InfoHub Logo

"ءومىربايانىما قوسىمشا دەرەكتەردى ولەڭدەرىمنەن تاباسىز..." وسى ويدى سەرگەي ەسەنيننەن باستاپ، اقىندار اۋلەتىنىڭ ءار بۋىن وكىلدەرى ءجيى قايتالايدى. اسىلى، ولەڭدەرى وزگەشە ءومىربايانعا اينالاتىنىن سەزىنۋ دە اقىننىڭ باقىتى شىعار.

سوناۋ الپىسىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ ايدىنىنا جەلكەندەرىن جەل كەرنەگەن كوپ كەمەلەر شىققانىن، ولار قاتار تۇزەپ، جارىسا، الىس جاعالاۋعا قاراي اسىققانىن بەينەلى تۇردە ەلەستەتەمىز. اسىرەسە، اقىنداردىڭ اق كەمەلەرى كوزگە ايرىقشا شالىنادى... جىر — جەلكەنى ۇنەمى وقىرماندارىنىڭ نازارىندا جۇرەتىن قالامگەردىڭ ءبىرى — ساكەن يماناسوۆ.

ساكەڭنىڭ وزىنەن سىر سۋىرتپاقتاپ، ولەڭگە قۇشتارلىعى العاشىندا قالاي ويانعانىن سۇرادىم. "تۇسىمدە اباي اتام ايان بەردى" دەسە دە سەنەر ەدىم. ءبىراق ولاي دەگەن جوق. مەكتەپتە 5-كلاستا وقىپ جۇرگەندە ءوزىنىڭ پارتالاس دوسى، شەشەن بالاسى سۇلتانبەك ءشامىلحانوۆتىڭ ءبىر كۇنى "قازاقستان پيونەرى" گازەتىنەن "س. سارعاسقايەۆ" دەگەن كىسى قول قويعان حات العانىن ەسكە الدى. "ۇلى كوسەمگە" ارناعان ولەڭىنە پىكىر بىلدىرسە كەرەك. ءبىر پاراق قاعازداعى قىزىلدى-جاسىل جازۋلارعا قىزىقتى ما، ايتەۋىر، سۇلتانبەك سياقتى استانادان حات الۋدى ارمانداپتى. "ۇلى كوسەمگە" ارناپ ولەڭ جازىپتى. ونى "قازاقستان پيونەرىنە" جولداپتى سانسىزباي سارعاسقايەۆ اعاسىنان جاۋاپ الىپتى. ارينە، ولەڭ گازەت بەتىنە شىقپاسا دا حات العانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. ولەڭگە قۇشتارلىعىن وياتقان ءبىر سەبەپ وسى شىعار، بالكىم، بۇل ەمەس تە شىعار، ايتەۋىر، ءوزى تۇستاس قولىنا قالام ۇستاعانداردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا باسىنان ەتكەن ءحالدى كەشكەن. اقىرى 8-كلاستا وقىپ جۇرگەندە "كىم بولام؟" دەيتىن ءتۇڭعىش ولەڭى باياعى پيونەرلەر گازەتىندە باسىلىپتى.

"جاس داۋرەن" دەيتىن جيناقتا ءبىر توپ ولەڭدەرى جارىق كورەدى، كوپ ۇزاماي، 1966 جىلى "تۋعان اۋىل" اتتى ءتۇڭعىش كىتابى وقىرماندار قولىنا تيەدى. ءسويتىپ، ولەڭ دەيتىن سيقىردىڭ سوڭىنا تۇسكەن جىلدار كەرۋەنى تىزبەكتەلەدى. ءقازىر اقىن ساكەن يماناسوۆ — وننان استام جىر جيناقتارىنىڭ اۆتورى. ولەڭدى ونەر دەپ تۇسىنەتىن، قۇرمەتتەيتىن، اسپەتتەيتىن زيالى قاۋىم س. يماناسوۆ جىرلارىنا دا ەرەكشە ىلتيپاتپەن قاراۋدا. اسىرەسە، سوڭعى جىلدارداعى تەگەۋرىندى قارىمى تۇششىنتادى.

