ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى
قازاق ەلىنىڭ ازاتتىعىن اڭساپ قانا قويماي، ۇلت تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەس كورىگىن قىزدىرعان الاش ارداقتىلارىنىڭ ءتىل تاقىرىبىندا جازعان كوسەمسوز مۇرالارىن جۇيەلى جيناۋ، ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋ، ناتيجەلەرىن ەل يگىلىگىنە جاراتۋدىڭ ماڭىزى وراسان زور.
ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ىشىندە وزەكتىسى بولىپ سانالاتىن ءتىل ماسەلەسىن وڭ شەشۋ قاشاندا ماڭىزدى بولىپ قالا بەرەتىنىنە ەشقانداي كۇمانىمىز جوق.
حح عاسىر باسىندا الاش كوسەمسوزىنىڭ كوش باسشىسى احمەت بايتۇرسىن ۇلى «توڭىرەككە قاراساق تۇنەرگەن-تۇنەرگەن بۇلتتار كورىنەدى» دەپ جازىپ، قاۋىپ-قاتەردىڭ قايدان كەلىپ جاتقانىن ءدوپ باسىپ تانىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ قالۋدىڭ جولىن ىزدەدى. اسىرەسە، بىرتىندەپ قولدانۋ اياسىن قولدان تارىلتا باستاعان قاسيەتتى انا ءتىلى- ءمىزدىڭ قامىن ويلاعاندا جانىن قويارعا جەر تاپپاي، شىر-پىر بوپ اراشا ءتۇستى، قولى قابارعانىنا قاراماستان كوسەمسوز جازىپ، دامىلداماي دابىل قاقتى، كۇرەسكەرلىكتىڭ تىڭ داڭعىلىن سالدى. سولاردىڭ بىرىندە ءبۇي دەيدى: «...قازاق دەگەن قاشاننان ءوز الدىنا ۇلت بولىپ، ەدىلدەن ەرتىسكە، ورالدان اۋعانعا دەيىن تۇتاس تۇرعان حالىق ەدى. ارامىزعا ءار ءتۇرلى جۇرت كىرىسكەندە سولارمەن قاتار، اتىمىز جوعالماي، قازاق ۇلتى بولىپ تۇرا الامىز با؟ وسى ءبىزدىڭ توسەكتە دوڭبەكشىتىپ ۇيقىمىزدى بولەتىن نارسە. باسقا جۇرتپەن ارالاسقاندا ءوز الدىنا ۇلت بولىپ، ءوز الدىنا ءتىلى بار، ءوز تىلىندە جازىلعان ءسوزى (ادەبيەتى) بار جۇرتتارعا نە تۇرادى. ءوز تىلىمەن سويلەسكەن، ءوز تىلىمەن جازعان جۇرتتىڭ ۇلتتىعى ەش ۋاقىتتا ادامى قۇرىماي جوعالمايدى. ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىل. ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى. ءوز ۇلتىنا باسقا جۇرتتى قوسامىن دەگەندەر اۋەلى سول جۇرتتىڭ ءتىلىن ازدىرۋعا تىرىسادى. ەگەردە ءبىز قازاق دەگەن ۇلت بولىپ تۇرۋدى تىلەسەك، قارنىمىز اشپاس قامىن ويلاعاندا ءتىلىمىزدىڭ دە ساقتالۋ قامىن قاتار ويلاۋ كەرەك. قازاقتىڭ بالالارى قالاي وقىپ ءجۇر؟
ەلدە وقىسا، ون جىل وقىپ حات جازۋدى بىلمەيتىن ەسكى جولمەن وقيدى. شاھاردا وقىسا، يا سارت، يا نوعاي مەدرەسەلەرىندە وقيدى. رۋس شكولىندا وقيتىنى رۋسشا كىتاپ، ۇيرەنەتىنى رۋسشا جازۋ، قازاقشا كوبى وقي دا، جازا دا بىلمەيدى. مۇسىلمان مەدرەسەلەرىندە وقىعانداردىڭ ەستىگەنى ادەبي ءتىل، وقىعانى ادەبي تىلمەن جازعان كىتاپ، جازعاندا دا سول كىتاپتاردىڭ تىلىنە سالىپ ەلىكتەۋ. ول ادەبي ءتىل دەگەن قانداي ءتىل؟ ارابي، فارسى سوزدەر كوپ كىرگەن ءتىل. نەعۇرلىم ارابي، فارسى سوزدەر كوپ قوسىلسا، نەعۇرلىم قارا حالىق تۇسىنۋگە اۋىر، ءتىپتى تۇسىنبەيتىن بولسا، سوعۇرلىم ادەبيىراق بولادى دەپ، تۇتىنعان جولدان شىققان ءتىل. بۇل ءتىل حالىقتان تۋماعان، جانى جوق ءتىل. مۇسىلمانشا وقىعاندارىمىز ادەبي تىلىمەن سويلەيمىز، ادەبي تىلىمەن جازامىز، قازاقشا جازساق ادەبي بولمايدى دەپ قازاق تىلىمەن جازۋعا ۇيالادى، قورىنادى.
