كوكباي سالعان سارا جول: "كوكباي سالعان مەدرەسەگە 120 جىل"
«... ادام بالاسى ۇشقىر وي، كوپ اقىل، وتكىر سەزىم قايراتىنىڭ ارقاسىندا عىلىم، ءبىلىم، ونەر تاۋىپ، وزگەدەن ۇستەم دۇنيە ءجۇزىنىڭ قوجاسى بولىپ وتىر» دەپ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ايتپاقشى قازاق حالقىن تورتكۇل دۇنيەنىڭ قوجاسىنا اينالدىرعان ءبىلىم جۇيەسىنىڭ تاريحى تەرەڭدە. سول كەلەلى تاريحقا كوز جۇگىرتىپ، كوكباي سالعان مەدرەسەنىڭ تاريحىنا قانىق بولايىق.
قازاق دالاسىنداعى وقۋ-اعارتۋ جۇيەسىنىڭ تاريحى
دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاق جەرىندەگى ءبىلىم جۇيەسى VIII-ح عاسىرلاردا قالىپتاستى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا العاش مەدرەسەلەر مەن مۇسىلماندىق وقۋ ورىندارى پايدا بولعان بولاتىن. ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتۋداعى نەگىزگى ماقسات قۇراندى اراب الىپبيىمەن وقىتۋ ەدى. مەدرەسەدە ءتالىم العان تالاي شاكىرت قازىرگى عىلىمنىڭ نەگىزىن سالۋعا ۇلەس قوستى. ماسەلەن، 2020 جىلى ءىرى كولەمدە 1150 جىلدىعى تويلانعان ءال-فارابي بابامىز دا مەدرەسەدەن ءتالىم العان بولاتىن. قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالعان اباي وقىعان «احمەت ريزا» مەدرەسەسى، الاشتىڭ ارىستارى ءبىلىم العان «عاليا» مەدرەسەسى جانە ت.ب. ءدىني ءبىلىم مەن جاڭاشىلدىقتى دا قالىپتاستىرا بىلگەن ءبىلىم وردالارى ۇلى ادامداردى تۇلەپ ۇشتىرعان ەدى. ورىستىڭ وتارىنا اينالعان سوڭ، XIX عاسىردان باستاپ ءتۇرلى مەكتەپتەر سالىنا باستادى. سونىمەن قاتار، ارنايى كىتاپحانا دا ىسكە قوسىلدى. الايدا ەزگىدە كۇن كەشكەن قازاق قوعامىندا ءدىني ءبىلىمنىڭ جاعدايى ءماز بولمادى.
ال ءبىلىم جۇيەسىنىڭ شارىقتاۋ شەگى مەن ءىرى وزگەرىستەرى 20-30 جىلدارى بولعان ەدى. الاش ارىستارىمەن باستالعان اعارتۋشىلىق جولى ءارى قاراي جالعاستى.
سول ۋاقىتتاعى نەگىزگى وزگەرىستەر مىنالار ەدى:
- 1920 جىلى قازاندا قازاق اكسر-نىڭ حاك-ى قۇرىلىپ، ا.بايتۇرسىنوۆ حالىق كوميسسارى بولدى.
- 1921 جىلى اقپاننىڭ ون سەزىگىندە بۇكىلقازاقستاندىق وقۋ-اعارتۋ كونفەرەنسياسى شاقىرىلدى. وندا بالالاردى قورعاۋ، ءبىرىڭعاي مەكتەپ جۇيەسىن قۇرۋ، كاسىپتىك-تەح. ءبىلىم بەرۋ، ساياسي تاربيە ءىسى، وقۋ-تاربيە جۇمىسىنا بايلانىستى، ت.ب. ماسەلەلەر قارالدى.
- 1922 – 23 جىلدارى ۇلت مەكتەپتەرىن ءتول وقۋلىقپەن، باعدارلامامەن قامتاماسىز ەتۋدە ءبىراز شارالار ىسكە اسىرىلدى، قازاق تىلىندە 14 وقۋلىق شىعارىلدى.
