اقىن الاۋىن بەتكە العان باقىت
(ماقاتايەۆتىڭ ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ جارىق كورۋىنە وراي)
الىپ قاشپا ۋاقىتتىڭ زىمىران جۇيرىكتىگىنە نە شارا بار؟! بىرەۋلەردىڭ جۇزىنەن ءارىن ۇرلاپ، بىرەۋلەردىڭ جانىنان جالىن ۇرلاپ كوزگە كورىنبەي شاپقىلاپ بارا جاتقان دۇنيە جالعان ارقالى اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆتى ءومىر قۇشاعىنان جۇلىپ الىپ، قايتا ورالماس ماڭگىلىك ساپارعا اكەتكەنىنە دە ون جىلعا جۋىقتاپ قالىپتى. مۇقاعالي دۇنيە سالعان سول ءبىر جىلداردا ءومىر اسپانىنىڭ شىرقاۋ كوگىندە، ماڭگىلىككە ورناعانداي، سايران سالعان قازىرگى تىرىلەردىڭ ءبىرسىپىراسى بۇگىندە كوكجيەككە قۇلديلاپ، الدانىمپاز كوڭىل وتاۋىنان ءبىرجولا جىراقتاپتى. بۇل جىلدار ىشىندە ادەبيەت جايلاۋىنىڭ كوكورايلى قونىسىن بەتكە العان اتتىلى-جاياۋ تالايلار پوەزيا وتاۋىن ماڭايلاپ، كەيبىرەۋلەرى تورگە وزىپ ۇلگەرىپتى. ۋاقىت-مىقتىنىڭ جاسايتىنى وسى — ءوزىن قالاي دا مويىنداتادى. وسىنىڭ ءبارى — سول ۋاقىت قۇدىرەتى، ءومىر تىلسىمىنىڭ زاڭدىلىعى. كەزىندە تۇلعاسىمەن كوك تىرەگەن كەۋدەلى قۇزدى كەز كەلگەن جالاڭ اياق جۇگىرىپ شىعار توبەشىككە اينالدىرىپ، قول جەتپەس ارۋدى كەميەك كەمپىر قالىپقا تۇسىرگەن بەزبۇيرەك زاڭدىلىقتىڭ ادىلەت تاڭباسىنداي ەكىنشى جاعى بارى عانا تالايىنا ۇلى تالانتتىڭ تاۋقىمەتى جازىلعان سيرەكتەر كوڭىلىنە مەدەۋ مۇقاعاليدىڭ:
«اۋعانىن، اۋىسقانىن كۇن بەسىنگە،
سۇم جۇرەك بىلەدى عوي...
بىلمەسىن بە...
ەي، مەنىڭ كۇنشۋاعىم، مۇمكىندىك بەر،
شىعاتىن كۇندەرىممەن تىلدەسۋگە»، — دەپ
پوەزيا اسپانىندا «باعى جانعان راسۋلشا شارىقتاۋعا ءبىر ءسات قۇسبەگىنىڭ تورىنداعى لاشىنداي» لاجسىز سەزىنگەنمەن، وزگەنى دە وزىنشە سۇيە الاتىن ابزال حالقىنىڭ ءوز اقىنىن تۇبىندە تاباتىنىنا بەرىك سەنۋى دە سوندىقتان.
تىرىسىندە قىبىرلاعان كوپ تورىنىڭ قاماۋىنان شىعا الماي، باسقالار ساۋىرىن قىزدىرىپ، تولىپ-تاسقان تىرشىلىك كۇنگەيىنەن جايباراقات جاتىپ راقات ءنارىن جۇتۋ بۇيىرماي، تالانتتىڭ تىلسىمدى الەمى مەن ءومىردىڭ كۇيبەڭدى كيكىلجىڭىندە بالا-شاعانى اسىراپ، بەينەت كەشۋمەن عۇمىرى سارپ بولعان تالانت يەسىنىڭ ونەرى عانا قاتىگەز ۋاقىتتىڭ تەزىنە تۇسكەن سايىن، بابىنا كەلگەن جاراۋداي قۇلپىرىپ، قۇبىلا تۇسەدى. عۇمىر جولى ماڭگىلىكپەن ولشەنەر قۇدىرەتتى ونەر عانا وسىلايشا جۇرت ارماندار جاستىعىن جاڭعىرتسا كەرەك. ءومىردىڭ ءمانى مەن ادامنىڭ قۇنىن اتاقپەن، تىرشىلىكتەگى ورنىمەن ولشەۋدىڭ دالباسالىعىن ايقىن دالەلدەيتىن بۇلتارتپاس قۇبىلىس — وسى. قولدان قۇداي جاساپ، قانشاما قامپيتقانمەن، ونەر مەن ءومىر بەتتەسكەندە — داقپىرت پەن قولپاشتاۋ، التىنداعان اسىل كيىم قۇدىرەتى بىلاي قالادى.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ تۆورچەستۆوسىنا وسىنداي باقىت كەشپەي باقىتقا يە بولار عۇمىر بۇيىرعان. اۋەلى بىرەۋ جاقتىرىپ، بىرەۋ جاقتىرماي، ءار كىتابىن شىعارۋ ءۇشىن شاشى اعارىپ، جۇيكەسىن جىڭىشكەرتىپ، جۇرەگىنەن جاس تامىزعان اقىننىڭ ءىرىلى-ۇساقتى تۋىندىلارى جىل سايىن ءار شۋماق، ءار جولىنا دەيىن، تەرەڭدە جاتقان مارجانداي، سان قىرىنان ساۋلەلى ۇشقىن شاشىپ، قۇپياسىن بىرتە-بىرتە اشا تۇسكەندەي، بەينە «اۋليەشوقىنىڭ» بىردە كوز ۇشىندا سۇڭعىلا كوككە نايزاداي شانشىلىپ جانىڭدى اربار، بىردە كوگىلدىر اسپان الەمىنىڭ جايما-شۋاقتىعىنا قاراماستان، جانارىڭدى جاس تولعانشا قاداساڭ دا، قۇپيا ساعىمعا ورانىپ اپ، كورىنبەي قويار قاستەرلى قۇدىرەتىندەي دەرسىڭ!
