InfoHub Logo

وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق جۇمىسى

تاقىرىبى:   ارا بالىنىڭ ەمدىك قاسيەتى

ورىنداعان: 10 "ب" سىنىپ وقۋشىسى بايسالوۆا جانسايا

جەتەكشىسى: بيولوگيا ءپانى ءمۇعالىمى: امانگەلدييەۆا ا.د. 

2016 جىلى

 

مازمۇنى

كىرىسپە   

نەگىزگى ءبولىم

ا)  ارا بالىنىڭ قۇرامى مەن قۋاتى

ءا)  ارا بالىنىڭ  ەمدىك قاسيەتى

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

كىرىسپە

قاسيەتتى  قۇران كارىم سۇرەسىندە (ءان –ناحل سۇرەسى) ارا تۋرالى جازىلۋى تەگىن ەمەس. مۇحاممەد (س.ع.س)  پايعامبارىمىز دا حاديستەرىندە ەكى ءتۇرلى ەمەس: قۇران مەن ارا بالىنا ايرىقشا ءىلتيپاتتى بولۋعا شاقىرادى. كوكتەن تۇسكەن قاسيەتتى ءتورت  كىتاپتىڭ ءبىرى ىنجىلدە بال تۋرالى بىرنەشە مارتە ايتىلادى. ءيا، جاراتۋشىنىڭ ازاماتقا جىبەرگەن ەرەكشە ىرىزدىعى  تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا دا عانيبەت.

«باردان اۋىسادى، بالدان جۇعىسادى». البەتتە، العا قويعان استان باستاپ بۇلىقسىعان سۇلۋعا دەيىن ءشارباتتى دۇنيەنىڭ ءبارىن بالعا تەڭەستىرگەن قازاعىمىز بالدى ەرتەدەن بىلەدى. ايتالىق «بال قىمىز»، «بال قايماق»، «بال ەرىن»، دەگەن سياقتى ءتۇرلى تەڭەۋلەر ىلكىم زاماننان ايتىلىپ كەلەدى. «بالا  ءتىلىنىڭ بال» ەكەنىنە سۇيسىنەتىن دە ءبىزدىڭ جۇرت. ەۋروسەنتريستىك ۇعىمداعى جاس جۇبايلاردىڭ العاشقى شاڭىراق كوتەرگەندە وتكىزەتىن بال ايى بۇگىنگى قازاقپەن بىتە قايناسىپ كەتكەلى ءبىراز بولدى.

ءبىراق، مۇنىڭ ءبارى قازاق جاپپاي بال تۇتىنادى دەگەن ءسوز ەمەس. بال-قۋاتى جوعارى ازىق. 1 كەلى بال ادامعا 3250 كال. قۋات بەرەدى. بال ادام اعزاسىن دارۋمەندەرمەن، اقۋىزبەن، فەرمەنتتەرمەن، ت.ب تىرشىلىككە قاجەتتى زاتتارمەن بايىتادى. سونداي- اق، بالدى اسقازان، باۋىر، بۇيرەك، جۇرەك، وكپە، جۇيكە اۋرۋلارىن ەمدەۋگە قولدانادى. ارا بالىن وپا-دالاپتا، ءدارى جاساۋ وندىرىسىندە پايدالانادى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، التاي بالىنىڭ ادام دەنساۋلىعىنا بەرەر پايداسى مول. اتاپ ايتقاندا، بال اعزاداعى قان قۇرامىن جاقسارتىپ، ىشكى قىزمەتتەردى جانداندىرادى. يممۋنيتەتتى ارتتىرۋ، دەنەنىڭ فيزيولوگيالىق كۇش-قۋاتىن قالپىنا كەلتىرۋ، مي قىزمەتىن كۇشەيتۋگە اسەرىن ەتەدى. اجەڭىزدىڭ تۇماۋ نەمەسە سۋىق تيگەندە ىستىق سۇتكە بال قوسىپ بەرەتىنى ەسىڭىزدە شىعار؟ بالدى قۇرت اۋرۋىنا، ۇيقىسىزدىققا، باس اۋىرۋىنا، قان قىسىمىنا، اسقازان جاراسىنا، ءتىپتى كۇيىككە دە ەم رەتىندە پايدالانۋعا بولادى.

