اقمونشاق
1
ءمۇعالىمنىڭ ەكى كوزى ءان شىرقاعان بويجەتكەندە. ول تەرەڭ ويعا كەتكەندەي مۇلگىپ، تەلمىرە قاراپ قالعان.
«شىركىن اقمونشاق! كوركى عوي ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ! اقىلى قانداي! مىنەزى قانداي! ادامگەرشىلىگى قانداي!.. ءبىر عانا، تەك ءبىر عانا سويلەسىپ كورسەڭ ءوزىڭ شايمەردەن! بىلەر ەدىڭ سوندا سەن!» — دەپ قويمايتىن ەدى-اۋ بوراش وعان.
شايمەردەن اۋىل جىگىتى بوراشپەن وسى كولحوزعا كەلگەن كۇننەن باستاپ تەز جۇعىسىپ، باسقادان دا گورى وعان تەز ۇيرەنىپ، دوستاسىپ كەتكەن. بوراش ايتسا، اعات ايتپايتىنىنا ونىڭ كوزى جەتكەن.
ءان شىرقاعان — سول بوراش ماقتاعان جىلقىشى قىز. قيالدى تەربەپ كەلگەن اقمونشاق قىز! سول ارۋ بۇگىنگى ساۋىق كەشتە ءساتى ءتۇسىپ كەز كەلدى. قاراماسقا، زەر سالىپ قاراماسقا نە شاراسى بار! ءبىراق، قانشاما قادالىپ، بار ىنتاسىمەن-اق قاراسا دا، بوراش ايتقانداي، ەلدەن ەرەك قاسيەتتى قىز بويىنان كورە الماي وتىر. ورتا بويلى، قارا تورى، بەتى ازداپ توتىققان، كادىمگى قاراپايىم قىز. ال، بۇرىن بوراشتىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرعاندا، ونىڭ كوزىنە قاسى-كوزى قيىلعان، ناپ-نازىك، ارشىعان جۇمىرتقاداي اپپاق، ۇرلەپ اۋىزعا سالعانداي ءبىر پەريزات ەلەستەيتىن-دى. ءدال ءقازىر سول ەلەس ساعىمداي بۇلدىراپ، عايىپ بوپ، اسەم ارۋدىڭ ورنىندا جاي عانا قىز قالعان.
ىرعالا، شيراتىلا شىعىپ، بەزەك قاعىپ، كوككە كوتەرىلگەن ءان ەندى باياۋلاپ بىتۋگە جاقىندادى. جاپ-جاڭا عانا انمەن بىرگە اسقاقتاپ الىسقا كەتكەن جۇرت كوڭىلى دە قايتا ورالعان انمەن بىرگە ورالىپ تۇعىرىنا قونىپ كەلەدى. تەك الابۇرتقان ءمۇعالىم كوڭىلى عانا تۇنارىن قايتىپ تابا الماعان قۇستاي، وي اسپانىندا قانات قاعىپ، شارق ۇرىپ ءجۇر...
ءان ءبىتتى. سۇيسىنگەن جۇرت دۋ قول سوقتى.
— بويجەتكەندەر جاساسىن! — دەپ توي باستاۋشى تورەكەلدى ايقايعا باستى.
— سەرى جىگىت! — دەيدى شەتتە وتىرعان ءبىر كەلىنشەك جانىنداعى ەرىنە.
— سەرىلىگىن قويشى، ەر كوكىرەك-اق ءوزى! — دەيدى كەلىنشەكتىڭ كۇيەۋى ايەلىن قوستاپ.
— باسقارمانىڭ ايەلىنىڭ ءىنىسى بولعان سوڭ كوكىرەگىنە نان پىسەدى.عوي. اتتەڭ، مەن اقمونشاق بولسام، ىرباڭداتپاي اۋىزدان قويىپ جىبەرەر ەدىم!
تورەكەلدى ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا، ءان ايتسا دا، ءازىل ايتسا دا، اقمونشاقتان كوز المايدى. ونى قاعىتا سويلەپ، تاپقىر قالجىڭمەن توسادى. وعان اقمونشاق تا ورىندى وراي جاساپ، ىركىلمەي جاۋاپ قايىرادى جانە جاراسىمدى پىشىنمەن ويلى، وتتى كوزىن ءبىر توڭكەرىپ، نازدانا كۇلەدى.
ال، شايمەردەنگە ولاي ەمەس. ونىڭ ءازىلىن ەستىمەگەن، اڭعارماعان، ءتىپتى، ەلەمەگەن ادامداي، نازارىم باسقا جاققا اۋدارىپ، جىلى شىراي بەرمەيدى. تەك اندا-ساندا عانا سىپايىگەرشىلىكپەن قىسقا جاۋاپ قايىرىپ، سونىڭ وزىندە ءازىلدى ورىستەتكىسى كەلمەگەندەي ءتۇر بىلدىرەدى.
قىزدىڭ بۇل ءارى بيازى، ءارى پاڭ مىنەزى ءمۇعالىمدى ءبىر جاعىنان ءسۇيسىندىردى، ەكىنشىدەن، نامىسىن قوزدىردى. العاشقى بەتتە تىم قاراپايىم كورىنگەن قىز ەندى ونىڭ كوزىنە بوراش ايتقانداي، سۇيكىمدى، سىمباتتى بولىپ بارا جاتقان تارىزدەندى...
ءتۇن ورتاسى اۋىپ، تاڭ جۋىقتادى. قارت كولحوزشىلار بىرتىندەپ تاراي باستادى.
— بالالار، تاڭ جۋىق. ەرتەڭگى جۇمىستى دا ۇمىتپاڭدار! — دەگەندى ەسكەرتتى كولحوز باستىعى ىبىراي اقساقال.
— وي، ءتايىر-اي، جۇمىسقا ۇيىقتاماي دا بارامىز! — دەدى تورەكەلدى ءبىر جەلپىنىپ.
— مىنا قاينىمنىڭ كوڭىلى بۇگىن تىم قوش ەكەن، — دەدى ءبىر كەلىنشەك سىلق-سىلق كۇلىپ.
— قوش بولاتىن ءجونى بار.
— نەگە؟ — دەدى تورەكەلدى جۇلىپ العانداي.
— ونى جانىنداعى بويجەتكەننەن سۇرا...
— اقمونشاق، وسىلار نە دەپ وتىر؟ ۇقتىرشى، جانىم!
— مەن ەشتەڭەسىن بىلمەيمىن، — دەدى اقمونشاق تومەن قاراپ.
— توي قاشان بولادى دەيمىز. ەندى ۇقتىڭ با، اڭقاۋ قاينىم؟ — دەدى العاشقى كەلىنشەك جايراڭداپ.
— سونداي ءسوزدىڭ نە كەرەگى بار، ساحىش! — دەدى اقمونشاق ىڭعايسىزدانىپ.
شايمەردەننىڭ ەسىنە بوراشتىڭ: «ساعان لايىق-اق قىز، ءمۇعالىم، اتتەڭ، جىگىتى بار» دەگەن ءبىر ءسوزى ءتۇستى. الدەنەدەن تۇيسىك الدى ما، نەمەسە، ۇيقىسى كەلدى مە، ايتەۋىر، شايمەردەنگە ءبىر كوڭىلسىزدىك پايدا بولدى.
ەندى جاستار دا تاراي باستادى. ولار ابدەن تاراپ بولعاننان كەيىن، ءمۇعالىم جىگىت تىسقا شىعىپ، جاتاتىن ۇيىنە قاراي بەت الدى. جولشىباي، كولحوز باعىنداعى كەڭ اللەيامەن كەلە جاتىپ، ون جاعىندا الدەكىمدەردىڭ كۇبىرىن ەستىپ، جالت قارادى.
اناداي جەردەگى جۋان تەرەك تۇبىندە ەكى ادام قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ تۇر ەكەن. ءمۇعالىمنىڭ كوزىنە بۇل تۇرعاندار اقمونشاق پەپ تورەكەلدى تارىزدەندى. سولار ما، ولار ەمەس پە دەگەن وي توسەگىنە جاتقاننان كەيىن دە ونىڭ ەسىنەن كەتپەدى. بۇل وي وعان نەلىكتەن كەلە بەردى؟ ونى ءوزى دە بىلمەدى.
ءمۇعالىم توسەگىنە باسى تيىسىمەن ۇيىقتاپ كەتەتىندەي بولىپ كەلسە دە، جاتقاننان كەيىن كوزى ىلىنبەي قويدى. ءدال سول ساتتە ول ەش نارسە ويلاعان دا جوق، ەدى. ءبىراق، الدەنەگە الاڭداعانداي، كوڭىلى قوبالجىپ جايعاسپادى.
ءبىر كەزدە كوزىن اشسا، ءۇي ءىشى الا كولەڭكەلەنىپ قالعان ەكەن. كيىنىپ، تىسقا شىقتى. تۇندەگى انگە، توي-دۋمانعا بولەنگەن اۋىل تىپ-تىنىش، جىم-جىرت. سەلكەۋ شىققان ءبىر جان جوق. جاستار سىرىنىڭ كۋاسى تۇندەگى كارى تەرەك تە مۇلگىپ تۇر.