ءقازىر ماقاتايەۆتى جاقسى كورۋشىلەر، «ول تىرىسىندە ماعان پالەن دەگەن» دەۋشىلەر كوبەيىپ كەلەدى. بۇلاردى ەكى توپقا بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى توپتاعىلار — اقىن شىعارمالارىنان ءوزى ىزدەپ جۇرگەن جان ءنارىن الىپ، سول ءناردى جۇتقان سايىن تۇلا بويىنىڭ ساۋلە ءتۇسىپ كورمەگەن تۇكپىرلەرىنە جان بىتكەندەي، وسىنى سەزىنە باستاعان سوڭ اقىننىڭ كىتاپتارىن جاستىعىنىڭ استىنا سالىپ، كوز مايىن تاۋىسقانشا وي مەن سەزىم ءلاززاتىنا باتاتىندار. ال ەكىنشى توپتا — كوكىرەك كوزى اشىقتىڭ جاس-كارىسىنە قارسى شىعۋعا ءوز ابىرويىنىڭ تالايىنان قورقاتىندار. سونىمەن، ماقاتايەۆ جىرلارىنا دەگەن جاپپاي ماحابباتتىڭ سىرى نەدە؟ جىل وتكەن سايىن باس-اياعى تاپ-تۇيناقتاي، ەشكىم ەشقانداي كىنا ارتا المايتىن، ءبىراق تۇنىپ جاتقان قانىڭا بيت شاققانداي اسەر ەتپەيتىن ءبىر سارىندى اقىل ۇيرەتۋ مەن «ويتسەم — ۇيات بولادى»، «بۇيتسەم — جۇرت كۇلەدى» دەگەن جاساندى ىزەت پەن جىلماعاي ادەپتىلىك قاعيداسىنان تۋعان «اسەم» جىرلار تاسقىنىنىڭ اراسىندا بولەكشە جارقىلداي ءتۇسۋىنىڭ قانداي قۇپياسى بار؟
بۇل قۇپيا — ەڭ الدىمەن، تابيعات بەرگەن تالانت قۇدىرەتىندە بولسا كەرەك. قولىنا قالام ۇستاعاننىڭ ءبارىن، مەندەلەيەۆ كەستەسىندەگى ەلەمەنتتەردەي، ءبىر وتاۋعا سىيعىزىپ، ءبىر ولشەممەن سالماقتاۋعا قانشاما تىرىسقانىمىزبەن، ارقىراعان وزەن قانشالىق سۋلى بولسا دا، تەڭىز ەمەستىگى سەكىلدى، تابيعات-انا جاراتقان بولمىس ءبارىبىر ءوز دەڭگەيىن تانىتارى حاق. ماقاتايەۆ جىرلارىنىڭ قۇدىرەتى — وسىنداي تالانتتان تۋعانىندا. ءبىز، ساۋاتتى زاماننىڭ وقىمىستى اقىندارى، جىردى تۋمايمىز، اپ-ادەمى ەتىپ اشەكەيلەپ، ورنەكتەپ، قاشاپ قيۋلاستىرىپ جاساۋعا ماشىقتانعانبىز.
ال ماقاتايەۆ ءار ولەڭىن — ومىرگە ادام اكەلگەن اناداي — تۋعان، بوسانعان. ول جىرلاردىڭ ءبىرىنىڭ مۇرنى پۇشىقتاۋ، ەندى ءبىرىنىڭ بالتىرى قايىڭداي بولماۋى مۇمكىن. ءبىراق ولار تاستان قاشالعان ادەمى ءمۇسىن ەمەس، تۇلا بويىندا تۋلاپ جاتقان قان، لۇپىلدەگەن جۇرەك، ءسابيدىڭ تانىندەي ۇلبىرەگەن سەزىم، ءبىر سوزبەن ايتقاندا — ولاردىڭ ءارقايسىسىندا ءومىر بار. ال ءومىر بار جەردە جالعاسۋ، جاڭعىرىعۋ، ماڭگىلىك بار. ءسۇيىنۋ مەن كۇيىنۋ، راقات پەن وكىنىش، كۇلۋ مەن كۇرسىنۋ بار. بۇلار باردا — جەك كورۋ مەن جاقسى كورۋ بار. ايتەۋىر، نەمقۇرايدىلىق جوق. ويتكەنى ءومىر دەگەننىڭ ءوزى، سايىپ كەلگەندە، وسى ەكەۋىنەن تۇرادى عوي. بۇل — ءبىر.
ەكىنشى ەرەكشەلىك — ماقاتايەۆ جىرلارىنداعى ليريكالىق كەيىپكەرلەردىڭ ادام بالاسىنىڭ بويى مەن بولمىسىندا ۇڭىلمەيتىن قالتارىسى، كورمەيتىن، سەزىنبەيتىن پالەسى جوق. ادام بالاسىنىڭ جان-دۇنيەسى — تابيعاتتىڭ وزىندەي قۇپيا الەم بولسا، سول الەمدە مۇقاعالي كەيىپكەرىنىڭ باسپاعان نۇكتەسى كەمدە-كەم. ادامزاتتىڭ وزى-وزىنە ايتپايتىن سەزىم مەن جان كۇيىنىڭ شىندىعىن ايتادى. ايتقاندا قالاي ايتادى؟! شىنايى پوەزيا تىلىمەن، پوەزيا جانىمەن ايتادى. وندا سەنى الدارقاتاتىن، جۇباۋراتاتىن جىلى ءسوز جوق — بار شىندىقتى اششى زارىمەن، ءتاتتى بالىمەن قوسا اقتارىپ ايتادى. ءومىردىڭ كولەڭكەلى سايلارىن اينالىپ ءوتىپ، كۇنگەيلى بەتكەيىنە عانا قۇراق ۇشپايدى.