"ءوز باسىم اق پەن قارانى اجىراتا بىلەتىن ارىپتەس دوس-جارلارىم پىكىرىنە وراي عانا "شىنىندا اقىن بولارمىن"دەگەنگە وسى سوڭعى جىلدارى دەن قويىپ، كوڭىلىمدى تىكتەپ، ەندى-ەندى ويىسا باستادىم. ويتكەنى اقىندىق دەگەننىڭ ءوزى كىتاپ سانىمەن دە، جۇرت داقپىرتىمەن دە ولشەنبەيتىن، قانعا سىڭگەن، جان-دۇنيە دىرىلىنە بايلانىستى اسا قاسيەتتى ۇعىم ەكەنىن ارىدەن بولسا دا اڭعارۋشى ەدىم دە، جولداستارىم الدەكىمدەرگە اقىن دەپ تانىستىرعاندا، نە دەرگە بىلمەي كۇمىلجىپ، ءوزىمدى ۇرلىق جاساعانداي ىڭعايسىز سەزىنىپ، جانارىممەن جەر شۇقىپ قالاتىنمىن " ("قازاق ادەبيەتى"، 31.03.89). بۇل ساكەڭنىڭ "ولەڭدى كىم قورعايدى؟" دەگەن ماقالاسىنان الىنعان ءۇزىندى قىزىق پىكىر ەمەس پە؟ "مەن — اقىنمىن!" دەپ تەلپەگىن اسپانعا اتىپ، لەپىرىپ جۇرەتىن كەيبىر زامانداستارىمىز ويلانسىن دەپ تە جازعان شىعار. دەگەنمەن، ءوزىنىڭ قاراپايىم تابيعاتىنان، "وزىندە بارمەن كوزگە ۇرىپ"، "وزگەدەن ارتىق كورىنسەم" دەمەيتىن دەگدار قاسيەتپەن دە حابار بەرەدى. بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن جازۋشىلار وداعىنىڭ جىل قورىتىندىسى ماجىلىسىندە بايانداما جاساپ، اق پەن قارانىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ ايتار ادىلدىگىمەن، باتىلدىعىمەن ءبىر كوزگە تۇسكەنى بار. "ولەڭدى كىم قورعايدى؟" دەپ جانى شىرقىراپ جار سالۋىنىڭ ءمانى تەرەڭدە جاتىر. "ءسوز پاتشاسى" — ولەڭگە، ۇلتتىڭ ار-يمانى — اقىنعا دەگەن سالعىرت كوزقاراس، ەنجارلىق دەندەگەن كەزەڭدە جۇرتشىلىقتى ويانۋعا ۇندەيدى. "ارداق تۇتار اقىندارىڭدى ۇمىتساڭدار، كىم بولعاندارىڭ؟!" دەپ اشىنادى. ءوزى اقىن بولعان سوڭ عانا ەمەس، قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا ولەڭىنىڭ تاعدىرى الاڭداتقاندىقتان! ايتپەسە، ەلۋگە كەلگەنشە ونەرى ءۇشىن سىي دامەتىپ، سىباعا سۇراماپتى...

