ارىزدار وسىلاي وقىلدى
كورىپ قويعانداي قاپ-قارا قاستى، قالىڭ قاباعى تۇكسيگەن، كوزى ءسال شادىرلاۋ بىتكەن، بۇيرەك بەتتى، قارا كىسى رەزينا كاسىپشىلىك ارتەلىنىڭ كلۋبىنا كىرگەندە وتىرعاندار وعان ىعىسىڭقىراپ جول بەردى دە، ول جينالىس باسقارۋشىلار ستولىنا جەتكەنشە الا كوزىمەن شىعارىپ سالدى.
— انە، پرەدسەداتەل كەلدى،— دەدى جۇمىسشى ءالىم، ىستەس جولداسى نيكولايدى ءتۇرتىپ قالىپ،— بۇل جولى نە ويلاپ كەلدى ەكەن.
— ارينە، بۇگىن ول،— دەدى الىمگە كۇلىمسىرەي قاراپ نيكولاي،— «ءوزىڭنىڭ قالاۋىڭ بويىنشا قىزمەتتەن شىعارامىن» دەپ ايقايلاي قويماس. ناق وسى جولى باسقا ءبىر امالىن سايلاپ كەلگەن بولار.
اياعىن كەردەڭ باسقان ءدوڭ جاۋىرىن، قىرىس مويىن جاڭاعى كىسى ستول باسىنا بارىسىمەن قوڭىراۋدى الىپ مەن كەلدىم، كوردىڭدەر مە دەگەندەي سىلدىر ەتكىزىپ قويدى. سونان سوڭ جان-جاعىن تەگىس ءبىر شولىپ الدى دا، رەزينا كاسىپشىلىك ارتەلىنىڭ كوللەكتيۆىنىڭ جينالىسىن اشىق دەپ جاريالادى. كۇن تارتىبىندە قارالاتىن ءبىر ماسەلە بولدى. ەڭبەك ءتارتىبى. مۇنى ەستىگەندە زال ءىشى تەگىس قوزعالىسىن، وتىرعاندار كۇبىرلەسىپ سويلەپ كەتتى. حالىقتىڭ جۋان ورتاسىندا وتىرعان، كۇنگە كۇيىپ توتىققان، مىعىم دەنەلى جاس جىگىت قولىن سوزىپ، جينالىس باسقارۋشىدان رۇقسات الدى دا، ورنىنان اتىپ تۇردى. ول ءسوزدى باستاي بەردى دە، تاماعىن ءبىر كەنەپ قويىپ سويلەپ كەتتى.
— وسىنداي كەڭ تالقىلاۋدى كەرەك ەتەتىن ماسەلە جۇمىس ۋاقىتىنداعى جارتى ساعات ۇزىلىستە قالاي اياقتالماق. قاشان دا بولسا وسىنداي كەڭ ماسەلەنى تار ۋاقىتقا اكەلىپ سالامىز دا جۇرتتىڭ پىكىرىن تىڭداي المايمىز. وندىرىستىك كەڭەس تە، كوللەكتيۆتىڭ جينالىسى دا جۇمىس ۋاقىتىندا وتكىزىلەدى؟ بۇل قالاي؟
وسى كەزدە ستول باسىندا وتىرعان ارتەل پرەدسەداتەلىمىن ءتۇسى وزگەرىپ سالا بەردى دە، جۋان قارنىن ورنىنان زورعا كوتەرىپ، ستولدىڭ ەرنەۋىنەن ۇستاپ ارەڭ تۇرىپ:
— قاشان دا بولسا، ءالىم، سەن ەلگە ىرىتكى سالاسىن، ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىزدى نەگە سەن كورگىشسىڭ. جوق سەنىڭ ەكى-ۇش نورما ورىندايتىن ەكپىندى جۇمىسشى ەكەنىڭدى ايتقانىمىزعا جازىقتىمىز با؟—دەپ قىزاراڭدادى پرەدسەداتەل.
شىنىندا پرەدسەداتەل بۇل جەردە ءالىمنىڭ ەكى-ۇش نورما ورىندايتىنىن ايتقىسى كەلگەن جوق ەدى، ونى وتىرعاندار پرەدسەداتەل ايقايبايەۆتان گورى جاقسى بىلەتىن. ونىڭ ايتقىسى كەلگەنى «سەنى ەكپىندى ەتىپ جۇرگەن ءوزىمىز، مىنا ءبىز، ءبىتىرىپ جۇرگەن ەشتەمەڭ جوق» دەگىسى كەلىپ ەدى، ءوزى بولدىرىپ كەلە جاتقان اتتىڭ الدىنان ءاp كەز كەلىپ، توقتاپ قالعانداي مۇعالاق ءتىلى قۇرعىر شىندىقتى ايتتى دا، ارجاعىن جەتكىزە الماي تيتىقتاپ تۇردى دا قالدى. ايقايبايەۆتىڭ ءسوزى ءالىمدى ۇركىتە المادى، ول ايتاتىنىن تەگىس ىركىلمەي ايتىپ شىقتى.