رۋسشا وقىعاندارىمىز قازاق تىلىمەن پىكىرىمىزدى تولىق ايتا الماي- مىز، جەتپەيدى، رۋسشا جازعانىمىز وڭاي دەيدى. قىسقاشا، رۋسشا، مۇسىل- مانشا وقىعاندارىمىز قازاق تىلىمەن جازۋعا قورىنىپ، بىرەۋى رۋسشا جازادى، بىرەۋى ادەبي تىلمەن جازادى.
بۇلاردىڭ ءوز تىلىنەن قورىنىپ جيرەنەتىن سەبەبى نە؟ مەنىڭ ويلاۋىم- شا، بۇل ادەتتەنۋدەن ءبىرى رۋسشا وقىپ، ءبىرى ادەبي تىلمەن وقىپ قازاقشا جازۋ ادەتىندە بولماعاندىق. ادەتىندە جوق نارسە قالىپتان تىسقارى بولىپ، باسىندا ەرسى كورىنەدى. قازاق ءتىلى مەن جازۋ ادەتىندە بولماعان سوڭ رۋسشا ءھام مۇسىلمانشا وقىعاندارىمىز قورىنادى. بىر-بىرىنە جازعان حاتتارىندا قازاقشا جازبايدى. بۇلاي ىستەۋلەرى ۇنامدى ەمەس. ءبىراق قازاق بالالارىن اتالارى وسى كۇنگى وقىتۋىنا قاراعاندا «بۇل نەگە سولاي؟» دەپ عاجاپتانار دا ءىس ەمەس. سەگىز، توعىز جاسىنان وقۋعا تۇسسە، وقىعان ءتىلى باسقا بولسا، وقيتىن كىتابى باسقا تىلدە بولسا، جازعاندا سول كىتاپتاردان ۇلگى الىپ جازسا، ولار قايدان قازاقشا جازۋعا ادەتتەنەر؟ مۇنان بىلاي دا وسى بەتىمىزبەن جۇرە بەرسەك، اقتىعىندا قازاق ءتىلى ازىپ- توزىپ، بىرتە-بىرتە تۇتىنۋدان شىعىپ، اۋەلى قازاقشا جازۋ ۇيات كورىنەر، سونان سوڭ قازاقشا سويلەۋ ۇيات كورىنەر، ونان ءارى نە بولارى بەلگىلى. وقىعان جاستارىمىز قازاق تىلىنەن جيرەنسە، قارتتارىمىز مىڭ جاساۋعا بولماسا، قازاق ءتىلى جان ساقتايتىن ورىن جوق. سوندىقتان بۇلتاقتاماي وسى باستان ءىستىڭ بەتىن تۋرا جىبەرۋ ءۇشىن انىقتاپ اشاتىن نارسە مىناۋ: قازاق ءتىلىن ساقتاۋ كەرەك پە، بولماسا رۋسشا بولسىن، باسقاشا بولسىن سويلەۋگە جاراعان سوڭ ءبارى ءتىل عوي، قازاق ءتىلى جوعالسا جوعالا بەرسىن دەيمىز بە؟ ءبىزدىڭ گازەتىمىزدىڭ تاڭباسى «قازاق»، ياعني قازاقتىعىمىزدى ساقتاۋ قازاقتىق ارينە اتى مەن ءتىلى جوعالماسا ساقتالادى. بۇل ايتقانىمىز رۋسشا، يا باسقاشا وقىماسىن دەگەن ەمەس، رۋسشا ءتىلىن دە ءبىلۋ كەرەك. ءبىراق ءوز تىلىنەن جيرەنبەسكە كەرەك دەگەن ءسوز. تۇتىنباعان نارسە جوعالادى. ون جىل، ون بەس جىل ەڭبەك ەتىپ، قينالىپ رۋس ياكي ادەبي تىلدەردى ۇيرەنگەندەرگە ءوز تىلىمەن جازۋدى ۇيرەنۋ قيىن دەپ ەشكىم ايتا الماس».