جىگىت اينالاعا، اۋىل سىرتىنا كوز جىبەردى. سوناۋ، سوناۋ بەلەستەگى قىرمان باسىندا قاراڭداعان ادامدار تاڭ ساۋلەسىمەن ونىڭ كوزىنە سامالاداي بولىپ كورىندى. باتىس جاقتا، اۋدان ورتالىعىنا قاراي استىق تيەگەن ءبىر توپ ارباشى كوشتەي ءتىزىلىپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى شۇباپ كەتىپ بارا جاتتى. ساۋىقتان كەيىن تىنىم الماستان ەڭبەككە اتتانعان ادامداردان كوز الا الماي، تاڭ سامالىنا كەۋدەسىن توسقان بويى جاس وقىتۋشى ۇزاق قاراپ تۇردى.
2
اقمونشاق جىلقىنى ىلديعا، ىقتاسىپ القاپقا قۇلاتتى دا، استىنداعى كەرتوبەلدىڭ اۋىزدىعىن الىپ، اياز قارىعان بەتىن ىققا بۇردى. ءسويتىپ، ءبىر جايلاسقانداي بولىپ، ءتۇنى بويى تىنىم تاپقىزباعان مازاسىز وي سورابىنا قايتا ءتۇستى.
«...كوردىم، ءبىلدىم، اقمونشاق، سەنىڭ دە دوستىعىڭدى! ارزان ەكەن تىم! بىلمەپپىن باسىندا. بىلگەندە، اتتەن، بىلگەندە، ماڭىڭنان دا جۇرمەگەن بولار ەدىم عوي سەندەيلەردىڭ. وقا ەمەس! ساباق، بولدى البىرتتىققا. جاقسى، بەتىڭنەن جارىلقاسىن! كوتەرە بەر شاشپاۋىن ءمۇعالىمنىڭ! تانبا كەشەگى كۇيىڭنەن! تەك ەسىندە بولسىن، سەن سياقتى جىلقى سوڭىندا ەربيگەن ءبىر شۇيكە باس تابىلار ماعان دا.
بۇرىنعى سۇيگەنىڭ، قازىرگى جاتىڭ تورەكەلدى».
كەشەدەن بەرى، بۇگىن كۇنى بويى قىز جانىنىڭ قىتىعىنا ءتيىپ، كوڭىلىن تىنىم تاپقىزباي، ويعا شومدىرىپ جۇرگەن دە وسى حات. ول وسى حاتتى تاڭ اتقالى، جىلقى ىشىندە ءجۇرىپ، كەمىندە ءبىر ون رەت وقىعان شىعار. وقىعان سايىن اشۋ، ىزاعا بۋلىعىپ، نامىسىنا ناليدى. جىگىت ءسوزى جانىنا ۋداي تيەدى. ول ءارى قورلايدى، ءارى جاس جۇرەككە جارا سالادى. سۇمدىق تۇرپايى حات!
قىز وتكەن كەشتى ەسىنە ءتۇسىردى. كلۋبقا كەشكى ساعات التىلاردا كەلدى. ىشتە جالعىز شايمەردەن عانا وتىر ەكەن.
— ءسالاماتسىز با، اقمونشاق، — دەپ، ول ورنىنان تۇرىپ قول بەرگەن. اقمونشاق تا جايدارى جۇزبەن امانداسقان.
— كومسومول جيىلىسىنا ءبىز سەكرەتار بولعالى ءبىرىنشى رەت قاتىسۋىڭىز عوي دەيمىن، — دەپ كۇلىمسىرەگەن جىگىت.
— تەك ءسىزدىڭ تۇسىڭىزدا عانا ەمەس، بيىلعى جازدان بەرى جيىلىسقا تۇڭعىش رەت قاتىسۋىم عوي دەيمىن. مۇنىڭ وزىندە دە جىلقى تاۋعا كەلتىرىلگەن سوڭ عانا مۇمكىنشىلىك الىپ وتىرمىن، — دەپ جاۋاپ بەرگەن اقمونشاق.
— ءيا، ءيا، جاز قاي جەر سامال، ءشوبى شۇيگىن بولسا، قىس قاي جەر ىقتاسىن، قورىقتى بولسا، ءسىزدىڭ جايلاۋ دا، قونىس تا سول ارا عوي. قىزىق نارسە — مال باعۋ، ونىڭ ىشىندە جىلقى باعۋ.
سەكرەتار سونان كەيىن از بوگەلىپ تۇرعان دا:
— سويلەيسىز عوي جيىلىستا؟ — دەپ، وتىرعان اقمونشاقتىڭ الدىنا كەلىپ، كۇلىمسىرەپ ءتونىپ تۇرعان مينۋتتا تورەكەلدى كىرگەن. مۇنان سوڭ ەستە قالارلىق پالەندەي وقيعا بولعان جوقتى. كوپ كەشىكپەي جيىلىس تا اشىلعان. قىز ويىنشا، بار شاتاق، مىنە وسىدان باستالعان. ماسەلە — كوكتەم ەگىسىنە دايارلىققا كومسومول-جاستاردىڭ قاتىسى جونىندە بولاتىن. ول ماسەلە جايىندا بايانداما جاساعان شايمەردەن، تاڭداۋلى جاستاردىڭ تابىسىن ايتا كەلىپ (ونىڭ ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ اقمونشاقتىڭ اتى اتالعان)، كەيبىر جەكە كومسومول مۇشەلەرىنىڭ كەمشىلىگىنە توقتاپ؛ قاتتى سىناعان. وسى سىن، اسىرەسە، تورەكەلدىگە كەپ ايتىلعان.
— قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلدى. ەگىس جۇمىسى اياقتالدى. قازىرگى نەگىزگى جۇمىستىڭ ءبىرى — تۇقىم تازالاۋ بولىپ وتىر. ءبىراق وسى ماڭىزدى جۇمىسقا تورەكەلدى سياقتى كەيبىر جولداستار ءمان بەرمەي كەلەدى. «مەن كەشەگى تانكيستپىن، مەن سولداتپىن، ايەلدەر ىستەيتىن مۇنداي ۇساق جۇمىسقا قول بىلعامايمىن!» — دەپ، ول كەشە تۇقىم تازالاۋعا بارماي قويدى. بۇل كومسومول مۇشەسىنە كەلىسپەيتىن قىلىق. ءبىز ونى تارتىپكە شاقىرۋعا ءتيىسپىز جانە شاقىرا دا الامىز، — دەگەن سەكرەتار ءسوزىن اياقتاي كەلىپ. باياندامادان كەيىن سويلەۋشى جاستار دا سەكرەتاردىڭ ءسوزىن قۋاتتاپ، تەرەكەلدىنى سىن تالقىسىنا سالعان. «وركوكىرەكسىڭ. ءوزىم عانا بىلەمىن دەيسىڭ. بىرەۋ بىردەمە دەسە، بەت باقتىرماي، ءجون بولسىن، قيسىق بولسىن، ءوز دەگەنىڭمەن بولاسىن. سەن سونداي تورەلىگىندى قوي. مىقتى بولساڭ، بىزگە ەڭبەگىڭمەن ۇلگى كورسەت!» — دەپ تۇس-تۇستان جانىنا باتىرا ايتقان. ءبىراق وسىنداي جولداستىق ءادىل سىنعا مويىن ۇسىنباي، تورەكەلدى لەپىرىپ، مايدانداعى ەرلىگىن، سىڭىرگەن ەڭبەگىن ايتىپ، اسقاقتاپ كەتكەن. ونىڭ بۇل قىلىعىنا اقمونشاق تا شامداندى: «تورەكەلدى، مەن سەنەن مۇنى كۇتكەن جوق ەدىم. جۇرتتىڭ ايتقانى دوستىق ەدى. ونى ۇعا الماي، اۋا جايىلىپ تۇرسىڭ. بۇل وزىندەي سانالى جىگىتكە كەلىسپەيتىن ءىس» دەگەندە:
سىزدەن اقىل سۇرامايمىن! — دەپ ايقايلاعان تورەكەلدى تۇتىگىپ.
— ۇيات، ۇيات... كومسومول مۇشەسىنىڭ مۇنداي تارتىپسىزدىگىن جيىلىس اياقسىز قالدىرماۋى كەرەك، — دەپ ۇسىنىس جاساعان اقمونشاق. وسى ۇسىنىس بويىنشا، تورەكەلدىگە كومسومول جيىلىسى قاتتى سوگىس بەرگەن.
مىنە، كەشە كەشتە بولعان بار وقيعا وسى. «سەكرەتاردىڭ جازىعى نە؟ مەنىڭ جازىعىم نە؟ سىننىڭ ءبارى ونىڭ ءوز پايداسى ءۇشىن ايتىلمادى ما؟ سونى ۇقپاي، نەگە اۋزىنا كەلگەندى ايتىپ، حات جازادى؟ نەگە مەنى، مەنىڭ سەزىمىمدى لاستايدى!»
قىز جانىن جەگەن تەك بۇل عانا ەمەس. مۇنان باسقا دا ءبىر اۋىر سەزىم ونى قينايدى. تورەكەلدىنى، وسى توركەلدىنى، شىن جۇرەكتەن سۇيگەن ەدى ول. ونىمەن قول الىسىپ، ءومىر بويى اينىماس دوس بولۋعا سەرتتەسكەن ەدى ول. سول سەرت، سول سۇيىسپەنشىلىكتىڭ اياق استىنان ءۇزىلۋى ارقاسىنا ايازداي باتادى. تەك سول عانا ما؟!
