وتتان ۇشقىن
1
تاعىلى تاۋىنان اسا سوققان وكتيابردىڭ وكپەك جەلى، جۇمىسشىلار باراگىنىڭ ءبۇيىرىن سولقىلداتىپ جىبەردى. شىرىگەن تاقتايدان جاسالعان ەسىكتىڭ جاقتاۋلارى داۋىلدى جەلگە توتەپ بولا المادى. ەسىكتى ەرىكسىز اشىپ كىرگەن جەل، ىسقىرىنعان دىبىسپەن باراقتىڭ ءىشىن باسىنا قىدىرىپ، قاز-قاتار تۇرعان جۇمىسشىلار كويكەسىنىڭ ءاستى-ۇستىن تىمىسكىلەي تۇگەل ارالاپ، ولاردىڭ ءار جەرىندە جىلتىراعان بىلتەلى ماي شامداردى ۇرلەپ ءسوندىردى. باراكتى تىمىق قاراڭعىلىق تۇنشىقتىرا بۇركەپ الدى.
بۇل — كۇندىزگى سمەنادان كەلگەن ءجۇمىسشىلاردىڭ بولماشى، ءنارسىز تاماقتارىمەن جۇرەگىن جالعاپ، كويكالارىنا ۇيقىعا جاتقان شاعى ەدى. ولاردىڭ تىنىشتىعىن، تۇنگى سمەناعا بارۋعا جينالعاندار بۇزدى. ءالى كيىنىپ بولماعان ولار، جەل شامدى سوندىرگەن كەزدە، توپتالا جينالىپ، كۇڭكىلدەگەن كەڭەسكە كىرىستى.
— بۇل قاراڭعى كەردە وتىرۋدىڭ، ءسانى جوق، — دەدى انتيپ لەسكين، كوپتەن بەرگى جۇمىستاس دوسى كەمەربەكوۆ الپەيىسكە، تىسقا شىعىپ، — جۇمىسقا جەتكەنشە قيمىلمەن جىلىنايىق، اياعىم مىنا سۋىق باراكتان قاتىپ قالدى...
اياعى توڭعان تاعى بىرەۋلەر تەبىنە باستاپ ەدى، قاراڭعىدا شىلپىلداعان سازدىڭ دىبىسى ەستىلدى.
— مۇنداي تۇرمىسقا قالاي شىداۋعا بولادى، جانىم-اۋ! — دەستى اركىمدەر ىزالى ۇنمەن.
— مەنەن تۋعان بالانىڭ ءبارىن وسى باراق جۇتتى...
— وسى باراكتىڭ سازىنان، مەنىڭ ايەلىم ەكى تىزەسىنەن بىردەي باسۇر بوپ، توسەگىندە قوزعالا الماي جاتقان جوق پا؟..
— قۇرت اۋرۋدىڭ ۇياسى ەمەس پە، بۇل باراك؟ تالايدىڭ وكپەسىن ءشىرىتىپ جەگەن جوق پا؟..
— سوندا، تاماق تويسا ءبىر ءسارى-اۋ!.. Aش كىسىنى اۋرۋ اينالدىرماعاندا قايتۋشى ەدى؟..
— ايىڭا ءۇش-اق سوم ەڭبەكاقى الساڭ، تاماعىڭ قالاي تويادى؟..
وسى كۇڭكىلدەر ءبىرازدان كەيىن شۋعا اينالىپ، شۋ قيمىلعا اينالىپ، باراكتىڭ ءىشى ەرسىل -قارسىل ءجۇرىس بوپ كەتتى. قاراڭعىدا بىرىنە ءبىرى سوقتىعىپ، ءبىرىنىڭ اياعىن ءبىرى باسىپ... دەگەندەي، ساپىرىلىس كوبەيگەن شاقتا:
— اپىراۋ، جارىق نەگە جاقپايسىڭدار بىرەۋىڭ؟! — دەدى الدەكىم، — سىرەڭكە تۇتاتىڭدارشى قۇداي ءۇشىن!..
— قايدان الاسىن ونى؟ — دەدى ەكىنشى، — دۇكەنگە سىرەڭكە تۇسپەگەلى جۇمادان استى.
