InfoHub Logo

اتىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەرگە ءامىرىن جۇرگىزگەن ايگىلى شىڭعىس حاننىڭ جوشى دەگەن ۇلى بولعان. جوشى دا حان بوپ وتكەن. داڭقتى اكەسىنەن تيگەن ەنشىسى — ۇلىتاۋ مەن ازاۋ تەڭىزىنىڭ اراسىندا كەرىلىپ جاتقان بايتاق دالادا العاش التىن وردا مەملەكەتىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەن. قۇلانداي جوڭكىلگەن كوشپەلى ەلدىڭ باسىن قوسىپ، ءامىرىن جۇرگىزگەن.

شىڭعىس حاننىڭ قوڭىرات رۋىنىڭ قىزى بورتەدەن كورگەن العاشقى پەرزەنتى وسى جوشى حان ەكەن. بورتەدەن مۇنان باسقا شاعاتاي، ۇگەدەي، تولە دەگەن ۇلدار كورىپ، ولارعا دا ءوز الدىنا ەنشى ءبولىپ بەرىپ، بولەك-بولەك ەل ەتكىسى كەلگەنى شەجىرەدەن بەلگىلى. ءبىراق تاقتىڭ بۋى تۋعانىنا قاراتا ما، شىڭعىستىڭ كوزى جۇمىلىسىمەن-اق بالالارىنىڭ اراسىنداعى يەلىكتەرى ارا-دارا بولىپ، ءشىلدىڭ قيىنداي ىدىراپ كەتكەن عوي.

ءوز كىندىگىنەن تاراعان بالالارىنىڭ ىشىندە شىڭعىس حانعا ەرتەرەك سەرىك بولىپ، تالاي-تالاي قانقاساپ سوعىستاردا جەڭىس تۋىن جەلبىرەتكەن سۇيەنىشى جوشى حان بولسا كەرەك. ءبىراق شىڭعىس حاننىڭ جانىن جەگىدەي جەگەن ءبىر تۇيتكىل ماڭگىلىك جۇرەك تۇكپىرىندە شەمەن بولىپ جاتاتىن ەدى دەيدى. ونىسى —  ەرتەرەكتەگى ءبىر سوعىستا كەلىنشەگى بورتە مەركىتتەردىڭ قولىنا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، كەيىن شىڭعىس حان قۇتقارىپ العاندا وسى
جوشى حان ىشتە كەلىپ ەدى دەگەن اڭگىمە. «شەشەنىكى — حاق، اكەنىكى — ناركۇمان» دەگەن ەمەس پە، وسى جاعداي شىڭعىس حاندى ماڭگىلىك كۇمان قۇرساۋىندا وتكىزگەن عوي. الايدا جوشىنىڭ قالتقىسىز پەرزەنتتىك كوڭىلى مەن جويقىن ەرلىگى، اسكەري شالىمدى ونەرى مەن ادالدىعى اكەسىنىڭ الگىندەي كۇماندى ويلارىن ۇدايى سەيىلتىپ وتىرادى ەكەن.