— اقمونشاقتى تورەكەلدى الادى، تاياۋدا توي بولادى، — دەگەن سىبىس الدەقاشان تاراپ، اۋىلدان اۋدانعا جەتكەن جوق پا! ونى دا قويشى. اناسىنا، عازيز اناسىنا دا ايتقان ەدى-اۋ بۇل سىردى ول.
— ءوزىڭ ۇناتساڭ، مەن نە دەيىن، الدىڭنان جارىلعاسىن، قۇلىنىم، — دەپ ەدى-اۋ اناسى باتا بەرىپ!
وسىنىن ءبارى بۇگىنگە دەيىن قالىڭ ورتتەي ءورشىپ-ورشىپ كەلىپ، ەندى ءالسىز شىراقتاي جالپ ەتىپ ءسونىپ وتىر. بۇدان كەيىن ەل نە دەيدى، جۇرت نە دەيدى، انا نە دەيدى! جاس تا بولسا، ەڭبەكپەن اتى شىعىپ، جۇرتقا تانىلعان ونىڭ ابىرويى ايرانداي توگىلگەن جەرى بولماق پا بۇل؟ «تورەكەلدى اقىرىندا تاستاپ كەتتى» دەپ، بىرەۋ بولماسا، بىرەۋ ەرتەڭ وسەك ەتپەي مە؟
— نامىس، قايران نامىس! قىز باسىمدى قادىرلەپ، ءوزىمدى ءوزىم پاڭ تۇتقان كۇندەرىم، سەن دە ءوشتىڭ بە! جىلتىراعان تۇرگە بوگىپ، ىشكە ۇڭىلە قاراي الماي، قاپى باسىپ مەرتىكتى دەگەن وسى ما! ءسوز توركىنى، كەسىمى — ماعان جات، تۇرپايى جاتقان جوق پا ونىڭ. اڭعارماعام، بىلمەي كەلگەم سونى مەن! ءسۇيىپ قالساڭ — سەنىپ قالار، اڭعال، اڭقاۋ مىنەزىم قۇرسىن، قىز سەنىڭ!..
مانادان اۋىر ويعا مالتىعىپ، كوڭىلمەن سودان شىعار جول ىزدەگەن اقمونشاق كۇننىڭ كەشكىرگەنىن جانە ىقتاي جايىلعان جىلقىلاردىڭ اۋانىمەن تاۋ بوكتەرىنەن اشىق القاپقا شىعىپ كەتكەنىن اڭعارمادى. كۇنى بويى بەتتى قارىپ ۇرعان تىمىرسىق اياز ۇستىنە جەل كۇشەيدى دە، جاياۋ بوراسىن ءجۇرىپ، اۋا رايى بۇزىلا باستادى. جىلقىلار پىسقىرىپ، الدەنەنى سەزگەندەي، ۇيلىعا، سىرداقتاي جايىلدى. بۇل جايدى ەندى عانا اڭعارعان اقمونشاق قالىڭ ويدى سەرپىپ تاستاپ، جىلقىلاردى تاۋعا قاراي قايىردى.
ىمىرت جابىلا، باتىستان سوققان جەل ۇدەپ، قارا بوران تۇتەپ بەردى. جىلقىلار كوزدەرىنە قار تىعىلىپ، شىعىسقا، كەڭ جازىققا قاراي ويىستى. اقمومشاق ون بۇيىردەگى تاۋ القابىنا قاراي قايىرىپ، ىققان جىلقىنىڭ الدىن كەس-كەستەۋمەن بولدى. ءبىراق، قالىڭ جىلقى ىرىق بەرمەي، قىز ايداعان تۇسقا اياق باسپاي قويدى. جاعداي قيىنعا اينالعانىن ەندى ءتىپتى اشىق سەزدى ول. سۋىق بارعان سايىن بويىن الىپ، ەكى قولى، تىزگىنگە ءالى كەلمەي، سىرەسىپ قالدى. بوراعان قار بەتكە ۇرىپ، ءبىر جاعىنان مازانى الىپ ول بارادى.
ارپالىس ۇزاققا سوزىلدى. تاڭ جۋىقتاي بوران مۇلدە كۇشەيىپ كەتتى. قىز ىققان جىلقىنى ەندى قاي جاققا قايىرارىن دا بىلمەدى. تاۋ قايدا، پانا قايدا، — ونى اجىراتۋ مۇمكىن بولمادى. العاشقىدا قىز-قىز قايناپ، كەيىن بىرتىندەپ توڭازي باستاعان دەنە بارا-بارا دەل-سال بولىپ، ءالى كەتتى دە، بۇيىعۋ، تىنىشتىق ىزدەۋ سياقتى ءبىر ەنجارلىق كۇيگە ءتۇستى. وسى ەنجارلىق جىلقىشى قىزدى ءبۇرىپ الىپ، ۋىسىنان شىعارماي، وت جىگەرىن قۇم ەتىپ، وقىس كۇيگە باستاپ بارا جاتقانداي بولدى. قىز قانشاما بۇلقىنايىن دەسە دە، پارمەنى جەتپەدى. تەك كوكىرەكتى جارعان ءبىر اششى كۇي تولاس بەرمەي، مەڭدەپ الىپ بارا جاتقان ەنجارلىققا قايىسپاي قارسى تۇرىپ، السىرەگەن دەنەنى ءالسىن-السىن سەرگىتەدى.
«الماي قويمان» دەگەندەي، بوران ۇدەپ، ۇيتقىپ سوعادى. جەنتەكتەلىپ بەتكە، كوزگە ۇرعان قار: «ەر بولساڭ — شىداپ كور» دەگەندەي، دۇلەي كۇيدەن ول دا ءبىر تانبايدى. ءتورت جىل بويى جىلقى باققان ومىرىندە سان بوراندى كورىپ، سان بورانعا ءتوزىپ ۇيرەنگەن اقمونشاق، تاپ وسى جولى توتەپ بەرە المايتىنىنا كوزى جەتكەندەي كۇيىنەدى. تالاي رەت جىلقى ىققان، تالاي رەت ءتۇن قاتقان ول...
ءيا، تالاي كۇن، تالاي ءتۇن ەستە! ءبىراق، بۇگىنگى ءتۇن — ءقاۋىپ ءتۇنى سونىڭ ءبارىن جوققا شىعارعانداي. ءتورت جىل بويى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، جالعىز تايىن يت-قۇسقا شالدىرماي كەلىپ، ءبىر تۇندە كۇللى جىلقىنى اپاتقا ۇشىراتسا، وتكەن كۇنگى ەرلىكتەن نە پايدا، توزىمدىلىكتەن نە پايدا. ەڭبەگى ەش بولدى دەگەن وسى ەمەس پە؟
بۇل سەزىم قىز جانىن سۋىق تەمىردەي قارىپ كەتتى. ول اقتىق كۇشىن جيناپ، جان ۇشىرىپ، اقىرعى رەت قارلىققان داۋسىمەن ايقايلادى. سودان كەيىن استىنداعى كەرتوبەلگە قامشى ۇيىرۋگە وقتالدى. ءبىراق، قولى قوزعالمادى. سەكەم العان كەرتوبەل ىلگەرى ۇمتىلدى دا، قالىڭ قارعا مالتىعىپ، ءسۇرىنىپ كەتتى. قىز لىقسىپ، اتتىڭ الدىنا ۇشىپ ءتۇستى. ول جالما-جان ورنىنان تۇرايىن دەپ تالپىنىپ كورىپ ەدى، دەنەسى يكەمگە كەلمەدى...
اشۋعا بۋلىققان تورەكەلدى كومسومول جيىلىسىندا قالاي وتىرىپ، قالاي شىققانىن دا اڭعارمادى. قۇلاعى شۋلاپ، ونەبويى ءدىر-دىر ەتىپ، كوز الدى مۇنارتىپ كەتتى. جالعىز-اق، «تاپقان ەكەن سوقتىعاتىن كىسىسىن!» دەپ كۇبىرلەي بەردى. سول بەتىمەن ءۇن-تۇنسىز، تۇنجىراعان كۇيى ۇيىنە كەلدى دە، كروۆاتىنا كيىمشەڭ قيسايا كەتتى.
تورەكەلدىنىڭ اشۋى جاتقانمەن دە باسىلمادى. ەكى قارى ۇيىپ، بويى اۋىرلاپ، بۇرىنعىشا كوزى جاساۋراۋىن قويمادى. «سوعىس توزاعىنان قايتقان ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن كورگەن كانىگى سولداتتى بالا-شاعا باسىنىپ، سوگەدى. اقىل ايتادى. بۇعان قالاي توزەرسىڭ» دەگەن وي جۇرەگىنە بىرەۋ ءالسىن-السىن ينە سۇعىپ تۇرعانداي، جانىن جاي تاپقىزار ەمەس.