— كەمشىلىكتى بۇگىپ قالا المايمىن، ونى كورگەن جەردە ايتپاۋ كوممۋنيستىك ارىما سىيمايدى. جۇمىس ۋاقىتىندا جينالىس جاساۋ دۇرىس ەمەس،—دەپ ءالىم ءسوزىن اياقتاپ كىدىرىڭكىرەپ ورنىنا وتىردى. تۇس-تۇستان «دۇرىس، دۇرىس» دەگەن داۋىستار ەستىلدى. «جينالىس كەشكە قالسىن دەگەن ۇسىنىستار ەستىلىپ، ول ءسوزسىز ورىندالدى. Aيقايبايەۆتىڭ قاباعى قارس جابىلىپ كەتتى.
سونىمەن جالعىز ءوزى ءبىر جاق بولعان قىڭىر كىسىنى قىرىق كىسى جەڭدى. تەرىسىنە سىيماي اشۋلانىپ، تىرس-تىرس ەتىپ ايقايبايەۆ قالدى. «مۇنىڭ ءوزى باستىقتىڭ ارىن توگۋ»، ادەيى ىستەلىپ وتىرعان نارسە، مەنىڭ كەمشىلىگىمدى نەگە ءالىم عانا كورەدى، كەمشىلىكتى كورگىش بولۋدىڭ ءوزى دە كۇماندى نارسە، مەن ءقازىر پارتيا ۇيىمىنا ارىز بەرەمىن، كەزەكسىز جينالىس شاقىرىپ ءالىمنىڭ تارتىپسىزدىك ءىسىن قاراڭىز» دەپ كۇيىندى ايقايبايەۆ.
— سابىر ەتىڭىز، ايقايبايەۆ جولداس، نەسىنە سونشا تاۋسىلا سويلەيسىز،—دەيدى پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتار! پەتروۆ.
جينالىستىڭ كەيىنگە قالۋىنىڭ ايقايبايەۆتىڭ شيقانىنىڭ اۋزىن جۇلىپ وتىرعان جايى بار، ونىڭ دا وزىنشە جەكە باسىنا بايلانىستى ويى بولاتىن. ءقازىر قالت ەتكەندە جينالىستى وتكىزىپ جىبەرىپ، كەشكە كولحوزداعى تۋعانىنىڭ ۇيىنە كىدىرىپ كەتپەك ەدى. ونىڭ ۇستىنە ءسات-ساتتىڭ اراسىمەن كوللەكتيۆتىڭ جينالىسىن جاسامادى دەگەن سوزدەن دە قۇتىلىپ قالماق ەدى جانە تىعىز-تاياڭدا جاسالعان جينالىستا ەشكىم سىن دا ايتا قويمايدى. مىنەكي «ۇيدەگى ويدى بازارداعى نارىق بۇزار» دەپ وي سالعان جەردەن شىقپادى. يا، باستىق دەيمىز، وسى باستىعىمىزدىڭ باسى جۇمىستى قالاي ىستەيدى، دەپ جۇمىسشىلاردىڭ ايتاتىن ءسوزى جانعا قالاي باتادى دەسەڭىزشى. باستىق بولعان سوڭ ايتقانىڭنىڭ بولماي قالعانى دا جاقسى ەمەس قوي. بارىنەن دە بۇل جينالىستىڭ بولماي قالعاندىعىنىڭ ايقايبايەۆقا ءوتىپ بارا جاتقان ءبىر جاعى بار. تانەرتەڭ ۇيدەن شىعاردا قوساعى قاتتى تاپسىرىپ ەدى. قايتسەڭ دە قايتىپ كەل، كولحوزداعى قاپانداردىكىنە قىدىرامىز دەگەن بولاتىن ول. جينالىس كەشكە قالادى دەپ ايقايبايەۆ ويلاپ پا! كوللەكتيۆ قولىمدا عوي، دەپ ۋادەنى بەرە سالعان ايقايبايەۆتى ىعىستىرىپ، جانىن شىمشىلاپ تۇرعان وسى ايەلى بەرگەن تىعىز تاپسىرما. ايتپەسە ءالىم-سالىمىڭدى تىڭداسىن با، ولار ايقايبايەۆتىڭ باقايىنان دا كەلمەيدى. جۇرە تىڭداپ جۇرە بەرمەس پە ەدى. «اۋرۋدا شانشۋ جامان، سوزدە قاڭقۋ جامان» دەگەندەي جانىندا وتىرىپ مىجىڭداي بەرسە، كورەسىنى ايەلدەن كورەرسىڭ. سوندىقتان دا ايقايبايەۆ سياقتى اعالارىڭىز الدىمەن ايەلىنىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، سونىمەن اقىلداسىپ، قوعامدىق ىسكە سونان سوڭ بارىپ ورالادى.