سودان، اكەلى-بالالى شىڭعىس حان مەن جوشى حاننىڭ اراسىنا سىزاتتىڭ تۇسەتىن كەزى — سىر مەن ءامۋ بويىنا شابۋىل جاسايتىن تۇس ەدى دەيدى. ونىڭ سەبەبى — قىزىلقۇم مەن قاراقۇمدى قىستاپ، جازعا قاراي شاشىراي كوشىپ-قونىپ جۇرگەن كوشپەلى ەلدىڭ ىشىندە قوڭىرات تايپاسى دا بولعان عوي. ال قوڭىراتتاردىڭ جوشىعا ناعاشى جۇرت ەكەنى بەلگىلى. سونسوڭ دا، جوشى ناعاشى جۇرتىنا ءىش تارتىپ، اياۋسىز قان توگۋدەن تارتىنادى ەكەن. تىپتەن، قانشا كۇشى جەتىپ، قۇدىرەتى اسىپ تۇرسا دا، جوشىنىڭ ۇرگەنىش قالاسىن التى اي قورشاپ، مامىلەگە شاقىرىپ جاتىپ
الۋىنىڭ ءبىر سىرى وسى ەكەن. ارينە، مۇنداي ناۋەتەك، جالپاق-شەشەيلىك شىڭعىس حاننىڭ تابيعاتىنا جات، ءارى بەتىنە شىركەۋ. مىنە، اكە مەن بالانىڭ اراسىنداعى قىربايلىق وسىلاي باستالادى. تىپتەن، بارا-بارا جوشى حان اكەسىنىڭ قانقۇمار جورىعىنان جالىققانداي شىراي تانىتىپ، باتىس پەن وڭتۇستىك ەلدەرىنە جاساۋعا ءتيىستى شابۋىلدان تارتىنشاقتاي بەرەدى. ونىڭ ورنىنا ساحارانىڭ كوك شالعىندى سامالدى بەلدەرىنە ورداسىن قوندىرىپ، توڭىرەگىنە ءانشى، كۇيشى، ساياتشى، باتىر، بالۋان جىگىتتەردى جيناپ، سەرىلىك قۇرىپ، سايران سالۋدى ادەتىنە اينالدىرادى. سارى قىمىزدى ساپىرىپ، ءبىر مەزگىل جەز تاڭداي ءانشى، ايىر كومەي اقىندار مەن داۋلەسكەر كۇيشىلەردىڭ ونەرىن تاماشالاسا، ەندى بىردە سارىارقا مەن سىردىڭ اراسىنداعى سايىن دالادا قۇلان اۋلاپ، ونىڭ ايناداي جالتىراعان وزەن-كولدەرىنە قىران قۇستارىن جابادى ەكەن. جوشى حاننىڭ تەك قانا توماعالى بۇركىتىنىڭ، قوڭىراۋلى قارشىعاسىنىڭ، ساقينالى سۇڭقارىنىڭ ءوزى سەگىز جۇزدەن اسۋشى ەدى دەيدى. سوندا، كۇز ايلارىندا قۇلانوتپەس، سارىسۋ، اتاسۋ وزەندەرىنىڭ بويىندا قىراننىڭ قياعى مەن سۇڭقاردىڭ تۇياعى جەبەدەي سۋىلداپ، قىلىشتاي جارقىلداپ، اسپان استىندا قاندى شايقاس بولىپ جاتقانداي اسەر بەرەدى ەكەن. مۇندايدا جوشى حان ەرەكشە ماعۇرلانىپ: «اكەمنىڭ جەڭىلۋدى بىلمەيتىن اسكەرىنەن گورى، مەنىڭ قىراندارىمنىڭ سوعىسى قىزىق!» دەيدى ەكەن.

ارينە، ارقاسۇيەر ۇلىنىڭ بۇل قىلىعى شىڭعىس حانعا جەتپەي جاتا ما؟ وندا دا، جاي جەتپەيدى، قىرىق قۇبىلىپ، سان ساققا جۇگىرگەن وسەك ءسوز شىندىققا بەرگىسىز بولىپ جەتەدى. ءوزىن اسپان استىنىڭ ءامىرشىسى سانايتىن شىڭعىس حانعا مۇنداي قاۋەسەت ۇنامايدى. جاي عانا ۇناتپاۋ ەمەس، باياعى ىشتە شەمەن بولىپ قاتىپ جاتقان كۇدىك-كۇمانى قوزىپ، القىمىنا زاپىران اشۋ بولىپ كەپتەلىپ، الاسۇرتادى عوي. ونىڭ ۇستىنە شىڭعىس حان ءمان-جايدى ابدەن بىلگىسى كەلىپ، جوشىنى بىر-ەكى رەت شاقىرتقاندا، قىزىق-دۋمانمەن ءجۇرىپ قۇلاق اسا قويمايدى. جوشىنىڭ بۇل مىنەزى شىڭعىس حاندى ءبىرجولاتا شيرىقتىرىپ، اشۋ ۇستىندە اياۋسىز جازاعا ءامىر بەرەدى عوي.

شىڭعىس اۋلەتىنىڭ جازاسى بەلگىلى. ايىپتىنىڭ بەلىن قايىرىپ، ومىرتقاسىن ءۇزىپ ءولتىرۋ كەرەك. وسى نيەتپەن شىڭعىس حاننىڭ جاسىرىن جاساعى جوشىنىڭ اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، وڭاشالاناتىن ءساتىن باعادى.

