جينالعان كىسىلەردى تىزىمدەپ وتىرعان مەڭگەرۋشىسى اقباتا سىرت اجار تانىتتى. «ۇكىمەت شارۋاسىمەن كەلگەندەر بولماسا ارىز ايتىپ، شاعىمبەرۋشى كىسىلەردى قابىلدامايدى»، — دەدى. «ءسىز، بوپە، اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءۇشىنشى ورىنباسارىنا بارىڭىز، جاي-جاپسارىڭىزدى سوعان ايتىڭىز»، — دەپ سۋسىتپالاپ ىسىرىپ سالماق بولدى.
اجالدىڭ اۋزىنان قايتتىم، اياناتىن، اڭىس اندايتىن نەم قالدى دەپ قاسارا تۇسكەن بوپە. ونسىز دا جۇرت مەنى دۇنيەگە تاقاۋدا كەلگەن بوپە دەيدى ەكەن، ونسىز دا شەت جايلاپ قيسىق قىڭىر جۇرگەن كىشىمتايلى سيىرشى ەكەنمىن — نەسىنە تايلىعامىن؟.. دەپ قادالىپ وتىرا بەردى. اقىرىندا تۇسكە ۇلاسا قابىلداۋ بولمەسىندەگى جۇرت اياعى سۇيىلىپ بوپەنىڭ قاراقان باسى قالدى. ەندى اڭعارسا سوڭعى كىرگەن كىسىمەن قوسارلانىپ قول ساعاتىنا قاراپ عاينەكەڭ كابينەتتەن شىعىپ كەلەدى. تۇسىنان وتە بەرىپ نازار سالدى.
— نەگە وتىرسىز؟ — دەدى.
— كىرۋگە كەزەك تيمەي، ارىز ايتۋعا اۋىز جەتپەي...
«ارىز» دەگەن ءسوزدى ەستىگەن اكىم ءبىرتۇرلى شىمىرىگىپ قالدى. ايتسە دە جىگىتتىڭ وتتى جانارى، سارعىش تارتىپ كەتكەن جۇدەۋ ءجۇزى كىسى سىرىن سىرت اجارىنان تانىپ ۇيرەنگەن اكىمدى ەرىكسىز كىدىرتتى.
تۇسكى ۇزىلىسكە بولىنگەن تۇتامداي ۋاقىت جارىدان اۋىپ بارا جاتسا دا، وزەگى تارتىپ قارنى اشسا دا — ازاماتتى قيىپ كەتە المادى، كەڭسەسىنە باستادى. توردەگى كرەسلوعا وزباي-اق ەتەك جاقتاعى ورىندىقتىڭ شەتىنە جايعاسىپ بوپەنى قاپتالىنا وتىرعىزدى، «ال، سويلە»، — دەگەن. تالاي ۋاقىت تىنشىتپاي، ۇمىتىلماي ءىشىن تەسكەن تاتىمدى وي اۋىزدان شىققاندا مۇلدەم سۇرى قاشىپ، نارسىزدەنىپ كەتەدى ەكەن. مۇنى ءوزىنىڭ اۋزىن، اڭىسىن باققان عاينەكەڭنىڭ كۇڭگىرت كومەسكى رەڭىنەن تانىپ وتىر. ابدەن ءزارازاپ بولعان كوڭىل الىپ-ۇشىپ اسىقتىرا تۇسەدى. ءبىر ايتقانىن سان قايتالاپ ءسوزدىڭ ءتۇپ ءمانىن اشا الماي قور بولدى. عاينەكەڭ پاسكە كىدىرتتى.
— تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن!.. مالدىڭ مايدالاپ كەتكەنى قالاي؟.. بولسا دا تۇستىك استان قۇر قالدىم، ەندى اسىعاتىن دانەمە جوق، اپتىقپاي، ساسپاي، دۇرىستاپ ايتشى!..