- 1920 – 30 جىلدارى ەلىمىزدەگى ءبىلىم بەرۋ مەكتەپتەرىنىڭ وقۋ بازاسىن كۇشەيتۋگە مەملەكەت تاراپىنان وراسان مول قارجى جۇمسالدى. 367 مەكتەپ جاڭادان سالىنىپ، 361ء-ى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلدى.
- 1927 – 28 جىلدارى رەسپۋبليكادا ءۇش-اق ورتا مەكتەپ (تاشكەنت، ورىنبور، قىزىلوردا) بولدى. وقۋشىلاردىڭ كوبى 7 جىلدىق مەكتەپتى بىتىرىسىمەن تەحنيكۋمدار مەن فزو-لارعا كەتىپ جاتتى.
- 1929 جىلى رەسپۋبليكانىڭ ەجەلدەن عىلىم، ادەبيەت، مادەنيەت ءتىلى بولىپ كەلگەن اراب الىپبيىنەن لاتىنشاعا كوشۋى وقۋ-اعارتۋ دامۋىنا ۇلكەن سوققى بولىپ ءتيدى. اراب الىپبيىمەن شىققان مادەني باي مۇرالاردىڭ كوبى وتقا ورتەلدى.
- 1940 جىلى لاتىن الىپبيىنەن كيريلليساعا كوشۋ ەلدەگى اعارتۋ ءىسىن تاعى كوپ جىلعا شەگەرىپ تاستادى.
- 1937 جىلى قازاق باستاۋىش مەكتەپتەرىنىڭ سانى 537-دەن 1190-عا، ورتا مەكتەپتەر 11-دەن 48-گە، ورتالاۋ مەكتەپتەر 143-تەن 237-گە جەتتى. (حرونولوگيالىق دەرەكتەر "ۆيكيپەديا" سايتىنان الىندى)
كوكباي سالعان سارا جول
قازاق دالاسىنداعى ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن ءبىرتالاي ازاماتتار اتسالىستى. سونداي مەدرەسسەلەردىڭ ءبىرى – كوكباي جاناتاي ۇلىنىڭ ءوز قارجىسىنا سالدىرعان ءبىلىم ورداسى. بيىل مەدرەسسەنىڭ سالىنعانىنا 120 جىل تولدى. «كوكباي» دەسە ەسىمىزگە اباي تۇسەرى انىق. كوكباي ەسىمىن ءبىلىم بەرۋ ىسىمەن دە بايلانىستىرا الامىز.
كوكباي جاناتاي ۇلى 1861 قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى اباي اۋدانى تاقىر اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. كوكباي – اقىن، اعارتۋشى، ابايدىڭ شاكىرتى ءارى دوسى. 1910 جىلى ۋفا قالاسىنا بارىپ رەسمي موللا دارەجەسىن العان. 1913 جىلى مەككەگە بارىپ قاجى بولىپ قايتقان.ابايدىڭ “جاز”، “كۇلەمبايعا” سىندى ولەڭدەرى العاش كوكباي اتىنان “دالا ۋالاياتى” گازەتىندە جاريالاندى.
اباي ولگەننەن كەيىن ءبىرتالاي جىلدان سوڭ، جاسى ۇلعايا باستاعاندا، كوكباي قايتادان بۇرىنعى مولدالىعىنا اۋىسادى. ەل ىشىندە مەدرەسە سالىپ، بالا وقىتادى. الايدا مولدالىقپەن قاتار اقىندىق ونەرىن قاتار الىپ جۇرەدى. 1924 جىلدان باستاپ ابايدىڭ ءومىربايانىن جازۋشىلار ءۇشىن اباي جيناعىن قۇراستىرۋعا اتسالىسقان بولاتىن. ۇلى اقىننىڭ مۇراسىن زەردەلەپ، زەرتتەپ وسىنداي ۇلكەن مۇرا ەتىپ قالدىرعان جانداردىڭ ءبىرى ەدى. 1909جىلى كاكىتاي اباي ەڭبەكتەرىنىڭ از بولىگىن باستىرىپ شىعارعان بولاتىن. كوكباي قالعان دەرەكتەر مەن ولەڭ شۋماقتارىن جيناپ، كەيىننەن ءوزىنىڭ ەسىندە قالعان جىر جولدارىن دا قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن بولاتىن.