حالىق مەديسيناسىندا بال ارقىلى ەم قابىلداۋ 4 مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعان ەكەن. گرەك ويشىلى پيفاگور «ۇزاق ءومىر ءسۇرۋدىڭ سەبەبى- بالدى ءجيى قابىلداۋدان» دەسە، ايگىلى مەديسينا عۇلاماسى ءابۋ ءالي يبن سينا «جاستىق شاعىڭدى ساقتاعىڭ كەلسە، ءجيى بال جە!» دەگەن ەكەن.

         بال - حالىقتى ساۋىقتىراتىن اس.

         بال - قورشاعان ورتانى ساقتاۋدىڭ جولى.

         بال - ۇلكەن بيزنەس.

بال- بايلىقتىڭ كوزى. ومارتا شارۋاشىلىعىمەن جەكەلەگەن ادامدار، زەينەتكەرلەر دە اينالىسۋعا بولادى. قاراپايىم عانا اريفمەتيكاعا جۇگىنىپ كورەيىك. ەڭ تومەن باعا بويىنشا 500 تەڭگەگە ساتىلاتىن بالدى ءار ۇيادان 35 كەلىدەن جيناعاندا 100 ومارتادان 3،5 توننا ءونىم الىپ، ءبىر ماۋسىمدا ەكى ميلليون تەڭگەگە جۋىق تابىس تابۋعا مۇمكىندىك بار. ەندەشە، بال - ناعىز تابىستىڭ كىلتى.

ارا بالىنىڭ حيميالىق قۇرامى

ارا بالى - جوعارى كالوريالى ديەتالىق تاعام. جۇمىسشى بال اراسىنىڭ گۇلدى وسىمدىكتەردىڭ شىرىنىنان وڭدەپ شىعارعان ءونىمى، قويمالجىڭ، ءتاتتى سۇيىق. ارا بالى  ءبىر شىرىندى جانە كوپ شىرىندى بولىپ بولىنەدى. ءبىر شىرىندى بال- تەك وسىمدىكتىڭ ءبىر تۇرىنەن  عانا جينالعان شىرىن. ونى وسىمدىكتىڭ تۇرىنە (قاراقۇمىق  بالى، جوكە اعاشتىڭ بالى، ت.ب) قاراي اتايدى. كوپشىرىندى بال-وسىمدىكتەردىڭ بىرنەشە ءتۇرىن جينالاتىن شىرىن. مۇنداي بالدى تابيعي بال بەرەتىن وڭىرلەرگە بايلانىستى (دالا بالى، تاۋ بالى، ب ا ق بالى، ت.ب) ءار ءتۇرلى ايتادى.  بۇلاردىڭ حيميالىق قۇرامى شىرىن جيناعان وسىمدىكتەردىڭ تۇرىنە، توپىراعىنا، اۋا-رايىنىڭ جاعدايىنا جانە بالدىڭ تۇرلەرىنە بايلانىستى بولىپ كەلەدى.