جينالىس بولسا كەشكە قالدى. كىزمەت اياعى جاقىنداپ كەلەدى. جينالىسقا دەيىن ۇيگە بارىپ كەلۋ كەرەك.
الاڭسىز-اق ۇيگە بارايىن دەسە ايۋداي اقىرىپ ايەلى وتىر. ءوزى جۇمىس ىستەمەيتىن، قوعامدىق تالقى كورمەگەن، ءىشى پىسىپ وتىرعان ايەل ونىڭ ىرقىنا بولىپ، دەگەنىنە كونە قويا ما؟ بارىسىمەن-اق ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعادى، سوندىقتان قايتسە دە ءبىر ايلا تابۋ كەرەك. ەگەر جينالىس بار ەدى دەسە، ونى نەگە كەشە وتكىزبەدىڭ كوللەكتيۆ ءوز قولىندا عوي، باسىن ىستەمەي قالعان عوي، ءا، دەيدى. ال ارتەلدە شارۋام بار دەسە، وندا ودان دا پالە. سەگىز ساعات جۇمىستى ىستەپ كەلدىڭ، ەندى قانداي شارۋا. شاماسى وندا سەنىڭ ءبىر قيماسىڭ قالىپ وتىرعان عوي دەپ شاتاق سالادى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ ەندەشە مۇنداي جەردە اكتەرلىك قابىلەتتەن دە قۇر الاقان بولماۋ كەرەك. جۇيكەسى جۇلىنىپ، جانى شارشاپ، ابدەن اشۋلانىپ، ىزاعا بۋلىققان ادامنىڭ ءتۇرىن كورسەتىپ بارۋ كەرەك. سوندا عانا ول كەشكە كەتكەندە شارۋامەن كەتتى دەپ ويلايدى.
ايقايبايەۆ قاباعىن قارس جاۋىپ، تۇيىلە ۇيىنە كەلدى. ايەلى ءبۋىنىپ-تۇيىنىپ تەك ماشيناعا وتىرۋى عانا قالىپ كۇتىپ تۇر ەكەن. «كەتەمىز بە؟» دەۋى-اق مۇڭ ەكەن، ايەلىن ايقايبايەۆ قاتتى جەكىپ تاستادى. ول دا انشەيىندەگىدەي ادەتىنشە بىردەڭە دەي بەرىن ەدى، ەرىنىڭ اشۋدى ۇدەتىپ بارا جاتقانىن كورىپ جىم بولدى.
ءبىر ءرولدى جاقسى ويناپ شىقتىم دەدى ايقايبايەۆ ۇيىنەن شىعا بەرىپ وزىنە ءوزى. ال وسى جينالىستا دا ءبىر رول ويناپ كورەيىن، بۇل قالاي شىعار ەكەن.
كەشكە قاراي جينالىسقا ايقايبايەۆ قاباعى اشىلىپ، كۇلگەن بولىپ كەلدى. جينالىستى ول ەداۋىر جايدارى بولعaن جۇزبەن اشتى. ءوزى سىپىرتىپ سۇيىق بايانداما جاسادى. كۇن تارتىبىندە قارالىپ وتىرعان «ءتارتىپ» ماسەلەسى بولعاندىقتان ول ءالىمنىڭ باعاناعى «تارتىپسىزدىگىن» دە ايتا ءوتتى. باستىققا ەلدىڭ كوزىنشە سىن ايتۋ — بۇل باستىقتىڭ قاراۋىنداعىلارى الدىندا كادىرىن تۇسىرەدى. ءالىمدى مەن سىپايىلاپ ايتىپ تۇرمىن، ايتپەسە ول قىزمەتتە ۇستاپ بولمايتىن ادام دەپ تە كەتتى بايانداماسىنىڭ ءبىر جەرىندە.