سودان كەيىن ۇلى اقىن سالعان سارا جول جايلى مالىممەتتەردى جازۋدا دا كوكبايدىڭ ەڭبەگى ءسىڭدى. 1933 جىلى كوكبايدىڭ ايتۋىمەن قۇراستىرىلعان اباي ءومىرى تۋرالى دەرەكتەر جارىق كورگەن بولاتىن. مىنە، كوكبايدىڭ قازاق ادەبيەت تاريحىنا كەلتىرگەن وسىندايلىق كەسەك پايداسى بار. ول كەزدە اباي اينالاسىنداعى بار اقىننىڭ ىشىندە سۋىرىپ سالما، يمپروۆيزاسياعا ەڭ جۇيرىك اقىن كوكباي بولعانى داۋسىز. سول تالانتىن باعالاپ، اباي بۇنى ءوزى جازىپ جۇرگەن العاشقى ولەڭدەرىنە يە عىپ شىعارادى. تەك بەرتىن كەلىپ، “جاز” ولەڭىن جازعان سوڭ عانا اباي بارلىق ءوزى شىعارعان ولەڭدەرىن ءوز اتىنا اۋىستىرىپ الادى.
كوكباي شىعارمالارى كەڭ كولەمدى: ايتىس، ەپيگرامما، ارناۋ-ولەڭدەر جانە تاعى باسقالارى ساقتالعان. ماسەلەن، «سابالاق»، «ابىلاي»، «قۇلىندى»، «ناۋرىزباي-فاتيما»، «ھارۋن راشيد» پوەمالارى جانە ت.ب. اقىننىڭ «ارىپكە»، «تورەبايعا»، «مولدابايعا»، «ءدۇتبايعا»، «اعىبايعا»، «وسپانعا»، «سالدارعا» سياقتى ولەڭدەرى بەلگىلى. «ءدۇتبايعا»، «مۇساجانعا»، «سەمەي ساۋداگەرلەرىنە» شىعارمالارىندا اقىن تاپقىر ساتيرامەن ەكىجۇزدىلەر مەن پاراقورلاردى اشكەرەلەيدى.كوكباي جاناتايەۆتىڭ سۋىرىپ سالما قاسيەتى ونىڭ ايتىستارىنان بايقالادى. ول اقىن ءارى دوسى ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆپەن، كەمپىرباي اقىن، مۇساعالي، ءجۇنىسحان، م. دۋلاتوۆ، ابايدىڭ نەمەرەسى اۋباكىرمەن ايتىسقان. اقىننىڭ ماڭىزدى تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى – «سابالاق».
كوكبايدىڭ «لەنينگە»، «ابايعا»، «توعىز كوك»، «كارىلىك» سياقتى اندەرى بەلگىلى. كوكباي جاناتايەۆ شىعارمالارىنىڭ باسىم بولىگى قولجازبا تۇرىندە ساقتالعان. ونىڭ جۇنىسحانمەن ايتىسى، اباي تۋرالى ەستەلىگى جاريالانعان. ساۋات اشقان سوڭ، تولەتاي مولدادان ءدارىس الادى. كەيىننەن قامالي قازىرەت مەدرەسەسىندە، ۋچيليششەدە ءبىلىم الادى. ابايمەن بىرگە 25 جىلداي ۋاقىتىن وتكىزدى.