بۇل قيمىل مەن بۇل شۋعا ارالاسپاي، فەدور زاسىپكين مەن يسحاق قاشقىمبايەۆ ءبىر كويكادا قاتار وتىر ەدى.
— سەندە بار ەدى عوي سىرەڭكە، — دەدى فەدور يسحاققا، — جاقسايشى، شۋلاتپاي انالاردى!..
— اقشاسىن تولەسە جاعام، — دەدى يسحاق قالجىڭدى ۇنمەن.
— قانشا الۋشى ەڭ ءبىر سىرەڭكەگە؟ — دەدى ونىڭ ءۇنىن تانىعان الپەيىس، ۇناتپاعان داۋىسپەن.
— ءبىر سىرەڭكە ءبىر تيىن...
— تەز باييدى ەكەنسىڭ وندا!.. كاروبكاڭنىڭ ەلۋ تيىن بولعانى عوي ول؟..
— قىمباتسىنساڭ جاقتىرما!..
— ءبىزدىڭ تەرىمىزدى سويماعان سەن-اق قالىپ ەڭ ەندى، ارزانىڭدى قىمباتقا ساتىپ!..
— سونى دا ءسوز دەپ ايتىپ تۇرمىسىڭ؟.. مەن كەن وشاعىنىڭ باسقارۋشىسى نەلسون ەمەسپىن، جىلىنا جەتپىس مىڭ سوم اقشا الاتىن. مەن دە وزىڭدەي جۇمىسشىمىن...
و دان ءارى، ول ەكەۋىنىڭ جانجال سوزدەرىن جۇمىسشىلاردىڭ شۋى ءبولىپ كەتتى. ءبارىنىڭ اۋزىنداعى ءسوز: زاۆود باسقارماسىن كىنالاۋ، سوگۋ، بوقتاۋ...
الپەيىس سول كەزدە يسحاقتان العان سىرەڭكەنى تۇتاتتى دا، سەنىپ قالماسىن دەپ الاقانىمەن قالقالاپ، مايشامنىڭ بىلتەسىنە تيگىزدى. توڭازىعان بىلتەنىڭ شىرىلداي وت العان ۇشىنا زاسىپكين ساعاتىن توستى دا:
— ۋاقىت بوپ قاپتى، كەتتىك سمەناعا! — دەدى...
2
ول كەزدە دالادا جىندى بوران بۇرقىراي سوعىپ تۇر ەدى. سول بورانعا قاقالا-شاشالا، ۇيگەن كۇرتىگىنە سۇرىنە-جىعىلا، باراققا ەكى ادام جاقىنداي بەردى: ءبىرى — پاۆەل توروپكين، ەكىنشىسى — ءالىمجان بايشاعىروۆ. ولاردى بوگەگىسى كەلگەندەي، بەتتەرىنە قار لاقتىرعان جىندى جەل ورشەلەنە وراي ءتۇستى. ءجۇرۋ اسا قيىنعا سوقتى. اياقتى تۇساۋىمەن عانا قاناعاتتانباعان بوران، جاياۋ كەلە جاتقانداردى قاتتى شاپالاعىمەن بەتكە وستى، شەكەنى قۇرساۋداي قىستى، وكپەنى قىزعان تەمىردەي قارىدى...
ءوزارا سويلەسكىلەرى كەلگەنمەن، سويلەسەر سوزدەرى دە كوپ بولعانمەن، بوراننان تۇنشىققان ولار ءتىل قاتىسا العان جوق. سول قالپىمەن كەلە جاتىپ، ولار قار باسقان باراكتىڭ توبەسىنە شىعىپ كەتىپتى. ويتۋلەرىن ەڭ العاش ءالىمجان سەزىپ:
— پاشا، — - دەدى توروپكينگە، — ءبىز قايدا شىعىپ كەتتىك، اڭعاردىڭ با؟
— قايدا؟
— باراكتىڭ توبەسىنە...
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— مىنا ءبىر سورايىپ تۇرعان، ءبىز ىزدەپ كەلە جاتقان باراكتىڭ پەشىنىڭ مۇرجاسى!..