مۇنارتقان كوڭىل شارق ۇرىپ، ءبىر كەزدە سوعىستا بولعان كۇندەرىن كوز الدىنا الىپ كەلدى. باتالون كومانديرى ءبىر شابۋىلدا: «ناعىز ەرسىڭ، قازاعىم!» دەپ، ارقاعا قاققانى ەسىنە ءتۇستى. «و، شىركىن، سونى، ءدال سول مينۋتتى بەيبىت جاعدايدا شىن قيىنشىلىق دەگەننىڭ ءدامىن تاتپاعان مىنا شەشەندەر كورسە، بىلەر ەدى، ۇعار ەدى-اۋ مەنىڭ كىم ەكەنىمدى!»
ونىڭ ەسىنەن، اسىرەسە، سۇيگەن قىزى اقمونشاق ءسوزى كەتپەيدى. قىز ءسوزى ونەبويىن مۇپ-مۇزداي ەتىپ، تىتىرەندىرەدى. «قاپ، ءسۇيدىم دەگەن سول بيكەش توپ الدىندا جىعىپ بەردى-اۋ مەنى!» دەپ بارماعىن تىستەيدى كۇيىنىپ. وسى كۇيىنىش ۇستىندە ونىڭ كوز الدىنا اقمونشاققا يناباتپەن باس ءيىپ، كۇلىمسىرەپ تۇرعان ءمۇعالىمنىڭ جيىلىس باستالارداعى كەيپى دامىل-دامىل ەلەستەي بەرەدى. سول ەلەس جىگىت ويىن جەتەلەي وتىرىپ، قالىڭ تۇيىققا اپارىپ تىرەپ تاستادى...
جىگىت كەنەت ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا، جازۋ ستولىنا كەلىپ، قولىنا قالام الدى. حاتتى تەز جازدى. جازعانىن كونۆەرتكە سالماستان، ورتاسىنان ءتورت بۇكتەدى دە، دالاعا جونەلدى.
«ءوزىم بارعانىم — باس يگەنىم بولماي ما؟ ونىڭ ءجونى كەلمەس» دەگەن وي كەلىپ، تىسقا شىعا بەرىپ كىلت توقتادى. وسى ويعا توقىراعان ول كولحوز كەڭسەسىنە كەلدى دە، كۇزەتشى شالعا: «مىنا حاتتى ەلەۋدىڭ ۇيىندە قونىپ جاتقان اقمونشاققا تەز اپارىپ كەل»، — دەدى تۇنجىراپ.
كۇزەتشى تەرەكەلدىنىڭ ىڭعايىن تانىپ، حاتتى الدى دا، جونىنە تارتتى.
تورەكەلدى شال كەتكەن سوڭ كەڭسە تەرەزەسىنەن ىشكە ءۇڭىلىپ ەدى، جەزدەسىنىڭ جانىندا ءمۇعالىم جىگىت وتىر ەكەن.
«جەزدەمە مەنىڭ ۇستىمنەن شاعىم بەرىپ وتىر عوي ەندى بۇل. بارا شايقاسسام با ەكەن ازىمەن»، — دەپ ءبىر ويلادى دا، ارتىنان الدەنەدەن يمەنگەندەي، وزىنە-وزى توقتاۋ سالدى.
ءمۇعالىم ورنىنان تۇرىپ كەتۋگە ىڭعايلاندى. تورەكەلدى كەيىن شەگىنىپ، بۇرىشقا بوي تاسالادى. ءمۇعالىم ۇزاپ كەتكەننەن كەيىن كەڭسەگە كىردى. نەگە كىردى، نە ءۇشىن كىردى نە ايتپاق بولدى؟ سونىڭ بىردە-بىرى ەسىنە تۇسپەگەن ادامداي جەزدەسىنىڭ الدىنا كەلىپ، سىلەيىپ تۇرىپ قالدى.
— نە عىپ تۇندەلەتىپ ءجۇرسىڭ، تورەكەلدى؟ — دەدى پرەدسەداتەل ونىڭ بەتىنە تەسىلە قاراپ. اشۋعا بۋلىققان تورەكەلدى:
— مىنا بالا-شاعالارىڭنىڭ ىزاسى ءوتىپ بارادى. تىيىڭىز سولاردى، — دەدى وزىمسىنگەن، ارقا تۇتقان ادامىنا ەركىن سويلەپ.
— ءوزىڭ اپتىقپاي، وتىرشى.
تورەكەلدى باستىقتىڭ ءسوزىن ەلەمەي، ءبىر اياعىن ورىندىقتىڭ ۇستىنە سالىپ، ىرعالىپ تۇرىپ الدى.
— وتىر دەيمىن مەن ساعان. ۇيىڭدە ەمەس، كولحوز كەڭسەسىندە، كولحوز باستىعىنىڭ الدىندا تۇرعانىڭدى ۇعامىسىڭ؟! — دەدى قارت، جىلى شىرايىن سۋىتىپ، ءزىلدى، نىق داۋىسپەن.
تورەكەلدى كىلت جۋاسىپ، اياعىن سالىپ تۇرعان ورىندىققا وتىرا كەتتى. باستىق جايلاپ سوزگە كىرىستى.
— سەنى بۇگىن كومسومول جيىلىسى قاتتى سىناپ، سوگىس بەرگەن، سولاي عوي؟ وزىنشە قالاي، ولارى تەرىس پە؟
— تەرىس بولماعاندا! مەن كىم، ولار كىم؟
— اۋ، سەن كىم ەدىڭ سونشا؟..
وسىنى شىن سۇراپ وتىر ما دەگەندەي، تورەكەلدى جەزدەسىنە تاڭدانا قارادى دا:
— بىلمەي جۇرسەڭىز، ەل قورعاعان سولداتپىن، — دەدى زىلدەنە سويلەپ.
— ۇقتىم، ۇقتىم ءتۇتىنىڭدى، — دەدى قارت مىرس-مىرس كۇلىپ. سودان كەيىن ءتۇسىن سۋىتىپ، سوزگە قايتا كىرىستى. — سەن بالا، بەرى قارا. ءوز ەلىڭدى قورعاعانىڭدى مىندەت قىلا بەرمە! مەنى كورىپ قويىڭدار دەپ كەۋدە ۇرماساڭ دا، حالىق سەنى قادىرلەيدى. سول قۇرمەتتەن ارتىق تاعى نە كەرەك ەدى ساعان؟..
— ەل قۇرمەتتەسە، بالا-شاعا باسقا سەكىرمەسىن.
— وسى سەنىڭ بالا-شاعا دەپ وتىرعانىڭ كىم؟ كومسومول مۇشەلەرى مە؟ ويلان، شىراق، ولار بالا-شاعا ەمەس. ولار سەنىڭ تاربيەشىڭ.
— ويباي، سىزبەن دە ءتۇسىنىسۋ قيىن ەكەن، اقساقال.
— سەن مەنمەنسىپ كەتكەنسىڭ. سول دەرتتەن ارىلىپ، ساباڭا تۇسپەي جۇرتپەن ءتۇسىنىسۋ قيىن ساعان. بۇل دەرتتەن سەنى ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان بالا-شاعا ساۋىقتىرادى. بۇگىنگى تالقى سونىڭ باستاماسى.
— ءسىز قاتتى كەتتىڭىز، جەزدە. مەن ەلدەن شىققان تەنتەك تە، ۇيكۇشىك ءمۇعالىمسىماق پەن شۇيكەباس اقمونشاقتار مەنى تاربيەلەپ، جونگە سالاتىن بولدى عوي. جوق، ول الجاسۋىڭىزدى قويىڭىز. كولدەنەڭ تىلگە ەرىپ، كوڭىل قالاتىن ءزىلدى ءسوز ايتپاڭىز جاقىپعا. شىن بىلگىڭىز كەلسە، مەن سىزدەردەن دە زورىراق ادامداردى كورگەن، ءومىر مەن ءولىم الىسقان قىرعىن سوعىس ۇستىندە تاربيەلەنىپ، سوندا ءوسىپ جەتىلگەن جانمىن. ءومىردىڭ ىق جاعىندا، شۋاقتا وسكەن ءسىزدىڭ بالا-شاعاڭىز، قانشا قولتىعىنان دەمەسەڭىز دە سوعىس ۇيرەتكەننەن ارتىق ماعان ەشتەڭە ۇيرەتە المايدى.