ءسوزدى بريگادير نيكولاي العاندا ايقايبايەۆ ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، ءسوزدى باسقا سويلەيتىندەرگە بەرۋ كەرەك دەپ ەدى، جينالىستى باسقارىپ وتىرعان پەتروۆ ونى باسىپ قويدى.
— جانادان جاسالعان ەكى بالوندى ءسىز كولحوزداعى تۋىسقانىڭىزعا بەرىپ جىبەردىڭىز...— دەيدى نيكولاي.
باعانادان بەرى اشۋلانىپ، بەدىرەيىپ وتىرعان ايقايبايەۆ نيكولايدىڭ ءسوزىن ەستىگەندە ورنىنان تۇرىپ، ءتۇسىن وزگەرتىپ، كۇلگەن بولىپ، تۇلكى بۇلاڭعا سالىپ كەتتى.
نيكولاي، مەنى سىناۋشى تاعى باسقا جولداستار، دەيدى oل ءبىر قولىن شوشايتىپ، ەكى كوزىن سىعىرايتا، ەكى ەزۋى قۇلاعىنا جەتكەنشە كۇلگەن بولىپ،— مەنى سىناۋ ارقىلى قالالىق كاسىپشىلىك وداعىنىڭ پرەدسەداتەلى. يساك ءحايموۆيچتى سىناپ وتىرعاندارىڭىزدى ۇمىتپاڭىزدار. ويتكەنى مەن بارلىق ءىستى الدىن الا سول كىسىمەن كەلىسىپ الامىن.
جۇمىسشىلار بۇدان كەيىن دە سىناۋىن قويعان جوق. قايدان قويسىن. سورايىپ كورىنىپ تۇرعان كەمشىلىكتى قالاي جاسىرىپ قالسىن. وزاتتار ءادىسىن كەڭ قولدانۋعا كومەكتەسپەيدى، سىنعا قۇلاق اسپايدى،— دەدى ولار. ايقايبايەۆ شىدامنان شىعىپ، بۋلىعىپ تاعى بىردەمەلەر ايتپاق بولدى.
— مەن قاراپايىم اداممىن، سوندىقتان دا ءوزى تۋرالى كوپ ايتقاندى ۇناتپايمىن،— دەيدى ول، بار داۋسىمەن گۇرىلدەپ.— مەن وسى ارتەلدى باسقارىپ جۇرگەندە مىنا، نيكولاي مەن ءالىم، ەكەۋىن دە پارتادا مۇرىندارىڭدى قايتا-قايتا تارتىپ پىسىلداپ وتىراتىن بالالار ەدىڭدەر. سىنايمىن دەپ مەنىڭ جاسىمنىڭ ۇلكەن ەكەنىن ۇمىتىپ كەتتىڭدەر. ۇيات بۇلارىڭ سەندەردىڭ، ۇيات...
ايقايبايەۆ رەزينا كاسىپشىلىك ارتەلىندە پرەدسەداتەل بولىپ ءجۇرىپ جاتقاندا ونىڭ سىنعا قىسىم جاساۋشى ەكەنىن دالەلدەيتىن بىرنەشە ارىزدار قالالىق كاسىپشىلىك وداعىنا ءتۇسىپ جاتتى. ارتىنشا-اق ايقايبايەۆ يساك حايموۆيچكە ورىنباسار بولىپ كەلدى.
اي ارتىنان ايلار ءوتىپ جاتتى...
ارتەلدەن وپ-وڭاي قۇتىلىپ، ءارى قىزمەت جاعىنان جوعارىلاپ كەتكەن ايقايبايەۆ كوز ەتى ءوسىپ، ەشكىمگە جاۋاپ بەرمەۋگە اينالدى. ءبىرلى-جارىمدى شاعىم ايتا كەلگەندەردى قابىلداماي جىبەرگەن كەزدەرى دە بولعان.
— ارىز ايتۋشىلاردى بىلەم مەن، تەك باستىقتارىڭ تۋرالى ايتاسىڭدار،— دەيتىن ول.
قىستىڭ ءبىر ادەمى كەشى بولاتىن. كەش الدىندا ۇيقتاپ تۇرعان ايقايبايەۆ قىزارعان كوزىن ۋقالاپ سىرتقا شىقتى. ونىڭ كوزى ەسىكتىڭ الدىندا سىرعاناق تەۋىپ، ويناپ جۇرگەن ەكى بالاعا ءتۇستى. مۇنىڭ ءبىرى ءوزىنىڭ ون ءبىر جاسار ۇلى جاراس ەدى دە، ەكىنشىسى كورشىسىنىڭ قىزى، ول دا سول شامالاس، حاديشا ەدى.