اعىل دا تەگىل اقتارىلا، ۇدەتە، داۋىلداتا جازعاندى ۇناتاتىن ساكەن يماناسوۆتىڭ قولتاڭباسىن تانۋ وڭاي. تەك سوڭعى "بەل-بەلەس" ()1985 ، "ادىرنا"(1988)، "جەبە" (1991) جىر جيناقتارى بىر-بىرىمەن ۇندەسە، ءبىرىن-بىرى تولىقتىرا دۇنيەگە كەلگەنىن بايقايمىز. مەيلى الاكولدى، اۋىلدى جىرلاسىن، مەيلى اعايىن، تۋىس، باۋىرمەن سىرلاسسىن مەيلى تىرشىلىكتىڭ توقسان تاراۋ تولعاۋىن شەرتسىن، تەك قانا بۇكپەسىز كوڭىلمەن، ومىرگە ادامدارعا عاشىق جۇرەكپەن سىر اعىتادى. وقىرمان دا اقىننىڭ ادالدىعىن ۇناتادى. ولەڭدەگى جاساندىلىققا، سەزىمىڭ ساۋداعا سالۋعا بارمايتىنىنا سەنەدى. ال اقىن ءۇشىن بۇدان اسقان ابىروي بار ما؟ ولەڭىندە ينەنىڭ جاسۋىنداي جالعان سەزىم جاسىرىنعان بولسا قىراعى كوز قالت جىبەرمەس ەدى. وندايدا جىر-شۋماقتاردى "ۇلدە مەن بۇلدەگە" وراپ بەرسەڭ دە قۇنسىز. جىر اناسى — اقيقات دەيتىنىمىز سوندىقتان. "...ساكەننىڭ ادال، شىنشىل، ەلىم دەگەن، ءتىلىم مەن قانىم، قازاق دەگەن حالىقتىڭ ەرتەڭگى، الپىس جىل كەيىنگى ۇرپاعى قانداي بولار دەگەن مۇراتتى ارمانعا تولى ازاماتتىق بەينەسى ونىڭ پوەزياسىنداعى مىنەزدەن قاشالعان، — دەيدى بەلگىلى اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆا، — مىنەز دەگەندى، ادەتتە، "تەنتەك، تەلى، ۇردا-جىق" دەگەن سۇيكىمسىز ماعىنادا تۇسىنەتىنىمىز بار. ال مەن كۇندەلىكتى ءومىردىڭ يلەۋىنە كونە بەرمەيتىن، ءار قۇبىلىس، ءار كەزەڭ جايلى ءوز پىكىرى، ءوز ءتۇيىنى بار، بىرەۋ ايتتى دەپ اتتانا شاپپايتىن اقىن رەتىندە مىنەزدى اقىن دەگەندى ايتىپ وتىرمىن" ("قازاق ادەبيەتى"، 12.07.85).

كەيدە ويلايسىڭ، اقىندى اقىن عانا شىن تۇسىنە الاتىن شىعار دەپ. ويتكەنى ولەڭدەگى مىنەز تۋرالى، ول مىنەزدىڭ تەك سول اقىنعا ءتان قاسيەت ەكەندىگى تۋرالى بىلايعى جۇرتقا ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. "مەن — جەلمىن" دەگەن ماعجاندى كىم قالاي ۇعادى، ءوز ەركىندە. سول سياقتى تۋراسىن ايتامىن دەپ تۋعانىنا جاقپاي قالاتىڭدار، ەڭ الدىمەن اقجۇرەك اقىندار. ساكەن يماناسوۆتىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرى اشىنۋداي، شيرىعۋدان شامىرقانۋدان تۋادى. جۇيكەگە تىم جايلى تيمەيتىن، اقىنمەن بىرگە الابۇرتىپ، ادالدىقتىڭ، ادىلدىكتىڭ اۋىلىن ىزدەتىپ، شارق ۇرعىزاتىن، بەيمازا كۇي كەشتىرەتىن قۋاتى بار.

"سەنسەڭ، ءالى كۇنگە دەيىن ۇيىمدە جەكە جازۋ ۇستەلىم جوق..." — دەيدى ساكەڭ. سودان سوڭ مەنىڭ كوزىمدەگى: "نەگە؟ قالاي؟" — دەگەن ساۋالدى وقىپ الادى دا، كۇلىپ ءوزىنىڭ جوسپارمەن جۇمىس ىستەمەيتىنىن، اسىرەسە جاز، قىس ايلارىندا قولىنا قالام المايتىنىن، كوكتەمدە جانە كۇزدە ءونىمدى ەڭبەك ەتەتىننىڭ، قىرىمعا دەمالۋعا بارىپ، ءبىر شۋماق ولەڭ جازباي كايتقان كەزدەرى دە بولعانىن دا جاسىرعان جوق... "بەل-بەلەس" جيناعىنىڭ كولەمى — 10 باسپا تاباق. باسپا جوسپارىنا ەنگەننەن كەيىن، كولەمى تولماي تۇرعاندىقتان ءوزىن-وزى قامشىلاپ كۇنى-تۇنى ولەڭ جازعانىن، باس-اياعى بىر-ەكى ايدا قىرۋار جۇمىس تىندىرعانىن ەسكە الادى. "بالكىم، باسقالارعا ۇلگى-ونەگە ەتىپ ايتۋعا كەلمەس، ءبىراق جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلىم كەيدە وسىنداي" — دەيدى ول.