ارا بالىنىڭ حيميالىق قۇرامى شىرىن جيناعان وسىمدىكتەردىڭ تۇرىنە، ول وسكەن توپىراققا، سول جەردىڭ اۋا-رايى جاعدايىنا جانە بالدىڭ تۇرلەرىنە تىعىز بايلانىستى. گۇل بالىنىڭ قۇرامىندا 12-13 پايىز سۋ، 0،4 پايىز بەلوك، 0،3 پايىز كۇل، كومىر سۋتەگى، گليۋكوزا، ءجۇزىم قانتى، ساحوروزا، مالتوزا، ت.ب بار. جانە دە ۆ3، ۆ5، ا، س، ن، ە، ك دارۋمەندەرى، مينەرالدى تۇدار، فەرمەنتتەر، سونداي-اق، حيميالىق ەلەمەنتتەر (كاليي، كالسيي، فوسفور، حلور، كۇكىرت، ناتريي، تەمىر، مارگانەس، مىس، ت.ب) كەزدەسەدى. بۇلاردان باسقا الما، ءجۇزىم، قىمىزدىق ءتارىزدى قىشقىلدار دا بولادى. ارا بالىنىڭ ساپاسىن، نەگىزىنەن، حوش ءيىسى، ءدامى، ءتۇسى، تىعىزدىعى، ىلعالدىعى، قورەكتىك، جابىسقاقتىق قاسيەتتەرى ارقىلى انىقتايدى. ومىردە تابيعي بالدى اجىراتۋ وڭاي ەمەس. قانتتى بال ارانى قانت شىرىنىمەن قورەكتەندىرۋ ارقىلى الىنادى. ساتۋشىلار ونى تابيعي بالعا ارالاستىرىپ ساتادى. بۇل ورايدا تابيعي، جاساندى بالدى اجىراتۋعا ەشقانداي اناليز كومەكتەسپەيدى. جاساندى بالدىڭ قۇرامىندا قانت، قانت كراحمالى، ۇن، جەلىم، گيپس بولادى. ونىڭ كەيبىرىن ءۇي جاعدايىندا انىقتاۋعا مۇمكىندىك بار. ول ءۇشىن ءبىر ستاكان قايناعان سۋ الاسىز دا وعان بالدى ارالاستىرامىز. سول كەزدە تۇنبانىڭ تومەنگى جاعىندا نەمەسە بەتىندە مەحانيكالىق قالدىقتار شىعا كەلەدى. ول بالدىڭ قۇرامىندا كراحمالدىڭ بار ەكەندىگىنىڭ ايعاعى.  گۇلدەيتىن  قانشاما وسىمدىكتەر بار بولسا، سونشا ما بالدىڭ تۇرلەرى بار:

• تۇيەبۇرشاق (دوننيك) بالى ءبىرىنشى سورتتى بالعا جاتادى. اق نەمەسە اشىق- يانتار ءتۇستى بولىپ كەلەتىن حوش ءيىسى بار بالدىڭ بۇل ءتۇرى گليۋكوزاعا باي. تۇيەبۇرشاق بالى ىشەك اۋرۋلارىنا پايدالى.
• شايقۋراي (كيپرەي) بالى ءمولدىر جاسىل سارى ءتۇستى سۇيىق بال. بالدىڭ بۇل ءتۇرىن السىزدىككە، جارانى قايتارۋعا پايدالانادى.
• جوكە (ليپا) بالى جاقسى سورتقا جاتادى. سارى جاسىل ءتۇستى بالدىڭ باكتەرياعا قارسى قاسيەتى بار. جوكە بالىنىڭ تاماق اۋرۋلارىنا پايداسى مول. سونداي-اق، تىنىشتاندىراتىن، ۇيقىنى جاقسارتاتىن قاسيەتى بار.
• شابىندىق (لۋگوۆوي) بالى ءبىرىنشى سورتتى بالعا جاتادى. سارى قوڭىر نەمەسە التىن ءتۇستى بالدى شابىندىقتاعى  ءتۇرلى گۇلدەردەن الادى. بۇل بال ارقىلى تىنىس الۋ، جۇيكە، جۇرەك جانە اس قورىتۋ جۇيەسىن ەمدەۋگە بولادى.
• تاڭقۋراي ( مالينا) بالى اق ءتۇستى بولادى. جوعارى سورتقا جاتاتىن بالدىڭ بۇل ءتۇرى سۋىق تيگەندە تۇماۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن پايدالانادى.
• قاراقۇمىق (گرەچيشنىي) بالى قويۋ قىزىل نەمەسە قوڭىر ءتۇستى بولادى. جوعارى سورتقا جاتاتىن بۇل بالدىڭ ەرەكشە ءيىسى بار. قاراقۇمىق بالى تەمىرگە، ماگنيي، مىسقا باي بولعاندىقتان، ءتۇرلى قان اۋرۋلارىن ەمدەۋگە پايدالانىلادى. سونداي-اق، تەرى اۋرۋلارىن دا بالدىڭ وسى تۇرىمەن ەمدەۋگە بولادى.

ارا بالىنىڭ ەمدىك قاسيەتى.