— قويشى؟! — دەپ تاڭدانعان پاۆەل، مۇرجانىڭ قاسىنا كەپ، ءالىمجان ءسوزىنىڭ راستىعىنا كوزى جەتتى دە، — ەسىگىن قايدان تابامىز مۇنىڭ؟ — دەدى.
— انە ءبىر تۇستا بولۋ كەرەك! — دەدى ءالىمجان، قولىمەن نۇسقاپ، — ۇستا، مەنىڭ ارت جاعىمنان!.. تومەنگە جىلجىپ ءتۇسىپ كورەيىك. قۇلاپ قاپ جۇرمە!..
ساقسىنعان ءالىمجان، سەنگەن پاۆەلدى الا، باراكتىڭ ءبىر تۇسىنان وماقاتا قۇلادى. ەكەۋى دە قالىڭ، جۇمساق، كۇرتىككە كۇپ پەرىپ كىرىپ كەتتى. تاقىرعا تۇسكەندە جارالانىپ قالۋلارى مۇمكىن ەدى.
دەس بەرگەندە، قۇلاعان جەرلەرى ءدال ەسىكتىڭ الدى ەكەن، — كۇرتىكتەن شىققان ءالىمجان تاني كەتتى. ەسىكتى سىرتىنا قاراي اشسا، كۇرتىكتى ارشۋ قيىنعا تۇسەر ەدى، ىشىنە قاراي اشىلاتىن بولعاندىقتان، قالىڭ بۋعا ورانا، ەكەۋى باراكقا كىرىپ كەلدى.
— بۇ كىم، ءاي، تۇندەلەتىپ جۇرگەن؟ — دەگەن داۋىس شىقتى قاراكولەڭكە باراكتىڭ ىشىنەن.
«پودريادششيك ەمەس پە ەكەن، سمەنا كەشىكتى دەپ كەلىپ جۇرگەن؟.. الدە، ۋريادنيك پە ەكەن، كەيبىر تۇندەردە تەكسەرىس جاسايتىن؟!..» دەگەن قورقىنىش كىردى، اركىمدەردىڭ ويىنا. وزگەلەرى وسى ويلارىن ءبىلدىرىپ كۇبىرلەسە باستاعاندا، انتيپ پەن الپەيىس، كەلۋشىلەرگە كوز تىگىپ، ءۇن-تۇنسىز سازارا قالدى...
ۇرەيلەنە قاراعان كەلۋشىلەردىڭ كىم ەكەنىن، جۇمىسشىلار ولار جارىعى ءالسىز بىلتەنىڭ قاسىنا كەلگەندە عانا تانىدى. ءوز جولداستارىن كورگەن ولاردىڭ قوبالجىعان كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى.
پاۆەلعا ۋاقىت قىمبات. ول قاردىڭ بەتىنە جابىسقان قالدىعى مەن ەرىگەن سۋىن ءسۇرتتى دە، قوينىنان سۋىرعان قاعازدى جارىققا توسا جازىپ وقي باستادى. جۇمىسشىلار تىم-تىرىس بوپ تىڭداي قالىستى.
«ءبىز — ۋسپەندەگى كەن وشاعىنىڭ جۇمىسشىلارى، — ورىستار جانە قازاقتار، تۋىسقاندىق وداق جاسايمىز دا، كاپيتاليزممەن كۇرەسكە شىعىپ، تومەندەگى ىستەردى تالاپ ەتەمىز:
«بىزگە ساتىلىپ بەرىلەتىن بۇيىمداردىڭ باعاسى تەز ارادا تومەندەپ ارزانداسىن؛
«جۇمىس ساعاتى سەگىزگە ءتۇسسىن دە، ەڭبەكاقى جيىرما بەس پروسەنت ءوسسىن؛
«ورىس جانە قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ بالالارىنا ارنالىپ مەكتەپ اشىلسىن؛
«جۇمىسشىلاردىڭ تۇراق جايلارى تەز تۇزەتىلسىن، اۋرۋحانا سالىنىپ، دارىگەرلەرمەن قامتاماسىز ەتىلسىن؛
«بۇل شارتتاردى ورىنداۋ ءۇشىن، نەلسونعا ءبىر جۇمالىق ۋاقىت بەرىلسىن، ەگەر وسى مەرزىمدە ورىندالماسا، ورىس جانە قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ جالپى كوتەرىلىسى جاريالانسىن!..»