«اڭدىعان جاۋ الماي قويماس» دەگەن، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە از عانا سەرىگىمەن قۇلان اۋلاپ، شىعانداپ جۇرگەن جوشى حان اڭدۋشىلاردىڭ قۇرساۋىنا تاپ بولادى. تالاي قان مايداندا تۋى قيسايماي شىققان جوشى حان وڭايلىقپەن بەرىلمەيدى. بۇكىل سەرىكتەرى قىرىلعان سوڭ دا جالعىز ءوزى جويقىن ۇرىس سالادى. ءبىراق سايلانىپ شىققان كۇشى باسىم قارسىلاسى شىداتپايدى. الدىمەن ءبىر قولىن قىلىشپەن شاۋىپ تۇسىرەدى. وسىدان كەيىن قانسىراپ، ات جالىن قۇشقان جوشىنىڭ ومىرتقاسىن قايىرادى.

ساعىمدى دالادا جوشى حاننىڭ جانى كەۋدەسىنەن شىعار-شىقپاستا كوكجيەكتى شاڭداتا جوسىلتقان حابارشى كورىنەدى. بۇل شىڭعىس حاننىڭ ساۋعاسىن، كەشىرىمىن جەتكىزۋگە اسىققان حابارشى ەدى دەيدى. جاي عانا ساۋعا ەمەس، «جوشىنىڭ ءولىمىن ەسكەرتكەننىڭ كومەيىنە بالقىعان قورعاسىن قۇيىلسىن!» دەگەن قارعىستاي جارلىعى قوسا جەتەدى.

ەندى قايتپەك كەرەك؟ بولار ءىس بولىپ قويدى. قانداي قۇدىرەت بولسا دا قايتىپ جوشىنى تىرىلتە الار ما؟! سول جەردە قاندى قول توبىر «حاننىڭ ۇلى قۇلان اۋلاپ ءجۇرىپ مەرت بولدى!» دەگەن سىلتاۋدى جەلەۋ ەتىپ، جوشى حاننىڭ جانسىز دەنەسىن ورداسىنا الىپ قايتادى.

ەندى شىڭعىس حانعا قالاي ەستىرتۋ كەرەك؟! جۇرت قينالىپ، سەڭدەي سوعىلىسادى. جانىن قيىپ، سۋىرىلىپ شىعار ەشكىم بولمايدى. ال جامان حاباردى جاسىرىپ قويا الا ما؟! وندا دا، شىڭعىس حاننان مۇمكىن ەمەس. وسىلايشا، ەل ەسەڭگىرەپ، دال بولادى.

سول كەزدە شىڭعىس حاننىڭ وڭ تىزەسىن باسا وتىراتىن، نايماننان شىققان كەتبۇعا دەگەن جىراۋ بار ەكەن. جۇرت امال تاپپاي قامالىپ تۇرعاندا، كەتبۇعا سۋىرىلىپ شىعىپ حان ورداسىنا بەتتەيدى عوي. تابالدىرىقتان اتتاي بەرە كەتبۇعا:
— ۋا، حان يەم، ساعان ءتاڭىرىنىڭ راحمەتى جاۋسىن ءھام سەنىڭ قول استىنداعى بارلىق جانعا تىنىشتىق بولسىن! — دەيدى. ءوز جارلىعى وزىنە شانشۋداي قادالىپ وتىرعان شىڭعىس حان تۇنەرگەن قالپى:

— ساعان نە كەرەك! — دەسە كەرەك.

سوندا كەتبۇعا جىراۋ:

— حان يەم، مەن بۇگىن ءبىر جامان ءتۇس كوردىم. سول تۇسىمنەن كوكىرەگىمە قايعى-شەر تولىپ، وزىڭە عانا مۇڭىمدى شاققالى كەلدىم! — دەيدى دە، قولىنداعى دومبىراسىن بەبەۋلەتە جونەلەدى.

العاشقىدا مىڭ سان تۇياق دالا ءتوسىن دۇبىرلەتىپ، دەلەبەنى قوزدىرا ەلىكتىرگەندەي بولادى. بۇعان ءبىر ءسات سەلت ەتىپ، كوڭىل ءبولىپ ۇلگەرمەيدى، دومبىرا شاناعىنان ازىناپ ورگەن ازالى ءۇن شىڭعىس حاننىڭ ەڭسەسىن قايتا باسادى. سول ازالى ءۇن ۇدەي وكسىپ، ورنى تولماس وكىنىشتىڭ لەبىندەي شەگىن تارتا سارنايدى. الگىندە عانا جەلدەي جۇيتكىگەن مىڭ سان تۇياقتىڭ ءدۇبىرى ەندى قارالى حابار جەتكىزگەن بەيباقتىڭ شيرىققان زارىنداي جونىن شىمىرلاتادى.