"ءبىر ولەڭدى بۇگىن باستاپ، جالعاسىن ەرتەڭ، بۇرسىگۇنى جازاتىندارعا تاڭىم بار، — دەيدى تاعى. — مەن باستاعان ولەڭىمدى ءبىر دەممەن اياعىنا دەيىن جازىپ شىعامىن. ەگەر ورتا تۇسىنا كەلگەندە كوڭىل بولەتىن جاعدايلار بولسا (ماسەلەن، "شايىڭ سۋىپ قالدى"، "تەلەفونعا شاقىرادى"، ت.ب.) ءبىتتى، ول ولەڭ جازىلمايدى. ءبىر جازىلماي قالعان ولەڭىمە قايتا قاراعىم دا كەلمەيدى. مۇنى نە دەۋگە بولادى؟"

مۇنى، بالكىم، اسەرلەنبەسە، سەزىمىن قوزعاماسا جازا المايتىندىعى، "زوردان مولدا ەمەستىگى" دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك شىعار.

جالپى، قازىرگىدەي، بۇرىنعى نانىم-سەنىم كۇيرەپ، دۇنيە استاڭ-كەستەڭ بولىپ جاتقان كەزدەگى كوڭىل-كۇيىن، ولەڭگە دەگەن ىقىلاس-پەيىلىن سۇراعانىمدا ساكەڭ ءبىراز ءۇنسىز قالدى. سودان سوڭ مىناداي ءبىر اڭىزدى تىلگە تيەك ەتتى. باياعىدا ءبىر حان ۋازىرلەرىنە تاپسىرما بەرىپتى: "قول استىمداعى ەلدەگى اقىنمىن دەيتىندەردى تۇگەل اق سارايعا جيناپ، التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ نە ىشەم، نە كيەم دەگىزبەي، بارلىق جاعدايدى جاساڭدار"، — دەپتى 30 — 40 اقىن جينالسا كەرەك. حان جارلىعى ورىندالىپتى. ءبىر جىل وتكەن سوڭ قاراسا، الگى اقىنداردىڭ تەڭ جارتىسى ولەڭ جازۋدى قويىپ كەتىپتى. ولەڭ جازۋدى ۇمىتقانداردى بوساتىپتى دا قالعان ون بەس شاقتى اقىندى زىندانعا سالعىزىپتى. تاعى دا ءبىر جىل وتكەن سوڭ تەكسەرتسە، الگىلەردىڭ ىشىندە بىرەۋى عانا بۇرىشتا بۇكشيىپ، ءبۇرىسىپ، ولەڭ جازىپ وتىر ەكەن. سوندا حان: "مىنە، مىناۋ — ناعىز اقىن. بارلىق جاعداي وسىعان جاسالسىن!" — دەپتى. قيلى زامانداردى باستان كەشكەن قازاق، حالقىنىڭ تاريحىندا وسىنداي وقيعا بولدى ما، بولمادى ما ماسەلە وندا ەمەس. ماسەلە — ناعىز اقىن باس پايداسى ءۇشىن، كۇنكورىسى ءۇشىن، جىلى-جۇمساق ءۇشىن جاراتىلماعان. تىرشىلىك كۇيبەڭدەرىنەن بيىك تۇرادى، تاعدىر تاۋقىمەتتەرىنە مويىمايدى، سىنبايدى. ويتكەنى ونىڭ ەزى — ءتاڭىرى تەكتەس تاعدىر يەسى دەگەنگە سايادى!

وسى، ەسەيگەن سايىپ، ادامداردىڭ ابايعا دەگەن كوزقاراسىن بىلگىڭ كەلىپ تۇرادى. ويتكەنى ابايدى وقىمايتىن ادام مەيلى ول اقىن بولسىن-بولماسىن — جارىمجان جان. رۋحاني مۇگەدەك جاراتىلىس...