«تۇيىققا كەلىپ،
تىرەلىپ تۇرمىن ءبىر ءتۇرلى.
كوزىمنىڭ نۇرى كوڭىلىمدە قالدى ىركۋلى.
جىلاي دا المايمىن، كۇلە دە المايمىن،
و دوسىم!
تاۋىپ اكەلشى ۇمىت قالدىرعان كۇلكىمدى»، —
نەمەسە
«نە كۇيدە جۇرگەنىمدى سەزەسىڭ بە؟
مەن ءسونىپ باراتىرمىن، سەنەسىڭ بە؟
قان مايداننان ورالعان جاۋىنگەرمىن،
جارادان ساۋ-تامتىق جوق دەنەسىندە...»
ادام بالاسى — جاراتىلىسىنان ءوزىمشىل. ويتكەنى ول ءوز «مەنىن» مويىنداتۋ ءۇشىن ومىرگە كەلەدى. سوندىقتان ونىڭ تابيعاتى ءوزىن دە، وزگەلەردى دە مويىنداماۋعا ۇمتىلادى. ال مۇقاعالي بولسا وسىنىڭ بارىنە قاراما-قارسى: وزگەنى بىلاي قويعاندا، ءوز بويىنداعى ادامدىق كەمشىلىگى مەن وسال جەرىنە اتا جاۋىنىڭ كوزىمەن قاراپ، ءوزىن-وزى اشكەرەلەيدى:
«ارشالى ساي!
نەعىلعان كوركەم ەدىڭ!
سول ءتۇنى نەگە مەنى ورتەمەدىڭ؟
سول ءتۇننىڭ قيامەتىن ەسىمە السام،
سەنەن دە، وزىمنەن دە جەركەنەمىن».
ءوز بويىنداعى ولقىلىق پەن كەمشىلىكتى مويىنداۋ — ۇلكەن ەرلىك. كوبىمىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەيتىن ەرلىك. ءبىز ماقتانۋعا بەيىم تۇرامىز. دەمەك، ماقتانۋعا بەيىم بولمىس باسقالاردى ماقتاۋعا دا ۇيىرسەك — ارينە، شىن جۇرەكتەن شىققان ريزاشىلىق سەزىم ەمەس، انشەيىن قولپاشتاۋ، ىشىنەن جيىركەنىپ، سىرت اينالىپ تۇكىرىپ، الدىنا كەلگەندە كوڭىلىنىڭ كەڭدىگىن الدارقاتىپ «سەن جاقسى دا مەن جاقسىمەن» كۇن وتكەرۋگە داعدىلانعان. ومىردەگى وسى كولگىرلىكتىڭ ونەر الەمىنە ەنۋى — حالىقتىڭ سورى. سەبەبى ونەر — حالىق مۇراتى. ال حالىق مۇراتىنا كولگىرلىك كورسەتۋ دە، كەرىسىنشە، سول مۇراعا تاتيتىنىنا كەزىندە قاتىگەزدىكپەنەن قاراۋلىق كورسەتۋ دە — قىلمىس. تىرىسىندە، تالانتى بۋىرقانعان دەر شاعىندا ەلەمەگەنسىپ قانشا تۇقىرتقانىمىزبەن، نەمەسە ارقاسىنان سيپاساڭ، الدىڭا قيسايا كەتىپ، سونان سوڭ اسىر سالىپ ءوز قۇيرىعىن ءوزى قىزىقتايتىن بالا مىسىقتاي ەركەلەتكەنىمىزبەن، حالىق دانانىڭ جىگىت كوكىرەگى، جىلدار وتسە دە، ءوزى تانىپ الادى. ءبىراق ءبىزدىڭ ناعىز ونەر مەن وعان ەلىكتەۋشىلەردى دەر شاعىندا تانۋعا تىرىسپايتىنىمىز وكىنىشتى. ءتىرى كەزىندە ماقاتايەۆتىڭ اسقار تۇلعاسىن توبە قۇرلى كورە بىلمەگەن، جىلى سوزىمەن تۆورچەستۆوسىنا قامقورلىق كورسەتە الماعان ءبىز ولگەننەن كەيىن جىلاپ، ەڭىرەگەن بولىپ ماقالا جازامىز، ءسويتىپ، حالىق كوكىرەگىنەن ابىرويلى مەكەن تابۋعا تىرىسامىز. وسىنىڭ ءبارىن باسىنان كەشىرىپ، جانىمەن سەزىنگەن اقىن جوسالانعان جۇرەگىنەن جىر سورعالاتقان؛ ادامزات بولمىسىن ابدەن ءبىلىپ، سونىڭ ءبىر وكىلى — ءوز بولمىسىن اشكەرەلەي وتىرىپ، ءبارىمىزدىڭ تابيعاتىمىزدى الدىمىزعا جايىپ سالۋدان جالتارماعان. ءومىر تەك ويسىزدار ءۇشىن عانا ءتورت جاعى قۇبىلا، كوكجيەكتەن كۇن ساۋلەسى كورىنگەن داڭعىل جول؛ اناۋ، تۇلعاسى زاڭعار كوكپەن تىلدەسكەن، ماڭگى مۇزدى الىپ تاۋدىڭ باۋرايىندا نە تىرشىلىك بولىپ جاتىر، بولماسا جولدىڭ ەكىنشى جاعىنداعى سىڭسىعان ورمان اراسىندا قانداي ءومىر بار، ونان ءارى اسپاننان باسقا بيىكتىك جوقتاي سەزىندىرەر ۇشى-قيىرسىز جازىق دالانىڭ ءۇنسىز تىرلىگىندە قانداي قۇپيا بار — ايداۋ جولدىڭ بويىنداعىلار ءۇشىن وسىنىڭ ءبارى ءبىر، ولار پوەزيا قۇدىرەتىن سەزىنۋ بۇيىرماعاندارداي باقىتتى. ولار قاشان دا كوپ بولعاندىقتان دۇنيەنىڭ ءبارى وزدەرىندەيلەردەن تۇرادى دەگەن قاعيدانى تۇتىنادى. دەمەك، جالپاق جالعانداعى جاقسى-جاماندى، قاراڭعى مەن جارىقتى تۇگەل شولىپ، اسپان استىنداعىلاردىڭ ءبارىن سەزىنەتىندەر تابيعاتى ولارعا جات، الا قارعاداي سيرەك — ەندەشە ايداۋ جولدىڭ ەكى ەزۋىندەگى تاپتاندى كوكتەن قاناعات الماي، تۇياق باسپاعان شالعىندى عانا ىزدەيتىندەرگە قيىنىراق. مۇقاعالي ماقاتايەۆ جىرلارىندا ليريكالىق كەيىپكەردىڭ:
«تىلەگىم قايدا مەنىڭ كوككە ورلەگەن؟
جۇرەگىم قايدا مەنىڭ كەك كەرنەگەن؟
جۇرەمىن نەگە بۇلاي بوكتەردە مەن؟
بىلمەيمىن...