— ياپىر-اي! — دەيدى شىڭعىس حان. — بۇل نە عاجاپ! تاپ جوشى ولگەندەي جۇرەگىمنىڭ ەگىلىپ قويا بەرگەنى قالاي!

شىڭعىس حاننىڭ اۋزىنان وسى ءسوزدىڭ شىعۋى مۇڭ ەكەن، سىرتتا قامالىپ، داعدارىپ تۇرعان حالىق «حان يەمنىڭ ءوزى ايتتى، جوشىدان ايىرىلدىق!» — دەپ ۇلارداي شۋلاپ، ەڭىرەپ قويا بەرەدى. بولعان ءىستىڭ شىندىعىنا ەندى كوزى جەتكەن شىڭعىس حان سول جەردە بارماعىن شايناپ، ەكى ءيىنى سەلكىلدەي ەڭىرەيدى.

وسى كەزدە كەتبۇعا جىراۋعا دا ءتىل ءبىتىپ، دومبىراسىن بەبەۋلەتە قاعىپ، بىلاي دەيدى:

«ۋا، يەمىز، شىڭعىس حان!
دومبىرا نە دەپ جىرلايدى،
سارناپ ءبىر داۋىسىن قىرنايدى،
قۇلاعىڭ سال وسىعان...
اقساق قۇلان، قۋ قۇلان،
قياننان قاشقان تۋ قۇلان،
قيىرسىز قۇبا دالادا،
اڭدا جۇرگەن بالاڭا
كەز بولىپ ءبىر قاشىپتى،
بەلدەن بەلگە اسىپتى.
اقساق قۇلان، جوشى حان،
ەلسىز قۇبا دالادا،
قات-قات بۇدىر سالادا،
مەكەندەپ ورگەن ءوربىسىپ،
وردالى قۇلان جوسىعان.
قۋىپ اقساق قۇلاندى،
مىنگەنى تۇلپار قۇناندى،
وردالى ۇرىككەن قۇلانعا
قۇيعىتىپ ويناپ قوسىلعان،
ءولىم دەگەن ءتاڭىر ءىسى،
جەلىككەن قۇلان اڭگىسى،
قۇلان مەن تۇلپار ەلىككەن،
جوسىعان قۇلان جەلىككەن،
بالاڭدى شايناپ ءولتىرىپ،
جۇلمالاپ، جالماپ كەتىپتى
وردالى قۇلان شوشىعان.
جۇرتتىڭ اۋزى بارماعان،
ءسوزدى ايتىپ جىرلاپ زارلاعان
دومبىرانىڭ بالاڭدى
ەستىرتكەنى وسى، حان!
وزگەگە ارتپا جالاڭدى
ەلىكتىرگەن بالاڭدى
سول قۋ قۇلان، تۋ قۇلان،
بالاڭ ءولدى — جوشى حان!
نانسايشى، حانىم، وسىعان!»

حان جارلىعى ەكى بولمايدى، سول جەردە كەتبۇعا قولىنداعى دومبىرانىڭ قالاق بەتىن ويىپ، جامان حاباردى ەستىرتۋشى رەتىندە شاناعىنا بالقىعان قورعاسىن قۇيىلادى. دومبىرا بەتىنىڭ ويىق بولۋى سودان قالىپ ەدى دەيدى.

قارالى حابار جەتكەن سوڭ، شىڭعىس حان ءوزىن-وزى ىشتەي قاجاپ، وكىنىشتىڭ ۋىنا بەلشەسىنەن باتىپ، ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن دوڭبەكشيدى. ەشبىر باسۋ سوزگە جۇبانباي، قايعى وزەگىن ورتەپ، قۇمىعا بەرەدى.

سوندا شىڭعىس حاننىڭ بايبىشەسى، اقىلى كەمەل بورتە الدىمەن ەس جيىپ، بولعان ىسكە بەرىكتىك تانىتىپ، كۇيەۋىنە بىلاي دەگەن ەكەن:

— حان يەم، سەن قايعىرىپ جاتقاندا حالقىڭ عاۋ-عاۋ كوتەرىپ، بۇلىك شىعارعالى جاتىر!

— ە، مەنىڭ حالقىم بۇلىك شىعاراتىنداي نە بولىپتى؟! —  دەيدى شىڭعىسحان.