قارت قاباق ءتۇيىپ ءبىراز ويلانىپ وتىردى دا:
— جاس بولىپپىن، تابىسقا ماس بولىپپىن دە ونان دا. ومىردەگىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ الدىڭ دەپ كىم ۇيرەتتى ساعان! سوعىس مەكتەبىنەن تاربيەلەنىپ ءوستىڭ، سول دا جەتەدى دەپ كىم ۇيرەتتى ساعان! وتانعا ەڭبەك ءسىڭىرىپ ءبىتتىڭ، ەندى قىزمەت ەتپەسەڭ دە بولادى دەپ كىم ۇيرەتتى ساعان! ايتشى، ايتشى قانە! ايتا المايسىڭ. سەنىمگە سەمىرىپ، ازاماتتىق بورىشىڭدى ۇمىتايىن دەگەن ەكەنسىڭ! ومىراۋىڭداعى مىناۋ وردەندەر مەن مەدالداردىڭ نەگە مىندەتتەيتىنىن ۇمىتايىن دەگەن ەكەنسىڭ! جاۋدى قۇرتۋدا قانداي باتىر بولساڭ، بەيبىت ەڭبەكتە دە سونداي باتىر بول دەپ تۇرعان جوق پا بۇلار بىلە بىلسەڭ؟ سىناعان قۇربىلارىڭ ساعان وسىنى ەسكەرتەدى. سەن سوعىستا قان كەشكەندە، ولار ەلدە سەنىڭ قامىڭ ءۇشىن ميلليونداردىڭ ءبىرى بولىپ جان اياماي ەڭبەك ەتتى. قورلاما ولاردىڭ ەرلىك ەڭبەگىن! اناۋ ءمۇعالىم، سەن ءتىل تيگىزگەن ءمۇعالىم — ستالينگرادتى قورعاسقان ەرلەردىڭ ءبىرى. ەل ءۇشىن قان توككەن ەرلەردىڭ ءبىرى بوراش تا، ەلگەزەك، كىشىپەيىل. بوراش تا سونداي. كورمەيمىسىڭ، ولار سەندەي كوكىرەگىن كوتەرمەيدى. سەندەي اسقاقتامايدى... داۋسىنىڭ قاتتىراق شىققانىن اڭعارعان قارت ءسوزىن سالماقتاي كەلىپ:
— مايداننان ءبارىن ۇيرەندىم دەگەندى ۇمىت، شىراق. سوعىس ساعان ەلدى قورعاۋدى، جاۋدى راحىمسىز قىرۋدى ۇيرەتسە، سول سوعىس سالعان جاراقاتتى جازۋدا، ەلدى گۇلدەندىرۋ جولىندا قاجىرلى ەڭبەك ەتۋدى ساعان ەندى بەيبىت كۇن ۇيرەتەدى، — دەدى. تورەكەلدى بىرنارسە دەيىن دەپ وقتالا بەرىپ ەدى، قارت ورنىنان تۇرىپ:
— جەتتى، بالا، دەم ال. ۇرسۋ ەمەس، اقىل دەپ ۇق ايتىلعانداردى، — دەدى دە تىسقا بەتتەدى.
تورەكەلدى ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
4
ءتۇنى بويى ىققان جىلقىنى ىزدەپ، كۇن شىعا كولحوزعا ورالعان ءىبىراي قارت، كەلگەن بەتىندە شايمەردەندى كەڭسەگە شاقىرتىپ الدى.
— شايمەردەن، — دەدى ول مۇعالىمگە، — اقىلداسىپ الاتىن ءبىر شارۋا بولىپ وتىر.
— ايتىڭىز.
— اقمونشاق قاتتى جاۋراعان. اۋدانداعى ەمحاناعا جونەلتۋ كەرەك. جىلقىعا جاستاردان كىمدى جىبەرەمىز؟ سونى شەشەلىك دەپ ەدىم.
— بوراش دۇرىس بولار.
— ويىمنان شىقپادىڭ، — دەدى قارت ەزۋ تارتىپ.
— ءسىزدىڭ ويىڭىز كىم ەدى؟
ءدال وسى مينۋتتا بوراش باستاعان ءۇش جىگىت كەڭسەگە كىردى. ولاردىڭ ارتىن الا تورەكەلدى دە كەلدى. ءمۇعالىمنىڭ كوزى سالعان جەردەن تورەكەلدىگە ءتۇستى. ءوڭى سولعىن، قاباعى تۇسىڭكى ەكەن ونىڭ.
— اقمونشاق سىرقات. جىلقىعا ادام جىبەرۋ كەرەك بولىپ شاقىرتىپ وتىرمىن سەندەردى. قانە، قايسىڭنىڭ بارعىڭ كەلەدى؟ — دەدى باستىق ءسوزىن كەلتە قايىرىپ.
بوراش: «مەن بارايىن» دەپ ايتۋعا وقتالا بەرىپ ەدى، قارت دەرەۋ اڭعارىپ، سەن توقتاي تۇر دەگەندەي، باسىن شايقادى. ءسويتتى دە، تاماعىن كەنەپ، ءبىر قوزعالدى دا، تورەكەلدىگە قارادى. تورەكەلدى جەزدەسىنىڭ قادالا قاراپ قالعانىن سەزدى دە:
— مەن بارامىن! — دەدى باسىن جوعارى كوتەرىپ.
— جاقسى، ولاي بولسا، ءقازىر اتتان.
تورەكەلدى ورنىنان تۇردى دا، ەسىككە بەتتەدى.
— جىلى كيىنۋدى ۇمىتپا. سۋىقتا جىلقى باعۋ وڭاي بولمايدى، — دەدى ىبىراي قارت ءار ءسوزىن سالماقتاي، باپپەن سويلەپ.
ءمۇعالىم كۇلىمسىرەپ باستىققا قارادى. ءبىراق، قارت وعان نازار اۋدارعان جوق. قاباعى قاتىڭقى، تۇنجىراعان قالىپتا ەسىكتەن كوز الماي، شىعىپ بارا جاتقان تورەكەلدىگە تەسىلە قاراپ قالىپتى ول. قارت ءجۇزى مۇعالىمگە مۇلدەم سولعىن بولىپ كورىندى. ماڭدايداعى، كوزىنىڭ الدىنداعى اجىمدەر ءدال ءقازىر بۇرىنعىسىنان دا كوبەيىپ كەتكەن ءتارىزدى. ءتۇرى بۇزىلماعان ويلى كوزى دە ازداپ كىرتيگەن. وسىنىن وزىنەن-اق ونىڭ ءتۇن قاتىپ، ۇيقى كورمەگەنى ايقىن بايقالىپ تۇر. ايتكەنمەن اڭقىلداعان اق كوڭىل مىنەزى، جاس ادامعا ءتان سەرگەكتىگى توسىن كوزگە قارتتىڭ قاتتى قالجىراپ وتىرعانىن اڭعارتپايدى...
— جىلقىعا مەنىڭ كىمدى جىبەرگىم كەلگەنىن ەندى ۇقتىڭ با؟ — دەدى قارت جاستار كەتكەن سوڭ شايمەردەنگە.
— ۇقتىم، اقساقال.
— ءاسىلى، اسقاقتاعان ادام وزىنەن باسقانىڭ ەڭبەگىن كورمەيدى. ءبىزدىڭ جىگىت سونداي دەرتتەن ساۋ ەمەس. ەندى ول سۋىقتا جىلقى باعۋدىڭ دا ويىنشىق ەمەس ەكەنىن بىلەتىن بولادى.
— دۇرىس ايتاسىز، وتاعاسى.
ءمۇعالىم ساعاتىنا قارادى دا:
— مەن كەتەيىن، ۋاقىت بولىپ قالىپتى، — دەدى.
— ءيا، شىراعىم، ساباعىڭنان قالىپ قويما.
ءمۇعالىم تىسقا شىقسا، ەلەۋدىڭ ءۇيىنىڭ الدىندا قوس باران اتقا جەگىلگەن قايقى باس، قارا شانانى ءبىر توپ ادام قورشاپ تۇر ەكەن. وسى توپتىڭ ىشىنەن ونىڭ كوزىنە بوراش تا شالىندى. ال، شانا ۇستىندە وتىرعان اقمونشاق ەكەنىن اڭعاردى. سوعا كەتەيىن دەپ ءبىر وقتالدى دا ساباقتان قالىپ قويارمىن دەگەن ويمەن بۇرىلماستان، اسىعا باسىپ مەكتەپكە تارتتى. جولشىباي ارتىنان بوراش ونى قۋىپ جەتتى.
— اقمونشاقتىڭ ءحالى قالاي ەكەن؟ — دەپ سۇرادى بوراشتان.
— ءحالى ماقتارلىق ەمەس. ءوزىڭ نەگە سوعىپ، كوڭىلىن سۇرامادىڭ؟ سەنى كورىپ جالتاقتاپ قالدى.
— جالتاقتاپ قالدى دەيسىڭ بە، بوراش؟
— ءيا، ءيا، كەڭسەدەن شىعىپ بىزگە قاراي جۇرگەنىڭدە، شاناعا وتىرىپ جاتىپ، ول ساعان ادەيىلەپ ەكى-ۇش رەت قارادى.
— اتتەگەن-اي، سوعا كەتپەگەن ەكەنمىن!..
5
وقىتۋشىلاردىڭ اۋداندىق ءماسليحاتىنا كەلگەن بەتتە-اق شايمەردەن ەمحاناعا كىرىپ، اقمونشاقتىڭ ءحالىن بىلگەن.
— بۇگىن كولىك جىبەر دەپ اۋىلعا حابار ايتقالى وتىر ەدىم. ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىز جاقسى بولدى. قايتارىڭىزدا مەنى الا كەتىڭىز، — دەپ تىلەك بىلدىرگەن اقمونشاق وعان.
وسى تىلەك بويىنشا كەلەسى كۇنى ءماسليحات بىتكەن سوڭ، شايمەردەن ەمحاناعا قايتا كەلدى. اقمونشاق جۇرۋگە ءازىر ەكەن. دەرەۋ كيىنىپ شىقتى دا، شاناعا وتىردى.
— ءشۇۋ، — دەدى شايمەردەن قاراكوككە قامشى ءۇيىرىپ.