ەمدىك قاسيەتى ەرتە كەزدەن بەلگىلى بولىپ، ءتۇرلى اۋرۋلارعا قارسى اركىم وزىنشە پايدالانىپ كەلگەن سۋىق تيگەندە، جۇرەك، باۋىر، وكپە، بۇيرەك، اسقازان ، ىشەك، جۇيكە اۋرۋى، سونداي-اق قان قىسىمىنىڭ كوتەرىلۋى سياقتى دەرتتەرگە شيپا.ونى كوپكە سوزىلىپ، اسقىنىپ كەتكەن جاراقاتقا دا جاعۋعا بولادى. سوعان وراي بالدى كەيبىر اۋرۋلارعا قالاي پايدالانۋعا بولاتىنى تۋرالى قىسقاشا مالىمەت ۇسىنامىز.

• قول-اياق جانسىزدانعاندا، سارى ارا ۇياسىنىڭ ۇلكەنىنەن ءبىر دانا، كىشىلەۋىنەن داناسىن، جالقى وسكەن 3-4 ۋسارىمساقپەن قوسىپ، جانشىپ اۋرۋ جەرگە تاڭادى.
• تەرى قىشىماسىنا: ارا ۇياسىن سپيرتكە 7 كۇن سالىپ، 8 كۇننەن باستاپ قىشىماعا بىرنەشە رەت جاعادى.
•  ىستىق، سۋىقتان ءتىس قاقساعاندا: وڭدەلگەن ارا ۇياسىن، سۋعا بۇقتىرىپ، سۋمەن اۋىزدى شايقايدى. وڭدەلگەن ارا ۇياسىنان كىشكەنە مولشەردە الىپ، قاقساعان تىسكە  باسادى.
•  بالالار كىندىگى سىرتقا شىعىپ كەتكەندە ارا ۇياسىن ورتەپ، كۇلىن كىندىككە تاڭادى.
• قان قىسىمى ورلەگەندە زىعىردان 50 گر. بالدان 60 گر-دى 220 گر. قايناعان سۋعا قوسىپ كۇنىنە ەكى رەت ىشسە قان قىسىمىن تومەندەتەدى.
• وتقا، قايناعان سۋعا كۇيگەن جەڭىل كۇيىككە، جارانىڭ بەتىن فيزيولوگيالىق تۇزدى سۋمەن تازلاپ جۋىپ، ارتىنان جاراعا بال جاعادى.
• سۋىق تيگەندە، تۇماۋراتقان كەزدە بالدى ىستىق سۇتكە، نەمەسە ليموننىڭ شىرىنىنا قوسىپ، ناۋقاستان ابدەن ايىققانشا ىشكەن دۇرىس. ول ءۇشىن ءبىر ستاكان ىستىق سۇتكە ءبىر شاي قاسىق قوسىپ ىشەدى.
• اسقازان، ىشەك ناۋقاسىنا شالدىققان، نە  قىشقىلى اسا كوبەيىپ،  كەرىسىنشە، وتە ازايىپ كەتكەن ادامداردىڭ دا بالدى ەم رەتىندە، پايدالانعانى ءجون.

        قورىتىندىلاي كەلە بالدىڭ پايداسى وتە زور. ونىڭ ەمدىك  قاسيەتتەرىنە بايلانىستى كەڭىنەن قولدانۋعا بولادى جانە قولدانۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىك. بالدىڭ قۇرامىندا ادام اعزاسىنا پايدالى بارلىق حيميالىق قوسپالار بار ەكەنىن اڭعاردىق.  بالدىڭ وتە ەرتەدە العاشقى ادامدارعا  دەيىن پايدا بولعانىن،اتا-بابالارىمىز ونى تاعام رەتىندە دە،ەم-دوم رەتىندە دە پايدالانعانىن وقىپ بىلدىك.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. ەگەمەن قازاقستان گازەت  28 تامىز 2013جىل
2. بيولوگيا  6 سىنىپ.  اتامۇرا -2015ج
3. بيولوگيا جانە ساۋاتتىلىق نەگىزى جۋرنالى №1، 2009 جىل
4. «ەڭبەكقور جاندىك» 79 بەت

---