قايتەسىز، مادەنيەت داعى...
ءسىز مادەنيەتتى قالاي تۇسىنسەڭىز، ولاي ءتۇسىنىڭىز. مەن بىلەتىن كەيبىرەۋلەردىڭ تۇسىنىگى سىزدەردىڭ تۇسىنىگىڭىزدەن مۇلدەم وزگەشە. مادەنيەتتىڭ دە مادەنيەتى بولادى ەكەن. «اكەسىن ساباعاندى كورىپ ەدىك، ءبىراق ارباعا بايلاپ قويىپ ساباعاندى كورگەن جوق ەدىك» دەگەن ەكەن بىرەۋ. سول ايتقانداي ءسىز بىلمەيتىن مادەنيەتتىڭ تالاي ءتۇرى بار. مىسالى مەنىڭ كورشىم قوڭقاي قالتاسىندا ديپلومى، يەگىنىڭ استىندا شوقپارداي قىلىپ بايلاعان گالستۋگى، قاتقان كوستيۋمى، قاتىرما جاعاسى بار ادام. باز بىردە تاناۋى استىنا قىربىق مۇرت قوياتىنى دا بولادى. شالبارىنىڭ قىرى دا قاتىپ تۇرادى. ارتىق جوتكەرىنبەيدى، جۇرت ىشىندە كەكىرەيمەيدى، تۇكىرگىشتەن باسقا جەرگە تۇكىرمەيدى. ءبىر جامان جەرى ونىڭ ۇيىنەن شەشەسى كەتىپ قالدى. ويتكەنى جاس باسىپ كارى قىلىپ، اق ءجۇزىن سارى قىلىپ جەتىمنەن جەتكىزگەن ۇلىنا قارايلاپ ءجۇرىپ، كوپ جابىرگە شىداپ-اق باكتى. قوڭقايدىڭ كەلىنشەگى كولكەش وعان كۇن كورسەتپەدى. وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق بولدى. «مەن ءسىزدى جەك كورەمىن» دەپ اشىپ ايتتى. «ءوزىمنىڭ مامام بار، ءسىزدى ماما دەمەيمىن» دەگەندى دە تالاي ەستىرتتى. ىشكى سىرىن بۇكپەي سىرتىنا اشىق شىعارىپ ايتقانى دا دۇرىس شىعار، اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى، سودان كيىن دەيسىز بە. ءبىراق كەمپىر بايقۇس كەلىن جەك كورەتىندەي ەشتەمە ىستەگەن جوق ەدى، بار جازىعى وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىقتى، بالالارىن ۇيرەكتىڭ بالاپانىنداي باقتى. ءبىر وڭاشاسىن تاۋىپ شەككەن جاپاسىن ۇمىتپەن بالاسىنا جەتكىزىپ ەدى، بالاسىنىڭ جاۋابى قىسقا بولدى.
— مەن وعان سەنى جاقسى كور دەپ ايتا المايمىن. ول ونىڭ ءوزىنىڭ جۇمىسى.
ايەلىنە ەسكەرتپە جاساۋ دەگەن نەمەنە ول؟ جابايىلىق ەمەس پە؟ قايتەسىز بۇل دا مادەنيەت.