ساكەڭ اباي تۋرالى ۇزاق تولعانعان. ونىڭ ءبارىن قاعازعا تۇسىرە الماعاندىعىمدى سەزىپ وتىرمىن. قىزىنىڭ كىشكەنە كەزىندە: "مەنىڭ كوكەم جۇپ-جۇقا كىتاپتى وقىپ تاۋىسا المايدى" دەپ تاڭ قالاتىنىن، ول كىتاپ اباي ولەڭدەرى ەكەندىگىن اڭعارتىپ ءبىر قويدى. "ءبىر قىزىعى، باسقا بىردە-بىر اقىن قاجەت كەزىندە ءدال اباي سياقتى قايعىڭا دا، قۋانىشىڭا دا" ورتاقتاسا المايدى. الاساپىران، الاي-دۇلەي كوڭىل-كۇي پەرنەلەرىن ءدوپ باساتىن ءار ۋاقىتتا تەك قانا اباي!" — دەدى ول.

الپىسىنشى جىلداردىڭ اياق كەزىندە ولەڭنەن قول ءۇزىپ كەتكەن تۇستارى دا بولىپتى. سوندا بەلگىلى جۋرناليست، وبلىستىق گازەتتىڭ رەداكتورى ۇزاق باعايەۆ قويىن كىنەجكەسىنە جازىپ العان مۇنىڭ ولەڭىن وقىپ بەرىپ، گازەتكە جاريالاۋعا جاڭا جىرلارىن سۇراپتى. "ۇيالعانىمنان قايتادان ولەڭ جازدىم" — دەپ ەسكە الادى. سونداي-اق جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، قۇداش مۇقاشيەۆ، قاستەك بايانبايەۆ، ت.ب. ارىپتەستەرىنىڭ قولداۋ كومەگىن كورگەنىن ۇمىتپايدى.

ءبىر ساۋالىم اقىندىق پەن اكىمدىككە قالاي قارايتىندىعى جونىندە ەدى. الدىمەن اقىندىق پەن ازاماتتىقتىڭ ەگىز ۇعىم ەكەندىگىنە توقتالدى. جۇبان مولداعالييەۆتى، ولجاس سۇلەيمەنوۆتى، مۇحتار شاحانوۆتى شىن مانىندەگى اقىن-ازاماتتار دەپ باعالاۋعا ءتيىسپىز دەدى. "اقىن — اكىم بولسا، تەك قانا جاقسىلىق جاساۋى مۇمكىن، باسقاشا بولمايدى. ءتۇن ۇيقىسىن ءبولىپ، ىزگىلىك پەن ادامگەرشىلىك، ادالدىق تۋرالى تولعانعان اقىننىڭ ەرتەڭىندە تىرشىلىك تولقىنىنا ەرىپ، بىرەۋلەرگە قيانات، كەسىر كەلتىرۋى، جاماندىق جاساۋى اقىلىما سىيمايدى. جالپى، ولەڭى مەن ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى بىر-بىرىنە كەرەعار اقىنداردى تۇسىنبەيمىن دە قابىلدامايمىن" دەگەنىنە ىشتەي قوسىلاسىز. "ارينە، اكىم بولۋ، ەل باسقارۋ تەك قانا ساناۋلى ازاماتتاردىڭ ەنشىسىنە جازىلىپ قويماسا دەيمىن. ولار ونى باباسىنان مۇراعا قالعانداي سەزىنىپ، بالاسىنا تابىستاپ كەتۋدى كوزدەيتىنىن قايتەرسىڭ. ماعان وسى ۇنامايدى" — دەگەنىن دە قۇپتايسىز...