شيىرشىق اتقان قاراكوك اۋىزدىقپەن الىسىپ الا جونەلدى. ونىڭ ارىنى بىلاي شىققان سوڭ ءتىپتى كۇشەيىپ كەتتى. ءبىراق، شايمەردەن ەركىنە جىبەرمەي، تەجەپ كەلەدى. اقمونشاقپەن كەڭ دالادا جاقسىلاپ ءبىر سويلەسپەك ول. وسى ويمەن اڭگىمە قوزعاماق بولىپ:
— توڭعان جوقسىز با؟ — دەدى اقمونشاققا ءبىر كەزدە.
— توڭعانىم جوق.
— توڭباعانىڭىز دۇرىس.
اقمونشاق ۇندەمەدى. توڭباعانىڭ دۇرىس ەكەنىن كىم بىلمەيدى. سول دا ءسوز بولىپ پا دەپ ويلادى جىگىت وزىنەن-وزى ىڭعايسىزدانىپ.
وسىدان كەيىن اڭگىمەنى ءارى قاراي سوزايىن دەسە دە، نەدەن باستارىن بىلمەي بوگەلىپ:
— قانداي عاجاپ كورىنىس! اينالا اپپاق — كۇمىس قار. اناۋ اسەم اسقار تاۋ. وسى سۇلۋلىقتى ۇعا بىلمەيمىز-اۋ، كوبىمىز! — دەدى تاۋ جاققا سۇقتانا قاراپ.
— سىزگە ۇناي ما؟ — دەدى مانادان بەرى ءۇنسىز وتىرعان اقمونشاق.
— ۇناعاندا قانداي! تاۋلى-ورماندى جەردى جانىم جاقسى كورەدى... سىزگە شە، سىزگە ۇناماي ما؟
— ۇناي ما، ۇناماي ما، بىلمەيمىن. ويلانىپ كورگەن ەمەسپىن.
— قىزىق ەكەن ونىڭىز، — دەپ ءمۇعالىم تاڭدانعانداي، قىزعا قادالا قاراي قالدى.
— ءمۇعالىم، ءسىز العاشقى كورگەنىمدە ماعان ءدال وسىلاي ءبىر قادالا قاراعان ەدىڭىز. مىنا قاراسىڭىز سونى ەسكە ءتۇسىرىپ وتىر، — دەدى كۇنى بويى شەشىلىپ سويلەسپەي قويعان قىز اشىق جۇزبەن كەنەت جايراڭداپ.
كۇتپەگەن جەردەن پايدا بولعان توسىن اشىقتىق پەن وتكىرلىك ءمۇعالىمدى ءارى تاڭداندىرىپ، ءارى ويلاندىرىپ تاستادى.
— نەگە تاڭدانا قالدىڭىز؟ الدە ۇناماي قالدىم با سىزگە؟
— اقمونشاق، الدەقانداي كومەسكى ءىز تاستاپ، تۇيىققا تىرەپ وتىرسىز. ازىلىڭىزدە ءزىل جاتقانداي ما، قالاي... اشىپ ايتۋعا بولماس پا ەكەن سول جايدى.
— ءازىل ءتۇبى — ءزىل ەمەس، ءمۇعالىم. جاڭاعى ەسكە العان سول ءبىر كەشتە ءسىز ماعان توپ الدىندا تەسىلە قاراپ، قولجاۋلىققا ساناعانداي، ءىزىمدى باعىپ بولماعان ەدىڭىز. نەسىن جاسىرايىن، ۇناتپاعان ەدىم سونىڭىزدى. تۇرپايىلاۋ باستالعان بۇل قالجىڭىم سونىڭ ورايى ەدى. كەشىرىڭىز!
— قانداي سەزىمتال، قانداي نامىسشىل جان ەدىڭىز، اقمونشاق!
— قىز سوزگە ساراڭ، كوزگە ۇياڭ كورىنگەنىمەن اڭعارعىش تا، سىناعىش تا، نامىسشىل دا كەلەتىنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭىز، ءمۇعالىم؟
— تورەڭىزگە قۇلدىق. ۇقتىم ءبارىن. ءسۇيسىنۋ مەن سىر تارتۋدان تۋعان ءبىر قاراس ەدى ول. اۋلاق ەدىم ارامزا پيعىلدان. اعات كەتكەن، جاس ەدىم ءارى وندا مەن.
— سيقى، ءقازىر قارت بولعانسىز عوي! — دەدى اقمونشاق جىميىپ.
— ءيا، ءيا، ءقازىر ەسەيدىم، ەر جەتتىم.
— بىرنەشە جىل بويى جاس بولىپ ءجۇرىپ، ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلگەن 2 — 3 اي ىشىندە ەر جەتىپ، ەسىڭىز كىرگەنى تاماشا ەكەن!
— توسىن قۇلاققا ەرسى ەكەنىن ءوزىم دە بىلەمىن، اقمونشاق. ءبىراق، شىندىعى سولاي... مەن جاستايىمنان وقىدىم. سوعىستا بولدىم. تاعى وقىدىم. وسى ومىرىمدە كوپ نارسەنى كورىپ، كوپ نارسەنى ءبىلىپ العان سياقتانۋشى ەدىم بۇرىن. ەندى ويلاپ وتىرسام، بەكەر ەكەن... وقىتۋشى بولعان سوڭعى 2 — 3 ايدا تالاي نارسەنى ۇيرەندىم. «سەن بۇرىن بىرەۋدىڭ تاربيەسىندە بولىپ كەلىپ ەدىڭ، ەندى ءوزىڭ تاربيەشىسىڭ» دەدى ءومىر ماعان. ءبىرىنشى كۇن، كلاسقا تۇڭعىش كىرگەن كۇنىم، ءالى ەسىمدە. قارسى الدىمدا بىرەۋلەرى تومسارا، بىرەۋلەرى كۇلىمسىرەي قاراپ كىلەڭ جاس بۇلدىرشىندەر وتىردى. ولاردىڭ كيىمدەرى دە، كەسكىندەرى دە، مىنەز -قۇلىقتارى دا بىرىنە-بىرى ۇقسامايدى. سول الۋان ءتۇرلى جاس ادامدار مەنەن كوز الماي جاۋتاڭ-جاۋتاڭ قارايدى. «ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز سەنىڭ قولىڭدا» دەگەندەي بولادى. ءدال سول مينۋتتا بار دەنەم شىمىرلاپ، بويىما ءبىر اعالىق سەزىم، جوق، ءتىپتى، اعالىق تا ەمەس اتالىق سەزىم پايدا بولدى. كەيىن البىرتتىق سەزىمدەرىن ورنىنا وسى جاڭا سەزىم — اتا سەزىمى ىرگە جايىپ كەلە جاتقانىن اڭعارا باستادىم. ءار كۇن مەكتەپ ەسىگىن اشىپ، كوزدەرى جاۋدىراعان بوبەكتەردى كورگەن سايىن، وسى اتالىق سەزىم ادام الدىنداعى بورىشىمدى داتتادى ماعان. وسى جولدا — جاس ادامعا ونەگە كورسەتەم، ءتالىم بەرەم دەگەن ۇلى نيەت جولىندا ءوزىڭ دە تار تاربيەلەنە بەرەدى ەكەنسىڭ. ادام تاربيەلەۋ، ەستىپ وتىرسىز با، اقمونشاق، ادام تاربيەلەۋ! بۇدان ارداقتى، بۇدان قىزىق نە بولسىن دۇنيەدە! مۇمكىن، سىزگە بۇل سەزىم ونشا تانىس بولماس. اتتەڭ، وقىتۋشى بولساڭىز، بىلەر ەدىڭىز، ۇعار ەدىڭىز بۇل جايدى.
— وقىتۋشى بولماساق تا شىنايى ءسوزدى تۇسىنەمىز، شايمەردەن اعا.
كوزىنە ءبىر نۇر ويناپ، جادىراي تۇسكەن شايمەردەن تاۋ جاققا كوتەرىڭكى كوڭىلمەن سەرپىلە قارادى دا، تاعى دا سويلەپ كەتتى.
— شىركىن دۇنيە! ەڭبەك، وزەك جارعان ىستىق ەڭبەك قۋانىشىنان قىزىق نە بار ەكەن دەسەڭشى! ونىڭ ونگەن تۇقىمى، وسكەن ءدانى كوز الدىڭنان وتكەندە، جانىڭ قالاي جادىراماس، كوڭىلىن قالاي شالقىماس... اساۋ تايداي بۇلعاقتاعان ەركە بوبەك. ىىىاكىرت... جاس ءوسپىرىم .. بويجەتكەن يا جىگىت... ازامات، جاي عانا ازامات ەمەس، ءبىلىمدى ازامات. مامان... وسىنىن ءبارى مىسقىلداپ جۇمساعان ۇزاق ەڭبەگىڭنىڭ جەمىسى...