قوڭقاي قوناققا بارۋدى جاقسى كورەدى. ونداي كەزدە ول كول-كوسىر مول ادام. ۇرتتاپ ءىشىپ، شايقاپ توگۋدى ۇناتادى. اۋىلعا بارعاندا ءتورت قاباتتاپ كورپە سالعىزىپ، قوس جاستىق قويىپ شىنتاقتاپ، كوسىلىپ تاستاپ جاتىپ، قىزىل ىرىمشىك، اق سارى ەجىگەي، ساعىردانعان سارى قۇرتتى سارى مايعا باتىرىپ جەپ، تۇيىلە-قابىنا ەت اساعاندى ءتاۋىر كورەدى. ارتىق ىشپەسە دە، از ىشپەيدى. ۇيگە كەلگەن قوناققا «تاماق ىشپەدى» دەپ رەنجىپ جۇرەتىن كوپ قازاقتىڭ بىرەۋى وعان ءالى «اراعىم ىشىلمەي قالدى، تاماعىم جەلىنبەي قالدى» دەپ وكپە ءبىلدىرىپ كورگەن جوق. ءبىر جاقسى جەرى قوڭقايدىڭ كەلىنشەگى كولكەش تە تابيعاتىندا ءبىر ەنەدەن تۋعانداي، باسقاسى بولماسا دا قوناققا بارۋ، جۇرتتىڭ تاماعىن جەۋ جونىنەن تۋرا قوڭقايدىڭ وزىنە تارتقان. نە كەرەك، ول جاعىنا كەلگەندە ول قارىننىڭ جانىنداعى مەستەي. ولارعا تانىستارىنىڭ، تۋىستارىنىڭ ەسىگى اشىق. ءبىراق بىرەۋ-مىرەۋ كەلىپ قويماۋ ءۇشىن ولار جارىم تۇنگە دەيىن ۇيىندە جوق. ەسىكتەرى تارس جابىق. قايتەسىز، قوناققا بارۋ ولارشا مادەنيەتتىلىك بولعانمەن قوناق قابىلداۋ مادەنيەتسىزدىك.
سول ەرلى-زايىپتىلار ۇيىنە ءبىر كۇنى اۋىلدان اعاسى اڭعالباي كەلگەن. باس-اياعى ساعىممەن استاساتىن قالانىڭ ۇزىن كوشەلەرىن جاياۋ ارالاعان اڭعالباي شولدەپ-اق جەتىپ ەدى. ءبىراق اۋىلدىڭ بارلىق جاي-جاپسارىن كەڭ اڭگىمەلەسىپ سۇراعان قوڭقايمەن كولكەش ۇيىنەن وعان تاماق تاتىرمادى. «اۋىلداعىداي اعىل-تەگىل اعىپ جاتقان» دۇنيە بار ما، ەسىگىنىڭ الدىندا موڭىرەپ تۇرعان بۇزاۋلى سيىر، ماڭىراپ تۇرعان قوزىلى قوي بار ما، «جالاقىعا قاراپ وتىرعان جاندار» ەكەنىن اعاسى بىلمەيدى دەيسىڭ بە، شاي بەرىپ ءقايتسىن. ءتىلى اۋزىنا سىيماي بارا جاتقان سوڭ اڭعالباي سۋ تۇراتىن جەردى سۇراپ، ەكى شوڭكە قارا سۋ ءىشىپ تىندى. ءبىر ءتاۋىر جەرى قوڭقاي اعاسىنىڭ سۋ ىشكەنىنە قاتتى كوڭىل ءبولدى.
سۋ سۋىق پا ەكەن؟ ءمولدىر، سالقىن سۋ سۋسىنىڭدى قاندىردى ەمەس پە؟!— دەدى. اعاسى باسىن يزەدى دە، شىعىپ كەتتى. ءبىراق اعاسى بۇلارعا شەشەك شىققان ەكەن دەپ ۇقتى. ويتكەنى اۋىلدا تەك شەشەكپەن اۋىرىپ جاتقان ادامى بار ءۇي عانا تاماق بەرمەيدى عوي.