تەك تەرلەگەم، تەك تەرلەگەم.
اپىرىم-اي، ءبارى ءبىتىپ قالعانى ما؟
جەتكىزبەي ارمانىما، الداعىما.
اياي كور، ارمانىم-اۋ — ارداعىم-اۋ،
ۇزىلگەن ءۇمىتىمدى جالعا مىنا»، —
دەپ، قىرقىلماس قۇرساۋدا بۇلقىنعان ارىستانداي جان ۇشىرا ارپالىسۋى دا سوندىقتان. ويتكەنى ونىڭ جاراتىلىس بەرگەن بولمىسى وزىنە دەيىنگى، وزىمەن تۇستاس باسقالارداي تىرشىلىكتىڭ بايىرعى قۇبىلىسىنىڭ بارىنەن قاناعات الا المايدى؛ تاۋعا، تاسقا شاپقىلاعانىمەن، قورشاۋدا قالعان ۇيىرىنە ءبارىبىر ءوزى ورالاتىن اساۋداي باس ۇيرەنگىسى دە جوق؛ شىلدەدەگى كولەڭكەدە دە ءسابي تانىندەي ءدىرىل قاعار جانىمەن اقپانعا دا، اڭىزاققا دا جالاڭ ءتوسىن ايقارا اشىپ قارسى جۇرەدى. وزىنە بۇيىرماعان بۇيىعى تىرلىككە دە قىزىعادى. قاجىعاننان قىزىعادى. ءبىراق ءوز تابيعاتىنان شىعۋ مۇمكىن ەمەس.
«ءومىر ءوتىپ بارادى ەرتەڭمەنەن،
قايتەم ونى؟
جانباعان، ورتەنبەگەن.
وزىمنەن ءوزىم بۇگىن جيىركەنەمىن،
ومىردە ەش نارسەدەن جيىركەنبەپ ەم».
سيۆيليزاسيا ءداۋىرى تابيعات تىلسىمدارىن قانشاما تالان-تاراجعا سالىپ، قۇپيالارىنا قول جۇگىرتەم دەگەنىمەن، جاراتىلىستىڭ شىم-شىتىرىق الەمى ءبارىبىر ءوزىنىڭ قالتارىس-بۇلتارىستى تۇكپىرلەرىنەن ەشقاشاندا ادا قىلماي، قايتا بارعان سايىن قۇپيا قۇدىرەتتىڭ شاربىسىنا ورانا تۇسەدى. ماقاتايەۆ پوەزياسى دا، العاش ءبىر سىدىرىپ قاراعاندا، تۇيە ءجۇن شەكپەن جامىلعان اڭعال-ساڭعال قىر قازاعىنىڭ جان دۇنيەسىندەي قاراپايىم، كەيدە ءتىپتى تىم قارابايىر بوپ كورىنگەنمەن، قايتالاپ وقىعان سايىن، الدەبىر بەيماعۇلىم ويلارعا باتىرىپ، ادام جانىنىڭ سان توراپتى قۇپيالارىنا باستايدى. الگى قاراپايىم دەگەن جولدار، ەنتىكپەي ەركىن شىعاتىن يەك استىنداگى توبە قۇرلى كورىنىپ، جاقىنداعان سايىن بيىكتەي بەرەتىن قۇدىرەتتى قۇزداي دەرسىڭ. ءبىر تاۋدىڭ سىلەمدەرى قانشالىق شۇباتىلعانمەن، ءبىر تاسى ەكىنشىسىن قايتالامايتىنىنداي، اقىننىڭ مول تۆورچەستۆوسىنداعى وركەش-وركەش جىرلار دا جەكە-جەكە تۇراتىنداي ەرەكشە، بىرىنەن-بىرى بولەك. اقىننىڭ (جالپى تۆورچەستۆو ادامىنىڭ) ءوسۋى دەگەن ۇلكەن پروسەستىڭ ءبىر تارماعى وسى بولسا كەرەك. ءبىزدىڭ كوبىمىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتىپ جۇرگەن — ءبىر جايلاۋدىڭ شۇرايىن كوكتەم، جاز، ءتىپتى كۇز بويى تۇياققا ءتىلدىرىپ، سوندا دا سونى كوگال ىزدەپ، ات تۇياعىن تالدىرا جەر قاراۋعا بەتىمىزدەن باساتىنىمىز، ءسويتىپ، تامىرى قىرقىلعان جەردىڭ اق شاڭداعىن قونىستانىپ ءماز بولاتىنىمىز. ماقاتايەۆ:
«ارماندايمىز، اڭسايمىز، قيالدايمىز،
مىنا دۋمان ومىرگە سىيا المايمىز.