ەڭبەك! جەمىسى كوز الدىنا كەلگەندە، ىستىعى مەن سۋىعىنا بىردەي توزدىرگەن يگىلىكتى ەڭبەك! مۇنىڭ سىرى باسقاعا بولماسا دا، اقمونشاققا ءمالىم. ءتىپتى، بۇل — ونىڭ ءوز سەزىمى. ءبىراق، ەشكىمگە جاريا ەتپەگەن، ايتايىن دەپ تە وقتالىپ كورمەگەن سەزىمى. سونى مىناۋ جىگىت ۇققانداي، ءۇن قوسقانداي بولىپ، ونىڭ ويىن، كوكەيكەستى ويىن بەينەلەپ وتىرعان تارىزدەنەدى. قىز جانى جىبەكتەي ەسىلىپ، بويىن شاتتىق بيلەپ الىپ بارادى. بۇرىن كىشكەنتاي جۇرەگىنىڭ ءبىر قالتارىسىنا سىيىپ كەلگەن ەڭبەك قۋانىشى ەندى ءوزى باققان اقتىلى جىلقىداي قاپتاي ءورىپ، كەڭ ساحارانى باسىپ كەتكەندەي بولدى. «تورەكەلدى، سۇيگەنىم تورەكەلدى، سەن نەگە وسىلاي ويلامايدى ەكەنسىڭ! ەڭبەك قىزىعىنا مەنىمەن بىرگە قۋانىپ، مەنىمەن بىرگە ءتاتتى ويدى نەگە بولىسپەيدى ەكەنسىڭ! نەگە ءبىزدىڭ ارامىزدا وسىنداي ءبىر وزەكتەس ورتاق وي جوق. بىلەسىڭ بە، اڭعاراسىڭ با وسىنى سەن؟..»
ءتاتتى ويعا شومعان جىگىت پەن قىزدى ومبى قارعا تىرەلىپ توقتاي قالعان قاراكوك سەرگىتتى.
— مىنا شىركىن جولدان شىعىپ كەتىپتى عوي، — دەدى شايمەردەن بوس قالعان دەلبەنى جالما-جان تەجەپ.
— جاقسى تاربيەشى بولساڭىز داۋىم جوق، ءبىراق، جاقسى دەلبەشى ەمەس ەكەنسىز، — دەپ ازىلدەدى اقمونشاق.
— عاجاپ ەمەس، — دەپ كۇلىمسىرەدى شايمەردەن اتتى جولعا بۇرىپ.
قىز ەركەلى، نازدى پىشىنمەن جىگىتكە سۇيسىنە قاراپ وتىردى دا:
— نە دەگەن جاقسى ادام ەدىڭىز، شايمەردەن اعا! — دەدى قاتتى ايتۋعا باتىلى جەتپەگەندەي كۇبىرلەپ.
شايمەردەن قىز ءسوزىن ەستي العان جوق. كولحوزعا جەتە بەرىستەگى ىلديدا زىرعىعان شانا ەكپىنىنەن گۋلەي سوققان جەل ارۋ ءسوزىن قاعىپ الىپ، الدەقايدا الىپ كەتتى...
6
تورەكەلدىنىڭ جۇرەگى الىپ ۇشادى. جىلقىنى ەتەككە قايىرىپ، كولحوز جاقتاعى بەلگە جاتاعان تورىمەن قايتا-قايتا جۇگىرىپ شىعادى. ءبىراق، ەشكىم كورىنبەيدى. «كەشە كولحوزعا كەلدى دەگەنى قايدا؟ نەگە، اپىراي، نەگە كەشىگىپ جاتىر ەكەن؟» دەپ ويلايدى مازاسىزدانىپ.
جىگىت تۇنەۋگى وقيعادان كەيىن ۇلكەن وكىنىشتى ويدا ەدى. ەكى وي: وڭ، تەرىس دەگەن ەكى وي ءوز ارا كوپ سىلكىلەسىپ، جۇلقىسا-جۇلقىسا كەلىپ، اقىرى، تارازىنىڭ باسىن سوڭعىسى باسقان ەدى. وسىدان كەيىن، وزىمشىلدىك سەزىم جۋاسىپ، بۇقپانتايلاي باستاعان دا، «اتتەگەن-اي» دەگەن ءبىر وكىنىش پايدا بولعان جىگىتكە. اسىرەسە، اقمونشاققا جانىنا بالاعان اقمونشاعىنا جازعان تۇرپايى حاتى ەسىنەن ءبىر كەتپەي قويعان ونىڭ. «ورىنسىز بالاعاتتاپ، وڭباعاندىق ءىس ەتتىم جانە جۇرت الدىندا ماسقارا بولدىم» دەگەن وي بويىن كوتەرتپەي، ەزەدى دە تۇرادى. «اسقاقتاپ كەتكەنسىڭ، تورەكەلدى» دەيدى ءوزىن-وزى جازعىرىپ. بۇل ءسوزدى الدە بىرەۋ ايقايلاپ ايتىپ تۇرعانداي بولادى وعان. سەلت ەتىپ، جان-جاعىنا قارايدى ول. ءبىراق، ەشكىم كورىنبەيدى. «الىستان ىزدەمە، بۇل ءسوزدى مەن ايتىپ تۇرمىن» دەگەندەي، جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس سوعادى.
جىگىت وي تىزگىنىن جيا الماي، كوزىن ءسۇزىپ، توڭىرەككە سارىلا قاراۋدان جازبايدى. جىلعا -جىرالارىن قار باسقان زاڭعار تاۋ، جاپىراعى ءتۇسىپ، كوركى قاشقان اعاش-بۇتالار... وزەكتە قاپتاعان قالىن جىلقى... ونىڭ قاراعان سايىن كورەتىنى وسىلار. ىلعي ءبىر ءتۇستى، وزگەرمەيتىن كورىنىس. ءىشى پىسادى. مازاسىزدانادى. كەيدە وي بۋىپ، الدەقايدا الىپ كەتەدى. ويدان ءسال سەرگىسە بولدى، — جاپادان-جالعىز تۇرعان ءوزىن كورەدى. ۇياسىنان كوتەرىلگەن كۇن دە تۇستىككە بارادى دا، باتىسقا قاراي قاساقانا جىلجىماي قويادى. ونىڭ كوز الدىنا تاعى دا اقمونشاق كەلەدى. قازىرگى ءدال ءوزى سياقتى، ول دا قارىندا — قۇرىق، استىندا — جاتاعان تورى، الدىندا — قاپتاعان جىلقى، قىر باسىندا جان-جاققا كوز جىبەرىپ تۇرعانداي بولادى. نە ويلاپ تۇرادى ەكەن سوندا ول؟ بۇل سياقتى شىققان كۇندى باتىرا الماي زارىعىپ تۇرا ما ەكەن ول دا؟ الدە، كۇندەلىكتى داعدىلى ىسىندەي، ءوزىنىڭ جايدارى اشىق مىنەزىمەن جايران قاعىپ جۇرە مە ەكەن؟ جاپان تۇزدە، ۇزاقتى كۇنگە جىلقى ىشىندە جۇرۋگە جالىقپايتىنى ما سوندا؟ جالىقپاسا، قانداي عاجايىپ كۇش ەكەن ونى بۇعان داعدىلاندىرعان. ءدال وسى مينۋتتە جىگىت قىز بويىنان عاجايىپ ءتوزىم، الىپ كۇش كورگەندەي بولادى. قانداي كۇش؟ اتى نە سول كۇشتىڭ؟ ونى ايتا المايدى.
وسىنداي قات-قابات ويعا شومعان تورەكەلدى كەشە كەشتەن بەرى مۇلدە مازاسىزدانۋدا ەدى. اقمونشاق سىرقاتىنان جازىلىپ، كولحوزعا كەلىپتى دەگەن ءسوز ءارى قۋاندىرعان، ءارى كۇپتى ەتكەن جۇرەگىم. كەلەدى! ءيا، كەلەدى... ءبىراق، نەندەي ويمەن كەلەدى؟ قانداي سەزىممەن كەلەدى؟ بۇل اراسى جۇمباق. مىنە، وسى سۇراق قاتتى قينايدى ونى. ءبىر جاعىنان اۋداننان ءمۇعالىم الىپ قايتىپتى دەگەن سىبىس تا جەتكەن وعان. بۇل دا مازاسىن الادى.
— اتتەڭ، دۇنيە-اي، جازعان باسىم كوڭىلىن سۇراپ بارىپ تا قايتا المادىم-اۋ! ءبىراق، — دەيدى ول ويلانىپ، — كەلمەدىڭ دەپ كىنا تاقپاس. بىلەدى عوي، مەنىڭ جىلقى سوڭىندا جۇرگەنىمدى. بار كىنامدى موينىما الىپ، بار سىرىمدى ايتىپ جازعان حاتىم — ول مەنىڭ ءوزىم ەمەس پە؟ ال، اعات ىسىمە كەشىرىم سۇراپ، شىن جۇرەگىمنەن جازعان سول حاتىما جاۋاپ قايىرماعانى قورقىتادى مەنى. كوڭىلى باسقا ادامعا اۋعاندىقتىڭ بەلگىسى شىعار بۇلداعى. ءمۇعالىم، ماقتان سەن! مەن جەڭىلدىم! سەن جەڭدىڭ. سەن مەنى جيىلىستا دا جەڭدىڭ. ومىردە دە جەڭدىڭ. الدە، ومىردە جەڭۋ ءۇشىن قۇرعان تۇزاعىڭ بولماعاي ەدى سول جولعىڭ...