«ۇندەۋ وسىمەن اياقتالدى» دەگەندەي، پاۆەل قاعازدان كوزىن الىپ، انتالاي قاماعان جۇمىسشىلارعا قاراپ ەدى، ونىڭ ەندىگى ايتار ءسوزىن ايتپاي-اق تۇسىنگەندەي كەسكىنمەن:
— قويامىز قولىمىزدى! — دەپ ءبارى دۋ ەتە ءتۇستى.
الاقانداي قاعازعا تونە قاراعانداردان، حات بىلەتىندەردىڭ وزدەرى قول قويدى، بىلمەيتىندەرى ءۇشىن بىرەۋلەر قول قويىستى، بىرەۋلەر «جازاعا تارتسا ءوز تاڭباممەن تارتىلايىن» دەپ بىلتە شامنىڭ ىسىنا توسقان بارماقتارىن باستى.
زاسىپكين مەن قاشقىمبايەۆ، ۇندەۋ قاعازدىڭ ماڭىنا جولاعان جوق. ونى اڭعارعان بىرەۋلەر:
— سەندەر نەگە قول قويمايسىڭدار؟ — دەپ دۋ ەتە ءتۇستى.
«كىم؟» دەگەندەي، ءالىمجان جارىقتى كوتەردى دە، كىمدەر ەكەنىن تانىعان سوڭ:
— نەلسوننىڭ جىرتىسىن جىرتىپ تۇرعانى دا! — دەپ بىلتەنى ورنىنا قويدى.
شۋ ۇدەي ءتۇستى:
— مۇمكىن، شىرىگەن جۇمىرتقا بولعىلارى كەلگەن شىعار!..
— شپيون ەمەسىن قايدان بىلدىڭدەر؟..
— سەرىكتەرىن تيىنعا ساتاتىندار بولادى دەيتىن!..
— قابىرعالارىن كۇيرەتۋ كەرەك، وندا!..
بۇل شۋدى پاۆەل ارەڭ دەگەندە باستى.
— تىڭشى بولسا، بولا بەرسىن، — دەدى ول، — ءبىز بۇل ءىسىمىزدى ەشكىمنەن دە جاسىرمايمىز. تالاپ حاتىمىزدى نەلسونعا ەرتەڭ قولىمىزدان بەرەمىز. بۇل تاقسىرلاردىڭ قولدارىن قويسا دا، قويماسا دا ەركى...
پاۆەل سولاي دەگەنمەن، تونە قاراۋشىلاردىڭ كوزدەرى تىم ىشىپ-جەپ بارا جاتقان سوڭ، فەدور مەن يسحاق قاعازعا ەرىنە جاقىندادى دا، امالسىزدان قولدارىن قويدى...
3
ەكى قولىن قالتاسىنا سالعان نەلسون كومناتادا اۋىر ادىممەن ەرسىل-قارسىل ءجۇردى. ساكىگە توسەلگەن تۇكتى جۇمساق كىلەم، ول باسقان اياقتىڭ تىقىلىن تۇنشىقتىرىپ ەستىرتپەدى. بولمەنىڭ توبەسىندە ۇركەردەي شوقتالىپ جانعان ليۋسترا شامىنىڭ شاڭقان جارىعى، ستول ۇستىنە ءجيى جايىلعان ادەمى ىدىستاردى ودان دا كورىكتەندىردى. قىزىل بارقىت ورىندىقتار، كەڭ ستولدى، ءساندى كيىنگەن قىز-كەلىنشەكتەي قورشادى. ۇيدە گۇلدەنە كورىكتەنگەن وسىمدىكتەردىڭ اراسىندا تورعا قامالعان شىمشىقتار شىقىلىقتاپ وينادى. تەرەزە الدىنداعى شىنى ىدىسقا قۇيعان ءمولدىر سۋدا، نەلەر عاجاپ ءتۇستى بالىقتار ءجۇزدى...