بوس قيالمەن وتپەسەك جارار ەدى،
كوكتەمەگەن ەگىندى جيا الماي ءبىز.
ءوزىمىزدى سەبەبى ءجيى الدايمىز،
وزىمىزدەن-وزىمىز ۇيالمايمىز»، —
دەپ، ءار كىتاپتان كەلەسى كىتاپقا كەلگەنشە، سان ءتۇرلى سوقپاقتاردى وتكەرىپ، مازمۇننىڭ دا، تاقىرىپتىڭ دا سونى قونىسىن الاسۇرىپ ىزدەۋمەن كەتكەنى — كەزىندە ەشقايسىمىز ۇندەمەگەنىمىزبەن، سول ۇندەمەۋىمىزبەن «وسىناۋ ساۋلە شاشقان كەڭ ولكەدە، ءسىرا، مەن قالامىن-اۋ كولەڭكەدە» دەپ اقىندى وزىنە-وزى كۇماندانۋىنا ءماجبۇر ەتىپ، «وزىندەي وگەيسىگەن مۇڭدىلارعا اقتارىلعىسى كەلەتىن» ساتتەرىن كوبەيتكەنىمىزدى بۇگىن وكىنە-وكىنە ويلاعانىمىزبەن — تۆورچەستۆولىق ءوسۋ اقيقاتى. ال ءوسۋ دەگەننىڭ ءوزى، سايىپ كەلگەندە، قاناعاتسىزدىقتان تۋادى. ادەتتە، ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ۇعىمىندا بۇل ءسوز «ارانى اشىلعان»، «تويىمسىز» دەگەن ۇعىمداردىڭ بالاماسى رەتىندە، قۇلاققا دا، كوڭىلگە دە جاعىمسىز ەستىلەرى بار. ءبىراق ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدە اقىن جانىنىڭ ىلعي ۇمتىلۋى، جەتكەن جەرىن قاناعات تۇتپاي، جاڭا بيىكتەردى ارمانداۋى. قاناعاتتانۋ — تۇرالاۋ، الگىدە ايتقان سارتاپ جايلاۋدىڭ شاڭداعىندا شىر اينالۋ. ال ماقاتايەۆ بولسا:
«ءبارى دە بار...
باسىمدا ءبارى دە بار.
جان ەمەسپىن جارىمجان دارىگە زار.
جەتپەيتىنى جۇرەكتىڭ ءانى بولار،
جەتپەيتىنى — دوسىم از، سىرلاسۋعا،
ءومىرىم از، جەتپەيدى ءبىر عاسىرعا»، —
دەپ، ولەڭ-وزەننىڭ داۋىل قۇشقان تاسقىندى كەۋدەسىندە ارپالىسىپ ءجۇرىپ، وت شاشىپ، شوق بۇرىككەن كوكىرەگىن ءبىر جەڭىلدەتۋدى ارمانداپ دوس ءۇيىنىڭ قوڭىراۋىن قاققاندا ەسىگىن اشىپ، كەرى جابا سالاتىن «جاناشىرلاردان» ءورت كوڭىلى قۇزدان قۇلاي ءجۇرىپ، ايتەۋىر، العا — اناۋ جان بىتكەن جەتە بەرمەس تىلسىمدى ايدىننىڭ تورىنە ۇمتىلادى. اڭقىلداعان اق كوڭىل اقىننىڭ ءسابي جانىن «جىلدار بويى بىرگە ءجۇرىپ، ءبىر كۇلگەن، جاقىنىڭنىڭ جات بولارىن كىم بىلگەن» دەگىزگەن ورتا مەن ءومىر — وزدەرى-اق ءوسىرىپ، وزدەرى-اق ەسەيتكەن. اقىن جىلاي ءجۇرىپ، تاعدىرىنا نالا ايتا ءجۇرىپ، ولەڭ ءوردىڭ بيىگىنە جاراقاتى مەن جان ازابىنا قاراماي ورمەلەي بەرگەن.
«جاقسىلىقتىڭ قيمايسىڭ قالدىعىن دا،
قارعىسىڭ با، قالدىرعان جارلىعىڭ با؟
مەن دەگەندە جىلانداي جيىرىلىپ
كەرىسىنشە ىستەيسىڭ بارلىعىن دا»، —
دەپ تاعدىرىن تىلدەۋى دە وسىنداي وزەك جىرتار وگەيسىتۋدىڭ سالدارى ەكەنى انىق. وسىلايشا، «داۋىل ۇلىپ، تولقىن ۇرعان ءومىردىڭ كەمەسىندە شايقالا ءجۇرىپ» تىرشىلىكتەن مازا كورمەي كىلەم توقىپ، گۇل ورگەن، بىرەسە اسقار تاۋلاردىڭ شىڭىنا اقشا بۇلت بوپ قوناقتاپ، بىرەسە قارا جەرگە اسپانداي ءتونىپ، تۇنەرە ءجۇرىپ اقىندىق دەگەننىڭ جازىلماس دەرت ەكەنىن ۇققان، سول دەرتتىڭ جان شىداتپاس قىزۋىنا كۇيىپ ءجۇرىپ تە:
«مازالاي بەر، مازالا، تىنىم بەرمە،
ابىگەرگە سالا بەر ۇرىن كەل دە.