بالانىڭ ويىنى قىزىق قوي. ءبىراز ويناسا ازدان كەيىن ەكەۋى بىرىنە ءبىرى وكپەلەپ اۋىزدارى تومپايىسىپ قالادى. تاپ-تاتۋ، ويناپ جۇرگەن ەكى بالا سىرعاناقتىڭ كەزەگىنە تالاسىپ قالدى. جاراس كىشكەنتاي حاديشانى يتەرىپ جىبەرىپ جىعىپ قويدى.
— پاپاڭا ايتامىن،— دەدى حاديشا اۋزىن تومپايتىپ، ءۇستىنىڭ قارىن قاعىپ جاتىپ.
— ايتپاساڭ اتتان سال. سەنىڭ ارىزىڭنان باسقا دا مەنىڭ پاپامنىڭ شكافىندا جارىم جىلدان بەرى قارالماي جاتقان قۇشاق-قۇشاق ارىزدار بار،— دەدى جاراس.
سىرتىنان مۇنى ەستىپ تۇرعان اكەسى شىداي الماي بالاسىن قولىنان الىپ ۇيىنە جەتەكتەي جونەلدى.
— ساعان كىم ۇيرەتتى مۇنى!—دەيدى اكەسى بالاسىنا تۇنجىراپ.
— پاپا، ونى ءسىزدى بىلەتىندەردىڭ ءبارى ايتادى. مەن ۇيلەرىنە بارعاندا كوليانىڭ پاپاسى دا، بولاتتىڭ ماماسى دا، ونى ۆاليانىڭ، تەمىردىڭ ماماسى دا ايتقان.
ايقايبايەۆ «ءوز اكەڭدى ءوزىڭ» دەپ بالاسىنا بىردەمە ايتقىسى كەلدى دە، ەشتەمە تۇسىنبەيتىن جاس بالاعا سويلەپ قايتەم دەگەندەي، ورنىنان تۇرىپ ەكى قولىمەن ەكى قۇلاعىن باسىپ، ءۇيدىڭ ىشىندە ءبىراز سەندەلىپ ءجۇردى. سونان سوڭ جالعىز ءوزى تەڭسەلىپ سويلەپ كەتتى.
— بالالارعا دەيىن ءبىلىپ العان، بالالارعا قاراشى. مەنىڭ بۇل قىلىعىم مىنا كىشكەنتاي بالامنىڭ دا الدىنان شىعادى ەكەن. ءاي، بۇدان دا ولگەننىڭ... جو-جوق. ولمەۋ كەرەك، جوندەۋ كەرەك. مەن جوندەگەنىممەن سىنعا قىسىم جاساۋشى دەگەن اتاق مەنەن قالا ما؟ قالماسا دا مەن ءوز ءىسىمدى جوندەيمىن. مەن ەندى يساك ءحايموۆيچتىڭ ونداي تەرىس سىندار دەگەنىن ەستىمەيمىن. مەيلى ەندى، سىپاي بەرسىن. مەن تەك سول تەرىس ادەتتەرىمدى جوندەي بەرەمىن.
سونان سوڭ ول جالما-جان كيىندى دە، ۇيدەن شىعىپ تۋرا كەڭسەگە كەلدى. ول ستولىنىڭ كىلتىن اشىپ قاعازدارعا ۇزاق ءۇڭىلىپ، وتىرىپ قالدى.
1953
You Might Also Like
-
ەكى قولىن قالتاسىنا سالىپ، قالپاعىن شالقايتا كيگەن ءبىر جىگىت جاقىندا ۇزىناعاش بازارىنىڭ ورتاسىندا «مەنى كەردىڭ بە» دەگەندەي وزىنە ءوزى سۇقتانىپ تۇرا قالدى. جانىنان وتكەن بىرەۋلەردى توقتا...
-
ءسىز مادەنيەتتى قالاي تۇسىنسەڭىز، ولاي ءتۇسىنىڭىز. مەن بىلەتىن كەيبىرەۋلەردىڭ تۇسىنىگى سىزدەردىڭ تۇسىنىگىڭىزدەن مۇلدەم وزگەشە. مادەنيەتتىڭ دە مادەنيەتى بولادى ەكەن. «اكەسىن ساباعاندى كورىپ ەدىك...