ەل قامىن، «ۇلت ساقتالۋىنا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىل» جايىن جەرىنە جەتكىزە، ەگىلە جازعان الاش ارىسىنان ارتىق ەشكىم ايتا الماسى حاق.
كوڭىلگە مەدەت تۇتاتىنىمىز، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن ءبىرىنشى كەزەكتە قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلىپ، باتپان- داپ ەنگەن دەرتتەن مىسقىلداپ ايىعا باستاعاندايمىز. دەسەك تە، شەشىمىن كۇتكەن ماسەلەلەر دە از ەمەس. وسى ورايدا، قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋدە قايراتكەرلىك تانىتقان ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «قا- زاق پەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن» دەگەن قاعيداسى الاش ارىستارىنىڭ يدەياسىمەن ۇشتاساتىنىن ايتۋعا ءتيىستىمىز. ەلباسى «تاريح تولقىنىندا» اتتى تاريحي ەڭبەگىندە: «مالشىسى مەن مانابىنىڭ ءبىر دەڭگەيدە سويلەيتىنىنە ماقتانا الاتىن حالىق الەمدە سيرەك بولار.
وسى ورايدا، قازاق تىلىنەن اۋدارما جاساۋشىلاردىڭ تاراپىنان بولىپ تۇراتىن كۇدىك-كۇمان ەسكە تۇسەدى. ولار قازاقتىڭ ادەبيەتشىلەرىنە «وسى ءبىر تۇستا اسىرە ءسوز جوق پا؟!» دەگەن سۇراقتى ءجيى قويادى. جوق. سەبەبى، تىلدىك شىعارماشىلىقتىڭ مىڭ-ميلليون عاجايىپ مۇمكىندىكتەرى ارقىلى جۇزەگە اساتىن قازاق ساناسىنىڭ ەرەكشەلىگى، بەلگىلى دارەجەدە، ءتول مادە- نيەتىمەن شىن مانىسىندە ەتەنە بولعاندىقتان، قازاق تىلىندەگى كوركەم- دىك سەزىمنىڭ بارشا بوياۋى مەن كوزدەن تاسا ماعىنالىق تەرەڭدىگىن كەز كەلگەن قازاقتىڭ پارىقتاي الاتىندىعىنان بولۋ كەرەك. سوندىقتان دا قازاق ءتىلىنىڭ ادەبيەتشىلدىگى دەگەنىمىز، تۇپتەپ كەلگەندە، ويلاۋدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگى بولىپ شىعادى. داۋعا سالسا الماستاي قيعان، سەزىمگە سالسا قورعاسىنداي بالقىعان، ءومىردىڭ كەز كەلگەن ورايىندا ءارى قارۋ، ءارى قالقان بولعان، ءارى بايىرعى، ءارى ماڭگى جاس، وتتى دا ويناقى انا تىلىنەن ارتىق قازاق ءۇشىن بۇ دۇنيەدە قىمبات نە بار ەكەن؟! ارينە، ودان قىمبات ەشتەڭە جوق دەپ ايتۋعا بولادى. عاسىرلار بويى قازاقتىڭ ۇلت رەتىندەگى مادەني تۇتاستىعىنا ەڭ نەگىزگى ۇيىتقى بولعان – ونىڭ عاجايىپ ءتىلى»، – دەپ جازىپ، قازاق تىلىنە جوعارى باعا بەرۋى الاش كوسەمسوزشىلەرىمەن ۇندەس كەلەدى.