جەلپىپ جىبەر شاتتىقتىڭ شايىسىمەن،
بۇكىل مىنا عالامنىڭ مۇڭىن بەر دە!» —
دەپ، ءالى دە ءبارى ازداي، ىستەگەن ءىس ونبەي، تۇك بىتىرمەي سەندەلمە كۇي كەشكەندەي قاناعاتسىز سەزىم يىرىمىنە تەرەڭدەي بەرگەن، شۋلى جاعالاۋدان جالعىز جىراقتاي بەرگەن. جالعىزدىقتىڭ، ونىڭ ۇستىنە تىلسىم كەشكەن قاتەرلى ساپار ۇستىندەگى جالعىزدىقتىڭ قاسىرەتىن قاي سوزبەن ايتىپ جەتكىزەرسىڭ؟! كورسەقىزار، جىلتىراق پەن جىمىسقى پىش-پىشقا ۇيىرسەك كوڭىلدەردىڭ جەتەسىنە جەتە قويماس ءسوز قۇدىرەتىنەن جىراق ارالدا جاتقان جوق پا؟!
«ساعىم بوپ اققان سان جىلدار،
سارساڭعا مەنى سالدىڭدار.
تاعدىرلاس ماعان تاعدىرلار،
قاي جاققا كەتىپ قالدىڭدار؟
سايرانداپ كۇندە كەلەتىن،
سايالى باققا بارابار.
سان ەتىن ويىپ بەرەتىن
قاي جاقتا ءجۇرسىڭ، اعالار؟!»
جارىق دۇنيەدەن جان تاپپاي، ولەڭ جالىنىن باسار جەر تاپپاي، وسىلاي جالعىز سەندەلگەن اقىندى سەنىم عانا العا جەتەلەيدى، اۋمالى-توكپەلى ءومىردىڭ الماعايىپ وتكەلدەرىندەگى سەرىگى دە — سەنىم.
«شىنىمەنەن دوس جوق-اۋ،
دوس جوق مەندە.
سوندا قالاي، ءومىرىم بوسقا وتكەن بە؟
وسىلاي ءبىر بايلامعا كەلدىم بۇگىن،
قارادىم دا سۇيىسكەن قوس كەپتەرگە.
ءسال سابىر ەت، ەي، دوستىم، جاسىماعىن!
دوسسىزبىن دەپ مەن نەگە اشىنامىن؟
دوس كوپ مەندە قاشاننان، دوسىم — حالقىم،
قارايمىن دا مەن سوعان باسىلامىن».
اقىننىڭ الىپ جۇرەگى الدانباعان. «كىشكەنە اسۋدان دا كەدەرگى-كەسەلسىز ءوتۋ بۇيىرماي، تىرلىگىندەگى بار باقىتى ارمانى مەن سەنىمى» عانا بولعان ماقاتايەۆ تۆورچەستۆوسىنىڭ جان دۇنيەسىن تۇتاستىرىپ، كۇرت كەتىرەر كۇيرەكتىكتەن، جەل-قۇزعا توتەپ بەرمەس جەلبۋاز جەلپىلدەن قورعالاپ تۇرعان التىن دىڭگەك — اقىننىڭ جىرلارىنداعى تۋعان حالقىنا، ول قانشاما كورسەقىزار، قانشاما قۇلاپ تۇسكىش كوڭىلشەك بولعانمەن، دەگەن سەنىم. «ماقاتايەۆ جىرلارىندا كۇيرەكتىك مول» دەگەندى تويعان ەشكىدەي تىرسيىپ تۇرعان شاتتىق پەن «قارنىڭ اشسا — تاماق ءىش» دەگەن ءپالساپاعا تويىنىپ العان ءبىراز جۇرت كۇڭكىلدەسەدى. وزدەرىنە سەنىمى جوقتار وزگەنىڭ بارىنە دە كۇدىكشىل، كۇڭكىلشىل كەلەدى. مەنىڭشە، ماقاتايەۆتان اسقان وپتيميست اقىن جوق.
ال ماقاتايەۆ جىرلارىنداعى تراگەديالىق سارىن نەدەن، قايدان تۋعان؟
ءومىردىڭ ءوزى ءاربىر ەسى بار ماقۇلىق ءۇشىن كۇردەلى كۇبىلىس ەكەنىن بىزگە دەيىن باستارىنان كەشىرگەن ەستىلەر ايتىپ كەتكەن. اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا ءبىز دە قۇر قالۋدى ار كورىپ، شولىپ وتتىك. ال جەر بەتىندە، ارىستاننىڭ ارىستان بولعانى ءۇشىن كوزىن تىرناعىسى كەلىپ، ونىڭ الىپ باسىنا شاپشىعان مىسىقتاي مياۋلاعىشتار تۇقىمى باردا سانى سيرەك ارىستان قۇدىرەتتىلەرگە ءتىپتى قيىن. كۇش ايبارىن سىناسار ءوزى تەڭدەس الىپتار دا از ەمەس، باجىلداعان ۇيالاس مىسىقتار جان-جاعىنان قۇجىناپ، ءبىرى — تىرسەگىنە، ەكىنشىسى — ومىراۋىنا جارماسىپ ابدەن ىعىر قىلارى بار. ادەبيەت پەن ونەر مايدانىندا دا ءدال وسى كورىنىس باعزى زاماننان وشپەس قۇبىلىستاي جالعاسىپ كەلەدى. وندايلار وزدەرى دانىشپانسۋ ءۇشىن شىن دانانىڭ ءبارىن قۇرتۋعا بار.
«سىناۋعا تىپتەن قۇمار كىم كورىنگەن،
ايتەۋىر، كىنا تاۋىپ ءبىر جەرىمنەن.
سىرلاسىپ وتىرامىن وندايدا مەن،
مازاسىز كۇندەرىممەن، تۇندەرىممەن.
وتسە ءوتسىن،
باسىما ب ا ق بۇيىرماي،
ءتىل كەسىلمەي تۇرسىن تەك، جاق قيىلماي».