— سەنىڭ حالقىڭدى ەكى داي ەتىپ، ەگەسكە تۇسىرگەن داۋ بار كورىنەدى، — دەپتى بورتە، — ونىڭ سەبەبى، ءبىر باي ءوزىنىڭ ىقىلاسى اۋىپ، كوڭىلى جاراسقان تامىرىنا ات باسىنداي التىن سىيلاعان ەكەن. ءساتى ءتۇسىپ، ورايى كەلگەندە قارىمتاسىن قايتارار دەپ ويلايدى باي. ءبىراق ارادا ءبىراز ۋاقىت وتسە دە، تامىرى قارىمتا قايتاراتىن شىراي تانىتپايدى. سوندا باي رەنجىپ، ءوز التىنىن قايتا سۇرايدى. تامىرى بەرمەي، داۋ بولىپ، تورەلەتۋ ءۇشىن بيگە جۇگىنسە، بيلەر دە ادىلدىك قىلماي، جارتىسى «بەرگەنىن قايتارسىن» دەيدى، جارتىسى «قايتارماۋعا ءتيىستى» دەيدى. وسىمەن ەلدىڭ اراسى ەكى داي بولىپ تۇر.

مۇنى ەستىگەندە شىڭعىس حان رەنجىپ:

— اح، بۇلارى قالاي! بيلىك ءادىل بولماعان ەكەن. سىيدى الا بىلگەن كىسى، بەرە دە بىلسە كەرەك ەمەس پە! — دەپتى.

بورتەنىڭ دە كۇتكەنى وسى بولسا كەرەك:

— حان يەم، سابىر قىل! ءتاڭىرىم ساعان بالا بەرىپ ەدى، ونى ۋاقىتى جەتكەندە ءوزى الدى. قۇدىرەتتىڭ ىسىنە كونۋ كەرەك. ءتاڭىرى ساعان جوشىنى سىيلاپ ەدى، ەندى سول سىيىن مەرزىمى كەلگەندە سەن دە قينالماي قايتارا ءبىل! — دەگەن ەكەن.

شىڭعىس حان بورتە بايبىشەنىڭ وسى ءبىر باسۋ سوزىنەن كەيىن ەسىن جيىپ، ەڭسەسىن كوتەرەدى.

سول كەزدە شىڭعىس حاننىڭ دومباۋىل دەگەن ادال بەرىلگەن ق ۇلى بار ەكەن. بالا كەزىنەن كوز الدىندا وسكەن جوشىعا دەگەن دومباۋىلدىڭ كوڭىلى الابوتەن بولسا كەرەك. جوشىنىڭ ولىمىنەن كەيىن دومباۋىل انت سۋىن ءىشىپ، جەر بەتىنەن قۇلان تۇقىمىن قۇرتپاق بولادى. ءسويتىپ، بايتاق دالانىڭ شىعىسىن وراپ تارباعاتاي تاۋىنان ىلە وزەنىنە دەيىن قۇلان وتە المايتىن ور قازادى. باتىسىندا قۇلانوتپەس، تەرىساققان وزەندەرىنىڭ ارناسىن تەرەڭدەتەدى. سونان سوڭ قابانقۇلا، اڭكەي، بوكەن دەگەن ءۇش تۇلپاردى باپتاپ، قۇلان اۋلاۋعا شىعادى عوي. باتىسى مەن شىعىسى ورلانعان قۇلاندار ۇيىر-ۇيىرىمەن بەتپاقتىڭ شولىنە جوڭكىلەدى. دومباۋىلدىڭ كۇتكەنى دە وسى. شولگە شىعانداتىپ، شالدىققان قۇلانداردى دومباۋىل اياۋسىز قىرادى. بەتپاقتىڭ بايتاق دالاسى قان ساسيدى.

سودان، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە دومباۋىلدىڭ سالعان سۇرگىنىنەن بەس قۇلان سىتىلىپ شىعىپ، شۋ وزەنىنەن ءارى ءوتىپ كەتەدى. شۋدىڭ تابانىنا جەتە بەرە قابانقۇلا شولدەن ۇشىپ ولەدى. ابدەن تيتىعىنا جەتسە كەرەك، كەشىكپەي-اق اڭكەي دە زورىعىپ ولەدى. كەيىن، جاڭاعى امان قالعان بەس قۇلاننان تۇقىم تاراپ، كەڭ دالا قايتادان قۇلانعا تولعان ەكەن دەيدى.

---