وسىنشا راحاتتىڭ ىشىندە جۇرگەنمەن، نەلسون مازاسىزدانۋدا. ول شىمشىقتاردىڭ شىقىلداۋىنا دا، سىرتتاعى داۋىلدىڭ تەرەزە قاقپالارىن سىقىرلاتۋىنا دا ىتىرىنا قارايدى، وعان الدەكىمدەر ەسىك-تەرەزەنى قيراتىپ كىرىپ جاتقان سياقتانادى...
ءيا، ول بۇگىن اسا تيىشسىزدىقتا!.. نە ىستەۋگە بىلمەگەن ول، بىرەسە ءتوس قالتاسىنداعى الاقانداي التىن ساعاتىن سۋىرىپ، تىلدەرىنە قارايدى؛ بىرەسە، وسى بولمەنىڭ قابىرعالارىنا اينا ءىلىنىپ، ماي-بوياۋمەن ادەمى جاسالعان پورترەتتەرگە قارايدى. ولاردىڭ ىشىندە II -نيكولاي دا، وسى ماڭداعى كەندەردى اشۋشى، اتاقتى ساۋداگەر، ريازانوۆ تا، كەن وشاعىنىڭ كەيىنگى يەسى — فرانسۋز كاپيتاليسى — جان كارنو دا، ونىڭ وكىلى — فون-شتەين دە بار.
نەلسون ولارعا سۇيسىنە ەمەس، سوگىنە قارايدى:
— تاماشا كومپانيانىڭ جيىنتىعى! — دەيدى ول، كەكەتىندى كۇلكىمەن، داۋسىن شىعارىپ، ساعاتىنىڭ قاقپاعىن سىرت ەتكىزە جاۋىپ، قالتاسىنا قايتا ساپ، — ءبىز — اعىلشىندار ورىستىڭ اقىماق پاتشاسىن دا، ەسەپكە شورقاق ساۋداگەرىن دە، فرانسۋزدىڭ قىزىققۇمار كاپيتاليسىن دە الداپ، بۇل كەن وشاعىن قولعا تۇسىردىك. ەندى ونى ۋىستان وڭاي شىعارا قويماسپىز!..
«دەگەنمەن، — دەپ ويلادى ول، از كىدىرىستەن كەيىن، ءوز دەنەسىن وكشەسىمەن اينالدىرىپ جىبەرىپ، — كارنونىڭ دا ەڭبەگىن باعالاماۋعا بولمايدى. فرانسۋزدار مىلتىقتى عانا جاقسى اتپايدى، ساۋدانى دا جاقسى جاساي بىلەدى. ورىس پاتشاسى بۇل دالانى اعىلشىندارعا ءوز قولىنان ساتۋعا قورىقتى، — بۇدان دا ينديا جاسايدى دەپ قاۋىپتەندى. كارنو ارقىلى قولىمىز لەكپەگەندە، بۇل دالا بىزگە جوق ەدى!..»
بۇل وي دەنەسىن ءبىراز سالقىنداتقان نەلسون، تاعى دا قىزىنىپ، قولدارىن قالتالارىنا بىرەسە سالىپ، بىرەسە الىپ... دەگەندەي، ءجۇرىسىن جيىلاتۋعا اينالدى. سوڭعى كۇندەردىڭ وقيعالارى تيىشسىزداندىردى ونى: روسسيا ورتالىعىندا كۇشەيگەن ريەۆوليۋسيا داۋىلىنىڭ ەكپىنى مۇندا دا جەتىپ جاتىر، مۇنداعى جۇمىسشىلار اراسىندا دا قوزعالىس باستالىپ، كوتەرىلىس ءقاۋپى تۋىپ تۇر!..
— وسىنداي ساۋاتسىز، نادان جۇرتتى جەلىكتىرۋشىلەر كىم بولدى ەكەن؟! — دەپ ىزالانادى ول...
كەۋدەسىن كەرنەگەن ىزانىڭ، ۋىتىن توككەندەي، الدىنا كەز كەلگەن ورىندىقتاردى تەۋىپ ۇشىرىپ جىبەرەدى...