بايقاپ وتىرسىزدار عوي، بۇل ماقالادا اقىننىڭ وي پىكىر، كوزقاراس، پايىمداۋلارىنا ءبىرشاما توقتالعان سياقتىمىز. ەندى ەلگە تانىمال، جىر جاناشىرلارىن ەلەڭدەتىپ جۇرەتىن اقىننىڭ ولەڭدەرى تۋرالى، ونىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى جونىندە ءبىر اۋىز ءسوز. س. يماناسوۆ، ءوزى ايتقانداي، ءبىر دەممەن، ءبىر تىنىسپەن، ءبىر اۋەنمەن ونداعان، ءتىپتى، جۇزدەگەن شۋماقتاردى توگىپ-توگىپ تاستايدى. جەكە-جەكە ولەڭدەرى بىر-بىرىمەن ۇندەسىپ، ۇلاسىپ، تۇتاسىپ جالعاسادى. نەگىزىنەن ادەبي تىلدەگى "وي اعىسى" دەيتىن ارنادان كوبىرەك تابىلادى. ادال جۇرەكتىڭ العاۋسىز اقتارعان سىرلارى قىمبات. سودان دا شىعار، كەيدە ءوز باسىنىڭ وكىنىشى مەن كۇيىنىشىن كوبىرەك تاپتىشتەپ كەتكەندەي كورىنۋى دە مۇمكىن. ءبىراق تەرەڭ ۇيىلە قاراعانعا، ول ءبىر ادامنىڭ عانا مۇڭى ەمەس. نە تۋرالى تولعانسا دا اسىرەقىزىل بوياۋسىز، بۇگەجەكتەمەي، وتكىردىڭ جۇزىنەن وتكىزەتىندىكتەن، شىندىققا سۋارىلعان جىرلارى سالماقتى، ويعا كەنەن. بۇرىنىراقتا اقىن سارا ومىرىنەن "ايتىس" داستانىن جازعان. كەيىنگى جىر كىتاپتارى تۇگەلدەي دەرلىك ولەڭدەر. وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق گازەتتەردە جۋرناليستىك قىزمەتتەر دە اتقارعان. ماسكەۋدە جوعارى پارتيا مەكتەبىندە وقىعان. ءبىراق ەلىنە اقىن بولىپ تانىلدى. ازاماتتىعى دا اقىندىعىنان ءبولىپ-جارۋعا كەلمەستەي ءبىرتۇتاس.

"بەل-بەلەس" جىر كىتابى تۋرالى "جۇلدىز" جۋرنالىنا (1986، N 6) پىكىر جازعانمىن. ودان بەرى جەتى جىل وتسە دە سونداعى قازىق ەتىپ قاققان ويلارىما تاعى دا ورالامىن. وڭدا اۆتوردىڭ ىشكى ۇيقاستارعا ايرىقشا دەن قوياتىنىنا توقتالعان .ەدىم "ماسەلەن، "ماۋقىن باسىپ السىنشى دەپ ازىراق، قاۋقىلداسىپ قارسى الدىڭدار سەندەردە!"، ت. ب.).

ولەڭدەرىندەگى قۋاتتى ىشكى ۇيقاستار — اقىن ساكەن يماناسوۆتىڭ تاپقان ولجاسى، وزىندىك ەرەكشەلىگى. مۇنى ونىڭ شىعارماشىلىعىنا قاتىستى ايتىلار ويلاردىڭ نەگىزگىسى دەسە ارتىق، بولماس. (مىسالى: "ەلىم دەيتىن ەڭىرەپ ەسىل ەرىم، ەتىگىڭمەن لاي سۋ كەشىل ەدىڭ. دارمەنىم از، دامەم كوپ، نە قىلايىن، قولدان كەلگەن جاردەمىم وسى مەنىڭ!"، "جەبە"، 1991). مۇنداي جىر شۋماقتارىن جيناقتارىنان ءجيى ۇشىراسامىز.

ال اقىننىڭ ماحاببات ليريكاسى مىڭ كەرنەۋلى سەزىم تولقىندارى ەكەنىن دە ەسكە سالا كەتەمىز مىنا، ساناعا سالماق ءتۇسىرىپ، جۇيكەنى جانىعان قىم-قۋىت تىرشىلىكتىڭ قۇتقارار تۇتقاسى دا ماحاببات بولار، بالكىم.

اقىنعا قۋات بەرىپ، اردا مىنەز، ادال جۇرەكپەن حالقىنا ارناپ جىر جازعىزاتىن قۇدىرەت تە سول شىعار...

"حالىق كەڭەسى" گازەتى، 6 ءساۋىر 1993 جىل

---