مۇقاعالي ماقاتايەۆ اقىندى دا وسىلاي كۇيزەلدىرىپ، وعان ايلاكەر، ارامزالاردىڭ، الاياقتاردىڭ اياعىن كوكتەن كەلتىرىپ ماتايتىن اقيقات اتتى ەلدى، وعان اپارار جولدى ىزدەتىپ ساندالتقان، الاۋىزدىق سەپكەن ارامدارعا اقيقاتتىڭ اق سۇڭگىسىن قادايتىن ءساتتى اڭساتقان وسى ءوزىمىز پەرىشتەسىپ جۇرگەن ورتانىڭ كورىنىسى ەمەس پە ەدى؟!
«ءبىرىن-بىرى تولقىنداي اتقىلاپ جۇرگەن تىرلىكتە ورنىنا قورقىپ جاتىپ، ورنىنان قورقىپ تۇرعان» اقىننىڭ تۆورچەستۆوسى ءۇشىن سوعار قايران جۇرەگىن ءسات سايىن سولقىلداتىپ تەپكىلەگەن، نەمەسە تەپكىلەتكەن، قالا بەردى وسىلاي سەزىنۋگە ءماجبۇر ەتكەن ءبىزدىڭ بۇگىنگى جىلامسىراعانىمىز نە ءۇشىن، كىمگە قاجەت؟ ءوزىنىڭ جۇرەگى جالىنداپ، اقىندىق شابىتتىڭ دەر شاعىندا جۇرگەن كەزىندە تۋعان كۇنىندە دۋىلداسىپ، اعالار ءتور باسىندا وتىرىپ، ءىنى-قارىنداستارى سايىپ قىرانداي الىپ-ۇشىپ جۇگىرۋگە جاراماعانىمىز:
«تويلانباسا،
تويلانباسىن،
نە ەتەيىن،
توي كورمەي-اق، سىي كورمەي-اق وتەيىن.
قالامىمدى بەرشى ماعان، بايبىشە،
بولاشاققا ارىز جازىپ كەتەيىن»، —
دەۋگە ءماجبۇر ەتتى ەمەس پە؟!
مۇقاعالي ماقاتايەۆ جىرلارىندا جالپى حالىق، پارتيا، لەنين، وتان تاقىرىبى ەرەكشە ورىن الادى. بۇل تاقىرىپتاعى تۋىندىلارى اقىن يدەالىنىڭ ءمولدىر شىڭى، ونىڭ بولاشاققا دەگەن سەنىمىنىڭ قۋاتىن اڭعارتادى. ونىڭ «ماۆر»، «يليچ»، «بولشيەۆيكتەر» جانە دە باسقا تۋىندىلارى ازاماتتىق تاقىرىپقا جازىپ جۇرگەن كوپشىلىگىمىزدىڭ جىرلارىمىزدان اناعۇرلىم ەڭسەلى دە استارلى، سەبەبى، ونىڭ ءارقايسىسىندا جەروشاق اينالاسىندا ءجۇرىپ بوس قىزىقتاماي، شىندىقتىڭ قايناپ جاتقان قازانىنا باتىپ، ساياسي-قوعامدىق كۇرەستىڭ بيىك پاراساتىن ىنتى-شىنتىمەن ۇعىنۋدان تۋعان ويلى جولدار، تۇيدەك-تۇيدەك قۋاتتى شۋماقتار جاتىر. قازاق ادەبيەتىندە لەنين، ماركس تۋرالى مۇنشا ازىرلىكپەن، تۇسىنىكپەن ىشكى تەبىرەنىستەن تۋعان كۇردەلى شىعارمالار بولعان ەمەس.
ماقاتايەۆ تۆورچەستۆوسى — كەڭ دە كۇردەلى دۇنيە. ونداعى ماحاببات، ايەل، تابيعات، تۋعان جەر، ۇرپاق سەكىلدى تۆورچەستۆو تاقىرىپتارىنىڭ ءارقايسىسى ءوز الدىنا زەرتتەپ، ءۇڭىلۋدى قاجەت ەتەتىن، تۇرەن سالىنباي جاتقان دالاداي تىڭ.
مەنىڭ بۇل جازىپ وتىرعانىم عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەك ەمەس، ءوزىمنىڭ ماقاتايەۆتىڭ «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعىن وقىپ شىققاننان كەيىنگى وي-پىكىرلەرىم مەن اقىنعا دەگەن، ونىڭ ارۋاقتى جىرلارىنا دەگەن سەزىمىمدى بىلدىرەر ماقالا عانا.
مەن بيىل جۇمىس بابىمەن شىمكەنت وبلىسىنىڭ ماقتاارال، جەتىساي اۋداندارىندا بولعانىم بار. وزبەكستاننىڭ گاگارين قالاسىنا دا از مەزگىلگە سوقتىم. جۇرگەن جەرىمنىڭ بارىندە دە كىتاپ دۇكەندەرىن ارالادىم. جۇرتتىڭ اۋزىنداعى «مۇقاعاليدىڭ ەكى تومدىعى شىعىپتى، الا الماي قالدىق»، «ۇلكەن تانىستىقتىڭ كۇشىمەن ايتەۋىر الدىم-اۋ»، «شىمكەنتتەگى كىتاپ بازاسىندا ءبىر تانىسىم بار ەدى، سوعان بارىپ قايتپاسام» دەگەن ۇزىك-ۇزىك سويلەمدەردەن اقىن جىرلارىنىڭ سۋ مەن اۋاداي قاجەتتىگىن اڭعاراسىڭ.
«جازۋشى» باسپاسى جاقسىلىق جاساعان. جاقسى جىرعا سۋساعان حالىق ماقاتايەۆتىڭ ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعىن الىپ، قۇماردان شىققانداي، باسپاداعىلارعا شىن العىسىن ايتۋدا. وسى تومداردى وقىپ شىعىپ، ءوز تولعانىسىمدى جازۋ ۇستىندە ماعان ءبىراز ويلار كەلدى.