كوكبايدىڭ ابايمەن جاقىندىعىن ۇلى اقىننىڭ ولەڭدەرىنەن كورەمىز:
سورلى كوكباي جىلايدى،
جىلايدى دا جىرلايدى.
ول جىلاماي ءقايتىپ تۇرادى،
مىناۋ ازعان قۋ زامان
قالىبىندا تۇرمايدى.
بىرەۋ مالدى ۇرلايدى،
بىرەۋ باستى قورلايدى،
... بولماعان سوڭ
جىلاۋىنا زورلايدى.
1901 جىلى ءوز قارجىسىنا مەدرەسە اشتى. مۇندا سول مەكەندەگى قازاق بالالارىن وقىتتى. ساباق اراب جانە ورىس تىلىندە وتىلگەن بولاتىن. وقۋلىق رەتىندە شاكىرتتەرىنە “اراب ءتىلىنىڭ قاعيدالارى” كىتابىن ولەڭمەن جازىپ شىعادى.مەدرەسسەدە 200-300 بالا وقىعان. ءبىلىم ورداسىنا نايمان، توبىقتى، كەرەي، ۋاق سىندى ءار ەلدەن جينالعان شاكىرتتەر جاتىپ وقىعان. سونىمەن قاتار 1908 جىلى دىڭگەسى بيىك مەشىت سالدىردى. وقۋ جۇيەسى قالىپتاسقان سوڭ، مەدرەسەنى زاماناۋي ۇستازدارعا تاپسىردى. 1921 جىلى ناۋقاسقا شالدىعىپ، ماسكەۋ، تومسك، سانكت-پەتەربۋرگ، ومبى سىندى ءىرى مەكەندەرگە بارىپ ەمدەلەدى. 1924 جىلى ابايدىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە 20 جىل تولۋىنا وراي وتكەن كەشكە قاتىسادى. 1925 جىلى قايتىس بولادى.
كوكباي جاناتاي ۇلىنىڭ مۋزەيى شقو اكىمىنىڭ 2008 جىلعى 25 ساۋىردەگى № 560 قاۋلىسى بويىنشا جەرگىلىكتى ماڭىزى بار تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ مەملەكەتتىك تىزىمىنە ەنگىزىلگەن.
قورىتا كەلە، بۇگىنگى عىلىمي ەڭبەكتە كوكبايدىڭ ءومىرى مەن قااق قوعامىنداعى ءبىلىم الۋ جۇيەسى تۋرالى ءبىرشاما دەرەكتەر بەرۋگە تىرىستىم. دەرەكتەر مەن حرونولوگيالاردىڭ رەتىن ساقتاپ، كوكباي مۇراسى جايلى مول مالىمەتتى الۋعا ۇمتىلدىم. كەلەر ۇرپاق كوكبايداي ۇى ادامنىڭ ەڭبەگىن، بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىن ۇمىتپاسا دەگەن مەندەگى تىلەك.
دايىنداعان: ەركىمبەك اقەركە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى
جەتەكشىسى: ف.قوزىباقوۆا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى
You Might Also Like
-
تابيعاتى اسەم، تاريحى تەرەڭ ءارى باي، تۋىپ-وسكەن جەرىمنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىنەن سىر شەرتەتەىن كىتاپ مەنىڭ قولىمداعى. “ەگىندىكول تاريحى” اتاۋى ءبىر اۋىلدىڭ عانا تاريحىنا قاتىستى بولعانىمەن،...
-
جازيرالى جاركەنت توپىراعى -تالاي دارىنداردى دۇنيەگە اكەلگەن قۇتتى مەكەن. جاۋگەرشىلىك زاماندا قولىنا نايزا الىپ جەر قورعاعان باتىر دا،وراق ءتىلدى وت اۋىزدى شەشەن دە،كۇمىس كومەي ءانشى مەن ءسوز...