تاعى دا ساعاتىن سۋىرىپ، تىلدەرىنىڭ جالقاۋ جۇرىسىنە ىزالانا تۇسەدى ول؛ سوعۋى دۇرىس پا دەگەندەي، قۇلاعىنا باسىپ تىڭدايدى ول... ويتپەگەندە قايتسىن، التىنمەن جىلىنا جەتپىس مىڭ سوم جالاقى الادى. تەگىن الۋعا بولمايدى، ونشا كوپ اقشانى. ەندەشە، — قاسقىر ۇستاعان قويانداي، كوتەرىلىستى مەيىرىمسىز تۇنشىقتىرۋ كەرەك، ۇيىمداستىرۋشىلاردى تەز تاۋىپ، كەن وشاعىنان الاستاۋ كەرەك!..
كىم ونى ىستەيتىن؟.. پوليسيا!.. ودان باسقا ەشكىم دە جوق، مۇندا، كوتەرىلىستى باسا الاتىن!.. مۇمكىن، بۇل ءرولدى جەرگىلىكتى بولىستىق ۋپراۆيتەل جاكەن مۇستافينمەن، ونىڭ كانديداتى، — يسحاق جامانتىقوۆتىڭ اتقارۋى!..
«ەڭ تەز جانە ەڭ جاقىن جاردەم وسىلار» دەپ ويلاعان نەلسون، ستولىن بۇگىن سولاردى قوناق قىلۋعا ازىرلەتتى. «ۇيىمدە ازيا تونىنىڭ ءيىسىن شىعارىپ كەتەر، ازار بولسا. وعان مەنىڭ ەشتەڭەم دە قۇرىماس، تەك جاردەمدەرى تيسە بولدى» دەپ ويلادى ول...
ەسىك الدىنا بايلانعان نەمىس وۆچاركاسى ءۇردى... ونىڭ داۋىسىنان سەسكەنگەن نەلسوننىڭ تۇلابويى دىرىلدەپ كەتتى. «كوتەرىلىسشىلەر بولسا قايتەم ؟!» — دەگەن وي كەپ كەتتى وعان. ەگەر ولار بولسا، ءتۇتىپ جەيتىندەي كوردى. سول قورقىنىشپەن ەسىك الدىنا بارسا، اسپاز ايەل، ەسىكتىڭ ىشىنەن ىلىنەتىن تەمىر شىنجىرىن اعىتقالى جاتىر ەكەن. نەلسون ايەلدى ءۇنسىز قيمىلمەن يتەرىپ جىبەردى دە، ءۇن شىعارعىسى كەلگەن اۋزىن الاقانىمەن باسا قويدى. سىرتقا قۇلاعىن تىگىپ ەدى، ەشبىر دىبىس ەستىلمەدى.
— ەلىكبايدى شاقىر! — دەپ سىبىرلادى ول، اسپاز ايەلدىڭ قۇلاعىنا.
— ەلىكبايى — كەلەتىن قوناقتارعا اسحانادا قازاقشا تاماق دايارلاپ جاتقان كىسى ەدى.
— بىرەۋلەر كەلگەن سياقتى، — دەدى ول، قاسىنا ەپپەن باسىپ كەلگەن ەلىكبايعا، — ءبىلشى، كىم ەكەنىن، دىبىس بەرىپ!
ەلىكباي بىلسە، — جاكەن مەن يسحاق ەكەن. قۋانىشى قوينىنا سيماعان نەلسون ەسىكتى كەڭ اشىپ، اسا جىلى شىرايمەن، قۇشاق جايا قارسى الدى. دالاداعى سۋىقتىق بۋىنا بولەنگەن ولارعا ەرە، ۇيگە تاعى ەكى كىسى كىردى. «بۇلار كىم؟!» دەگەندەي ودىرايا قاراعان نەلسوننىڭ سەزىمىن كوز جانارىنان اڭعارعان جاكەن، سەمىز دەنەسىن قوزعاي، ەنتىگە دەم الدى دا، اسىقپاي -ساسپاي، اۋەلە سىرتقى قاسقىر ىشىگىن شەشىپ، كيىمىنە جۇققان قاردى قاعىنىپ:
— قورىقپاڭىز، ءوز كىسىمىز! — دەدى.