قازاق ءتىلىنىڭ دامىپ-جەتىلۋى باعىتىندا ىزدەنگەن الاش قالام قايراتكەرلەرى، ەڭ الدىمەن، قازاق ءتىلىنىڭ جۇيەلى جازۋ ەملەسىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەدى. وسى جولدا ايانباي قىزمەت ەتتى.
جيناقتى قۇراستىرۋ بارىسىندا بايقاعانىمىز، ءتىل ماسەلەسىن ەڭ كوپ كوتەرگەن كوسەمسوزشى – تۇڭعىش قازاق لينگۆيست-عالىمى احمەت بايتۇرسىن ۇلى. ول ءوزىنىڭ الدىنا جۇيەلى ماقسات، ايقىن باعدارلاما قويىپ، سول بويىنشا ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەگەن ءتارىزدى. ماسەلەن، ونىڭ ءبىرىنشى ماقساتى – قازاق بالاسىنىڭ ساۋاتىن اشۋ بولسا، وسىدان بارىپ «وقۋ قۇرالى» پايدا بولدى، سودان كەيىن قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق قۇرامىن انا تىلىندە تالداپ بەرۋدى ماقسات ەتەدى دە، «ءتىل-قۇرالدى» جازادى. ءتىلدى دۇرىس جۇمساي ءبىلۋ تارتىبىنە بايلانىستى ويعا قالادى دا، «ءتىل جۇمساردى» ۇسىنادى، وقىتۋدىڭ مەتوديكاسىن جاساۋ ماقساتىندا «بايانشىنى» بەرەدى. كەزىندە الدەنەشە باسىلۋىنىڭ ءوزى بۇل ەڭبەكتەردىڭ زارۋلىگى مەن باعاسىنىڭ قانشالىقتى دارەجەدە بولعانىن اڭعارتسا كەرەك.
وسى ورايدا، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كوسەمسوزدەرىندە كوتەرىلگەن وي- تولعام، يدەيالار بۇگىنگى كۇنى دە پراكتيكالىق تۇرعىدان وتە قۇندى ەكەنى تالاس تۋدىرماسا كەرەك. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى كەزەڭدە ەلىمىزدە قازاق تىلىنە بايلانىستى ۇلكەندى-كىشىلى ءىس-شارالار جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. كوپ ماسەلە ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جاتىر. ءبىراق ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى بىزگە جاڭالىق ەمەس. مۇنىڭ دەنى – كەزىندە الاش قايراتكەرلەرى ايتىپ، كوسەمسوزدەرىندە جەتەر جەرىنە جەتكىزە جازىپ كەتكەن ماسەلەلەر. سوندىقتان ءتىل ماسەلەسىندە ۇلكەن جاڭالىق ويلاپ تابامىز دەپ شارشاپ-شالدىقپاي، سول الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كورسەتىپ بەرگەن باعىت-باعدارىمەن جۇمىس ىستەسەك، ءتىل سالاسىندا كوپ ماسەلە قازىرگىدەن الدەقايدا تەز، الدەقايدا جەمىستى شەشىلەر ەدى.
قايرات ساق
الاشتانۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت
You Might Also Like
-
اۋىل شارۋاشىلىعىندا پايدالانىلاتىن جەرلەردە وزدىگىنەن ءوسىپ، كوپتەگەن زيان كەلتىرەتىن وسىمدىكتەردى ارامشوپتەر دەپ اتايدى. ارامشوپتەر تەك جىرتىلعان جەرلەردە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، جايىلىمدار ...
-
ادامزات مادەنيەتى تاريحىندا الفاۆيت پەن جازۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە. جازۋ – ادامداردىڭ كەڭىستىك پەن ۋاقىتقا تاۋەلدى بولماي، الەۋمەتتىك ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا كەڭ تۇردە قارىم-قاتىناس جاساۋىنا مۇمك...