وسى وي تۇسكەندە تورەكەلدى تۇنجىراپ قويا بەردى. «شىنىمەن-اق سولاي بولعانى ما؟ سىرتىڭ جىلى، ءىشىڭ مۇز جان با ەدىڭ سەن؟ ءجا، ءجا، — دەدى ءوزىن-وزى تەجەپ. — بىقسىق وي، ءوز نيەت اۋلاق مەنەن! مۇمكىن ەمەس...»
اۋىل جاقتاعى بەلەستەن شىعا كەلگەن ءۇش سالت اتتى تورەكەلدىنىڭ باسىنان بار ويدى سىلكىپ تاستادى.
— اقمونشاق! — دەدى قۋانىپ.
سالت اتتىلار جەلە-جورتىپ، تۇپ-تۋرا تارتىپ كەلەدى. مىنە، جاقىنداپ قالدى. اقمونشاق پەن جەزدەسى. ال ءۇشىنشىسى كىم؟ ءمۇعالىم، ءيا، ءمۇعالىم بولۋ كەرەك. وسى وي كەلگەندە تورەكەلدىنىڭ جۇرەگى ءدۇرسىل قاعىپ، جاپ-جاڭا عانا سىرىلعان وي باسىنا قارا بۇلتتاي قايتا ءتوندى. ءمۇعالىم! ول نەگە كەلەدى؟ جەڭىسىن ايتىپ ماقتانباق پا، كۇلمەك پە بۇعان؟!
اتتىلار جاقىنداعان سايىن تورەكەلدىنىڭ ءبىر سۋىنىپ، ءبىر كۇيىنگەن جۇرەگى ورنىنا تۇسە باستادى. «ءمۇعالىم ەمەس، بوراش!» — دەدى كۇبىرلەپ.
ساسقاندىق پا، الدە ۇيالعاندىق پا، نەمەسە، نە ايتارىن دا بىلمەگەندىك پە، تورەكەلدى كەلگەندەرگە يەك قاعىپ، باسىن يزەي بەردى. ول ول ما، بۇرىن باتىلسىنىپ جۇرەتىن ول، ءدال وسى جولى اقمونشاققا تۋرا قاراي دا المادى.
— قالىڭ جاقسى ما؟ جىلقى يت-قۇستان امان با، تورەكەلدى؟ — دەگەن جەزدەسىنىڭ سۇراعى عانا وسى قىسىلشاڭ جاعدايدان ونى ارشالاپ الدى.
— امان، اقساقال، — دەدى ول شيراپ.
قارت كوپ بوگەلگەن جوق. ءۇنسىز تۇرىپ قالعان ەكى جاس سويلەسسىن دەدى مە، الدە جىلقىنى ارالاپ قايتقىسى كەلدى مە، بوراشقا يەگىن كوتەردى، ىلديعا قاراي جورتا جونەلدى. بوراش تا ونىڭ سوڭىنان ەردى.
مانادان بەرى سوزگە ارالاسپاي، اناداي جەردە وقشاۋ تۇرعان اقمونشاققا تورەكەلدى سوندا عانا كوز تاستادى. قىز ەتەكتە جاتقان قالىن جىلقىعا سۇيسىنە، كۇلىمسىرەي قاراپ تۇر ەكەن.
— اقمونشاقجان، اماندىق جوق، ساۋلىق جوق، كەلگەن بەتتە جىلقىدان كوز الماي قويدىڭ. مۇنىڭ قالاي؟ — دەدى تورەكەلدى ايىرىقشا ءبىر بيازىلىقپەن سويلەپ.
— امان ەكەنىڭىزدى ونسىز دا كورىپ تۇرمىز عوي، — دەدى قىز جىلقىدان كوز الماي.
— اماندىعىڭدى كوپسىنسەڭ باسقا نە ايتۋعا شارام بار. جاندى جەگەن ءبىر كۇيدى ىشتە ساقتاپ كەتە بارامىز دا، — دەدى تورەكەلدى مۇڭايىپ.
قىز ءتىل قاتپادى.
— سەنىڭ الدىڭدا كىنام اۋىر ەكەنىن ۇعامىن، اقمونشاق. ايتسە دە، ءبىر كەزدەگى اينىماس دەگەن دوس جۇرەكتىڭ ماعان ساقتاۋلى جىلۋىنان ۇمىتكەر ەدىم.
— تاكاپپار جىگىت ەمەس پە ەدىڭىز! جىلقى سوڭىندا ەربيگەن ءبىر شۇيكەباس الدىندا باس يگەنىڭىز وزىڭىزگە لايىق پا؟ — دەدى قىز سۋىق جىميىپ.
— جانىم اقمونشاق، وكىنىشتى وتكەن ءىستى سالا بەرمەشى ەسكە. قىنجىلامىن. ءارى ۇيالامىن. جاستىعىم، البىرت جاستىعىم كىنالى بارىنە. ءبىلدىم، ۇعىندىم قاتەمدى.
— سونى بىلسەڭ بولعانى، تورەكەلدى.
— كەشتىڭ بە ەندى، اقمونشاق؟ كەشتىم ءبارىن دە، ۇمىتتىم دەشى.
— دوس قيىلىپ سۇراسا، كەشپەسكە نە شارام بار، — دەدى اقمونشاق كوزىندە ءبىر نۇر ويناپ.
— ساۋلەم اقمونشاق، شىن با، شىن ايتاسىڭ با؟ ۋادەڭ — ۋادە مە؟ — دەدى تورەكەلدى بەتىنە قان جۇگىرىپ.
— ول بولاشاقتىڭ ءىسى، ءبىر-بىرىمىزدى ۇعىسا، قادىرلەي الساق...
— قادىرلەيمىز، ۇعىسامىز.
اقمونشاق تورەكەلدىنىڭ بەتىنە ەداۋىر ۋاقىت ءۇنسىز قاراپ تۇردى دا:
— سەن ەڭبەك قۋانىشى دەگەندى بىلەسىڭ بە، تورەكەلدى؟ — دەدى كوزىن توڭكەرىپ.
جىگىت مۇنى نە ءۇشىن ايتىپ تۇر دەگەن ادامداي، قىزعا تاڭدانا قارادى.
— بىلمەيسىڭ بە؟ — دەدى اقمونشاق كۇلىمسىرەپ. — بىلمەسەڭ، ەڭبەك قۋانىشىن بىلەتىن، ەنبەكتى جانىم دەپ تۇسىنەتىن ادامدى قالاي قادىرلەي الاسىڭ؟
— ءوزىڭ توسىن-توسىن سوزدەر ايتاسىڭ، اقمونشاق ەمحانا ۇيرەتىپ جىبەرگەن جوق. پا؟ — دەدى تورەكەلدى ازىلدەي.
— كىم ۇيرەتسە دە، دۇرىس قوي، ايتەۋىر؟
— دۇرىس بولۋ كەرەك.
— دۇرىس بولۋ كەرەك ەمەس، دۇرىس دە.
— دۇرىس.
— وسىلاي ءبىر مويىنداپ قويشى، بالەم! — دەدى اقمونشاق نازدانا ەركىن سويلەپ.
— سونىمەن، مەڭدىكسىڭ عوي ءوزىڭ؟ — دەدى تورەكەلدى ءوز كۇيىسىنەن جازباي.
— ەنبەكتى، ەرلىك ەڭبەكتى ءسۇيۋدى ۇيرەنگەنىڭدە سەندىكپىن، — دەدى اقمونشاق كۇلىپ.
تورەكەلدى ءبىر نارسە دەيىن دەپ وقتالا بەردى دە، قاستارىنا كەلىپ قالعان جەزدەسى مەن بوراشتى كورىپ، توقتاي قالدى.
— ال، تورەكەلدى شىراعىم، اۋىلعا قايت. ەرتەڭ اۋدان ورتالىعىنا تراكتورشىلار كۋرسىنا وقۋعا جۇرەسىڭ. جىلقىنى بۇدان بىلاي بوراش باعادى. ءبىز اقمونشاق ەكەۋىمىز فەرماعا بارامىز.
تورەكەلدى ەشتەڭە ۇقپاعان ادامشا، جەزدەسىنە ءبىر قارادى اقمونشاققا ءبىر قارادى.
— نەگە قارايسىڭ؟ اقمونشاق بۇگىننەن باستاپ جىلقى فەرماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قۇتتىقتاپ قوي، — دەدى بوراش وعان.
— سولاي ما، قۇتتى بولسىن، اقمونشاق...
— مەن جىلقىعا ۇيرەنگەن ادام ەدىم، فەرماعا كەتىپ بارامىن. سەن تانككە ۇيرەنگەن ادام ەدىڭ، تراكتورعا كەتىپ باراسىڭ... جاڭا كاسىپ، جاڭا ادىم باستالدى، تورەكەلدى. بىتپەگەن اڭگىمەمىز دە، مۇمكىن، سوندا اياقتالار، — دەدى اقمونشاق جونەپ بەرگەن ءىبىراي قارتتان قالا، اتىنىن باسىن تەجەي ءتۇسىپ.
You Might Also Like
-
قۇدىرەتتى، وشپەس ءومىردىڭ سارقىلماس بۇلاعى — ايەلدى — انانى ارداقتايىق. ادام بويىنداعى بارلىق جاقسى قاسيەت كۇننىڭ نۇرىنان، انانىڭ سۇتىنەن تاراعان. ومىرگە دەگەن ماحابباتىمىزدىڭ وزەگى دە، ...