قوبالجىعان كوڭىلى تيىشتالعان نەلسون، جاتىرقاعان ادامدارىنا سىرت كيىمدەرىن شەشكەننەن كەيىن ۇڭىلە قارادى دا، جىميىپ قويدى. ءوز ادامدارى ەكەنىن ەندى عانا تانىدى ول: قاشقىمبايەۆ پەن زاسىپكين!..
4
بوران باسىلدى. ونىڭ ورنىنا سىقىرلاعان اياز وتىردى. ۇسكىرىك اياز ادام تۇگىل، كۇننىڭ دە بەتىن شارپىپ، قالقايعان قۇلاعىن كۇپ-كۇرەڭ عىپ جىبەردى. اياق باسقان جەردىڭ قارى قۇيرىعى باسىلعان كۇشىكتەي قىڭسىلادى.
بىرنەشە كۇننەن بەرى بەكەرگە ۇڭىرەيىپ بوس تۇرعان شاحتى الدىنا ءبىر توپ جۇمىسشى جينالدى. سۋىق قىسقان ولار كىرپىدەي جيىرىلىپ، توبارسۋعا اينالعان اياقتارىن جىلىتپاق بوپ، تۇرعان جەرلەرىندە بيلەي تىپىرلادى...
— بۇل نە دەگەن سۋىق؟!..
— كۇن نەگە كۇرەڭدەنە قۇلاقتاندى ەكەن؟.. قان توگىلىپ جاتقان جوق پا ەكەن ءبىر جەردە؟..
— توگىلە بەرسىن!.. ءوزىمىز امانبىز...
سوڭعى سوزگە بىرەۋى بايلانا كەتتى:
— قالايشا امانبىز؟ — دەدى ول، — ءبىز سياقتى كوتەرىلگەن بىرەۋلەردى، ءبىر جەرلەردە قىرىپ جاتپاعانىن قايدان ءبىلدىڭ؟ ءبىزدى دە قىرماسىنا قاي كوزىڭ جەتتى؟..
— ءبىز توبەلەسىپ تۇرعان جوقپىز عوي؟
— بۇلاي تۇرعاننان، توبەلەسكەنىمىزدىڭ ءوزى جاقسى ەدى!..
— توبەلەسىپ كور، ءالىمجان مەن پاۆەلداي ءوزىڭدى قاماسىن دا قويسىن!..
— سولاردى نە ىستەيتىنىن بىلدىڭدەر مە؟ — دەستى ءبارى شۋلاسا، شوعىرلانا قالىسىپ.
— اقمولاعا جونەلتەدى دەيدى...
— سونان سوڭ؟
— ودان ءارى ايدايدى دەيدى...
— اپىراۋ، بىزدىكى نە وسى؟!.. ءبىز ءۇشىن قامالدى عوي ولار!.. قورعانىش بولا المادىق قوي ءبىز ولارعا!..
— ءالى دە بولامىز!.. ەگەر بوساتپادى بار عوي، جانجال جاساپ تارتىپ الامىز!..
— ىستەپ كور ونى، مىقتى بولساڭ!.. اقمولادان وترياد كەپ تاعى دا نە كورسەتەر ەكەن وزىڭە!..
— ول راس، — دەدى كوپشىلىگى كۇرسىنىپ، — مىلتىققا قارسى كىم تۇرادى؟.. امالسىز باعىنعان جوقپىز با؟ وكىمەتتىڭ دە جايىن كوردىك. «ول بايدىڭ جاعى» دەگەن ءسوز راس ەكەن...
وسىلاي سويلەسىپ دىردەكتەپ تۇرعانداردىڭ ىشىنەن، بىرەۋى:
— مەن قاتىپ قالدىم. كۇن توبەدەن اۋىپ كەتتى. ەندى شىداي المايمىن، كەتەم! — دەدى.
— مەنىڭ دە شىداعىم كەپ تۇرعان جوق، — دەدى ەكىنشى، — كوتەرىلىس باسىلعاننان كەيىن، بۇلاي توپتالۋدان تۇك تە شىقپايدى. ءبىزدىڭ تىلەگىمىزدىڭ ءبىرى دە ورىندالمايدى. ودان دا جۇمىسقا شىعايىق...