كىتاپتارداعى ءىرىلى-ۇساقتى شىعارمالاردىڭ جازىلۋ جىلدارىن كورسەتۋگە بولاتىن ەدى. بۇل — ۇرپاقتار ءۇشىن قاجەت. جۇيرىك جىلدار ەكپىنىنە ىلەستىرىپ كەشەگى مەن بۇگىنگىنىڭ ءبارىن تاريحقا اينالدىرۋدا. قولجازبالارى مەن كوز كورگەندەردىڭ بار كەزىندە ولەڭ، پوەمالاردىڭ جازىلۋ داتالارىن انىقتاۋ مۇمكىندىگى مولىراق كەزدە، از-مۇز قيىندىقتان قاشپاۋ كەرەك ەدى.
ماقاتايەۆ شىعارمالارىنىڭ اراسىنداعى «جان ازاسى» سەكىلدى شوقتىعى بيىك، كولەمدى دە كوركەم تۋىندى — اقىن دۇنيە سالعاننان كەيىن عانا جارىق كورگەن «رايىمبەك، رايىمبەك!» پوەماسى. وسى پوەما ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعىنان ورىن الۋعا ءتيىس ەدى.
ۇشىنشىدەن، ماقاتايەۆ تۋرالى ەستەلىكتەر جيناعى مەن تۆورچەستۆوسىنداعى ەرەكشەلىكتەردى، اقىن تابيعاتىن عىلىمي تۇجىرىمدايتىن ادەبي ەڭبەكتەردەن كىتاپ شىعارۋ دا ەرتە ەمەس. ءبىز كوبىنەسە توي وتكەسىن داڭعىرا سوعىپ جۇرەتىن حالىقپىز. ماقاتايەۆ قانا ەمەس، ورنى بار، ءوز بيىگى بار دەگەن قازاق ونەر يەلەرى تۋرالى ەستەلىكتەر كىتاپتارىن شىعارۋدىڭ ۇرپاقتار ءۇشىن تاربيەلىك ءمانى زور بولار ەدى.
ءتورتىنشى ءبىر وي — حالقىمىزدىڭ ادەبيەتى مەن ونەرى تاريحىنداعى ۇلكەن-ۇلكەن تۇلعالارعا — ءسۇيىنباي، سۇگىر، قۇرمانعازى، دينا، سارا، اقان، ءبىرجان، احمەت، كەنەن، بەيىمبەت، قاسىم، تايىر، مۇقاعالي، تاعى باسقا — ەسكەرتكىش سالۋدى ويلاستىرعان ارتىق بولماسا كەرەك.
قازاق توپىراعى قاشان دا تالانتتى تۇلعالار تۋعىزا بىلگەن. تەك ولاردىڭ ءارقايسىسىن تىم بولماسا ومىرىنەن كەيىن قاستەرلەۋ، الەم جۇرتىنىڭ مۇراسىنا اينالار تۆورچەستۆولارىن ءوز دارەجەسىنە كوتەرۋ — ءتىرى ۇرپاق پارىزى. ولار ءوز جاسايتىندارىن حالقى ءۇشىن، تۋعان توپىراعى ءۇشىن جاساپ كەتكەن، ەسكەرتكىشتەرىن دە وزدەرى قولدان قۇيىپ كەتكەن. ال ولاردى جارقىراتىپ كورسەتە ءبىلۋ — بىزگە سىن.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ — وسىنداي، ۇرپاقتار ءىلتيپاتىنا لايىق تۇلعا. ول «الابۇرتقان تاڭدار مەن قاراۋىتقان تاۋلاردان، قاسى مەن دوسىنان، ءتىپتى جوعالىپ كەتكەن زامانداردان دا، ارمان مەن ساعىنىشتان دا» پوەزيا پىراعىن ىزدەۋمەن عۇمىرىن جاستاي سارپ ەتىپ، اقىندىق باقىتقا تالپىنىپ قول سەرمەۋمەن وتسە دە، ءوز حالقىنا، تۋعان جۇرتىنىڭ ۇرپاعىنا دەگەن ساۋلە-سەزىمدى جۇرەگىنەن وشىرمەي كەتتى.
«جىلداردىڭ ۇزارۋدا تىزبەكتەرى،
جىل ءوتتى،
بارا جاتىر كۇز دە وتكەلى.
قىس تا وتەر،
قىسپەن بىرگە مەن دە وتەرمىن...
باقىتىم جۇرسە بولدى ىزدەپ مەنى»، —
تالانت تىلسىمى مەن تىرشىلىك تاۋقىمەتىن قالجىراي ءجۇرىپ سەڭ كەشكەن، سەڭ كەشە ءجۇرىپ جارق ەتكەن ساۋلە بىتكەنگە باقىتىم دەپ جان ۇشىرا ۇمتىلعان اقىننىڭ اعىستار مەن تولقىندار يىرىمدەرىنەن تۇراتىن جان دۇنيەسى بارلىق دوستارى بەزىنگەندە دە، وكسىكتەن ورتەنىپ ەزىلگەندە دە جىر جولدارىنان عانا جاناشىر تاۋىپ، سالقىن اقىل مەن سارابدال سانا دا توقتاتا الماي، اقىرى ءورتتى سەزىمىن كىمگە توگەرىن بىلمەي ورتەنىپ كەتكەن، سول جان ءورتى، جۇرەك الاۋى بارعان سايىن كوكجيەكتى تۇتاس شارپىپ، جىلۋىن ايماققا تاراتۋدا.
مۇقاعالي ۇمتىلعان باقىت سول الاۋدى ءبىرجولا مەجەگە الىپ كەلە جاتىر.
You Might Also Like
-
ادام بالاسى كوزى تىرىسىندە ءبىر-بىرىن قادىرلەي الماۋدان ءومىر بويى وپىق جەسە دە، قورىتىندى شىعارمايدى. بىر-بىرىنە دەگەن ەنجارلىقتىڭ زاردابى جاناشىرلىق پەن مەيىرىمنىڭ ءنارىن سورىپ ازايتۋعا قالدى. ءبىراق...