بوپە ماڭداي تەرىن ساۋساعىمەن سىپىرىپ ءبىر كەزەك ابلىققان جۇرەگىن باسىپ تىنىستاپ الدى. سوسىن ويدا جوقتا كوكىرەك سارايى اشىلىپ، ءتىلى شەشىلىپ «سۋناقاتادا» باسىنان وتكىزگەن بار وقيعانى جىلىكتەپ، مۇشەلەپ حاتشىنىڭ الدىنا جايىپ سالدى. كەۋدەسىمەن بۇرىلا ويىسقان اۋدان باسشىسىنىڭ رايى اشىلدى؛ ءسوز جوق؛ الدىندا وتىرعان جۇدەۋ جىگىت — ەل نەسىبەسىن ۇلەسە جەپ كولدەنەڭ ولجا ىزدەپ جۇرگەن جەتەسىز ەمەس؛ اعايىندى ازدىراتىن ارالىق ءسوز، قىسىر كەڭەستىڭ دە ادامى ەمەس؛ تۇسىنە بىلگەنگە بۇل جىگىت-اق پەيىل، ادال جاننىڭ ناعىز ءوزى! بوپەنىڭ ارەكەتى اۋدان حالقىن ءدۇر سىلكىنتىپ وتكەندەي ەلەۋلى وقيعا بولدى.
ويلاپ وتىرسا، ۋاقىت بەينە ۋىستان سۋسىعان ىستىق قۇم ىسپەتتى — ەكى مىڭىنشى جىلدىڭ دا جالعاسىپ جەتكەنى ەكەن؛ جەرلەستەرى — تۇستىك ەلى جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ اسۋىنا جاقسى پەيىل، ەگىز ءۇمىت، قۇمبىل ىسپەن ەنگەنى انىق. سورى شىعىپ، مايەگى ۇشىپ توزعان جەردى قايتا تاربيەلەپ، قايىرا تىرىلتۋگە جۇمىلعان جۇرت؛ سىرداريانىڭ تاعى دا ارناسىن تەۋىپ، مەيمىلدەپ تولىپ اعار تاسۋلى شاعىن كۇتىسكەن جۇرت؛ قاراتاۋ كۇنگەيىنە ءتورت تۇلىك مالدى قاپتاتقان جۇرت؛ كونە قونىستىڭ تاۋسىلىپ بىتپەيتىن مازاڭ تىرشىلىگىن كۇيتتەسكەن جۇرت؛ وسى كورىنىسكە ىشتەي تەبىرەنگەن بوپە بەلىن بۇگىپ اياعىنىڭ استىنداعى اقشىل توپىراقتان تاۋەتتى. تۋعان جەرى — قاسيەتتى تابالدىرىعى. نە جاقسىلىق، نە مىقتىلىق وسى تابالدىرىقتان تۋادى ەكەن؛ ەندەشە ءوز جۇرەگىنە، ءوزى قۇرالپى ۇرپاق مىنەزىنە تۋىسقان ورتا، تۋعان حالىقتىڭ قاسيەت-قادىرىن سىڭىرە بىلگەن وسىناۋ تابالدىرىققا تابىنىپ وتۋگە بەيىل.
You Might Also Like
-
جەلكە تۇسىندا سۋ سۇراپ ماڭىراعان مال شىبىن جانىن شىرقىراتا تۇسەدى. شىلدەنىڭ اپتاپ كۇنى شەكەسىن تەسىپ بارادى، پانالايتىن بۇتا جوق. جورعالاعان سارى كەسىرتكە ءوزىنىڭ سۇيىق كولەڭكەسىنە تۇمسىق تىرەپ قالت...
-
دۇنيەدە عالامات كوپ. سانكت-پەتەربۋرگتەگى سالتىكوۆ-ششەدرين كىتاپحاناسىنىڭ كونە قولجازبالار قورىندا ءۇش مىڭ جىلدىق تاريحى بار مىسىر پەرعاۋىندارى جازىپ قالدىرعان شيراتپا پاپيرۋستىڭ ۇشەۋى بار. مۇراعات يە...