سول كەزدە نەلسوننىڭ قوراسىنان ەكى سەمىز اتتى كوسەم جەككەن ادەمى شانالى، قاسقىر ىشىكتى ادامدار شىعا جونەلدى. اتتار ايداۋسىز-اق ەلىرە شاپتى.
— جاكەن مەن يسحاق! — دەستى جۇمىسشىلار.
— كەتسىن، ءيتتىڭ بالالارى!..
— تاماقتارى توق، كيىمدەرى جىلى، سۋىق نە ىستەيدى ولارعا!
— تەگى كوڭىلدى كەتىپ باراتقان بولۋ كەرەك وزدەرى...
— و نە دەگەنىڭ؟.. كوتەرىلگەن جۇمىسشىلاردىڭ اراسىنا ىرىتكى ءتۇسىرىپ، بىرىنە ءبىرىن قارسى قويىپ، جانجالدى باسىپ بەرگەن ولاردان نەلسون نەسىن ايادى دەيسىڭ؟.. تىققان شىعار كومەيلەرىنە سيعانشا!..
ولاردىڭ ارتىنان نەلسوننىڭ قوراسىنان شانالارعا ۇيىلە-توگىلە مىنگەن قارۋلى سولداتتار شىقتى دا، اقمولا جاققا بەتتەپ ءجۇرىپ كەتتى. الدىڭعى شانادا اقمولانىڭ ۋەزدىك ناچالنيگى نەحوروشيەۆ كەتىپ باراتقانىن جۇمىسشىلار تانىپ تۇردى.
— انە ءبىر قورشاعاندارى پاۆەل مەن ءالىمجان! — دەدى تونە قاراپ تۇرعانداردان بىرەۋى، — اقمولاعا اكەتكەنى عوي ولاردى!.. ءبىزدىڭ تىلەگىمىزبەن ەسەپتەسپەگەنى عوي مۇنىسى!..
— بوگەسەك قايتەدى الدىن؟..
— ەگەر كۇشىڭ جەتسە! — دەستى جۇمىسشىلار اۋىر كۇرسىنىپ.
نەلسوننىڭ سەمىز اتتارىنا مىنگەن وترياد الىستاي بەردى. ازدان كەيىن نەلسوننىڭ ۇيىنەن، اس پەن اراققا تويىپ، بەتتەرى شيقانداي قىزارعان قاشقىمبايەۆ پەن زاسىپكين شىعىپ، جۇمىسشىلاردىڭ قاسىنان وتە شىقتى. زۇلىمدىق قىلىقتارىنا ۇيالماعان بەينە كورسەتتى ولار. نەسىنە ۇيالسىن — جۇمىسشىلاردى ساتۋلارى ءبىرىنشى رەت ەمەس.
ولار اتتاناردا قاسىندا تۇرعان پاۆەل مەن ءالىمجاننان دا ۇيالماي، بەتتەرىنە تۋرا قارادى. نەلسون دا سول ارادا تۇر ەدى.
— مىنە، قايدا باسىن كەسەتىن ادامدار! — دەدى ءالىمجان پاۆەلعا، شاناعا ءمىنىپ جاتىپ.
— ونى ىستەر كۇنگە دە جەتەمىز! — دەدى پاۆەل سەنىمدى داۋىسپەن.
قاقپادان شىعا جونەلگەندە، پاۆەل ءالىمجاندى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ قالدى دا:
— كوردىڭ بە انانى؟ — دەدى.
پاۆەل قولىن نۇسقاعان جاققا ءالىمجان قاراسا، شاحتى توبەسىنە كەشە، — كوتەرىلىس كۇنى ءوز قولىنان تىككەن قىزىل تۋ ءالى سول قالپىندا جەلبىرەپ، نارتتاي جانىپ تۇر ەكەن. بۇل كورىنىس ءالىمجانعا جەڭىلۋدىڭ ەمەس، جەڭۋدىڭ بەينەسى سياقتانىپ كەتتى. سۋىق اۋادا ول دەمىن ىشىنە ەركىن تارتتى. پاۆەل مەن ءالىمجان قاراعان سايىن قىزىل تۋ جارقىراي ءتۇستى.
نويابر، 1935 ج.
You Might Also Like