كىم بىلەدى، قوڭقايلاردىكى دە دۇرىس شىعار. ءبىر جاقتان ارتىق كەلىپ جاتقان بىردەمە بار دەيسىز بە، تيىنداپ كەلەتىن اقشانى، سومداپ شاشار بولار ما؟ ءا، ەتتى ايتاسىز با، ەت تۋرالى جالپى ءسوز قوزعاۋعا بولماس. كوسموس زامانىندا ەكى ساعاتسىز پىسپەيتىن ەتتى قايناتىپ وتىرۋعا ادامنىڭ تاعاتى جەتە مە؟ ال بوسقا شاي بەرىپ بىرەۋدى باپتاپ وتىرۋ دەگەن ەسكىنىڭ سارقىنشاعى بولىپ كەتەر. قايتەسىز، شاي بەرۋ دەگەن دە وسى جاعىنا كەلگەندە مادەنيەتكە جاتپاسا كەرەك؟
كولكەش سانمەن كيىنەدى. ول ءسان اۋىلعا قوناققا بارعاندا ايقىندالا تۇسەدى. ويىنتاسى انارىنان كەلىپ، ەتەگى بوكسەسىن سوعىپ تۇرعان كويلەك اسىرەسە جەرگە وتىرعاندا ەكى تىزەسىن سورايتىپ، جارقىراتىپ جىبەرەدى. قايىن-قايناعا، ابىسىن-اجىن مىرس-مىرس كۇلەدى. تەك مۇنداي كويلەك كيگەندى قۇداي تۇرەگەلتسە دە ەڭكەيتە كورمەسىن... ءبىراق ودان قىسىلىپ جاتقان كولكەش جوق ارتىنا تارتسا الدىنا، الدىنا تارتسا ارتىنا جەتپەيتىن كويلەكتى سوزعىلاپ-سوزعىلاپ قويىپ وتىرا بەرەدى. قاتتى سوزعىلاۋعا تاعى بولمايدى. وندا مىجىلىپ قىرىس-تىرىس بولادى. ايدالعان جەردەي قىرىس-تىرىس، سولبىرەيگەن ۇزىن كويلەك كيۋ مادەنيەتسىزدىككە سايادى. ساننەن قالعان سوڭ ۇيات ەمەس پە؟! تاقىمنان شىققان كويلەكتى مودا قىلعان كولكەش ەمەس. ال مودادان ارتتا قالۋعا بولمايدى. قايتەسىز...
قوڭقايدىڭ ۇلكەن قىزى انجەليكا بيىل ون جەتىگە كەلدى. سەيسەنبى كۇنى ون سەگىزگە تولسا، سارسەنبى كۇنى كۇيەۋگە كەتۋگە دايىن وتىر. ءبىر كۇنى قوڭقاي جۇمىستان كەلگەندە قىزى ۇيگە جىگىت ەرتىپ كەلدى دە اكەسىنە:
— پاپا، مىناۋ مەنىڭ ەركەگىم!—دەمەسى بار ما؟ ونداعى ايتپاعى «مىناۋ بولاشاق كۇيەۋ بالاڭىز» دەمەك ەكەن. ادەمىلەپ تۇرۋعا ۋاقىت بار ما؟! كوسموس زامانى! توتەسىنەن كەتكەن عوي. مادەنيەتتىلەرمىز دەيتىن كورىنەدى ولار دا، قايتەرسىز!
قوڭقايدىڭ قىزىنىن تويى جاقىنداعاندا ۇيگە روبينزون سياقتى جابايىعا اينالعان بىرەۋ كىرىپ كەلدى. شاشى ارقاسىن جاۋىپ، ساقالى بەلبۋارىنا ءتۇسىپ تۇرعان ادامعا قوڭقاي ۇڭىلە دە، تۇڭىلە دە قاراسىن. قابا ساقالدىڭ ءتىلى ورالىمسىزداۋ ما، الدە ءوزىنىڭ ىدىسىندا بارى سول ما، بولاشاق اتاسىنا توتەسىنەن قويا بەردى:
— انجەليكانى مەن قاتىن!..— Miنe كەرەك بولسا! بىلە كەلسەك، امال نەشىك، بۇل دا انجەليكانىڭ تاعى ءبىر ەركەگى بولىپ شىقتى. تويى بولعانشا تۇقىل يەكتى تاستاي بەرىپ، كولعا مول ىلىگەتىن قابا ساقالدان قارىنداسىڭ قاتتى ۇستاعان ەكەن. ساقالى جۇلىنباعان ايتەۋىر! قايتەرسىز، ءبارى سىيا بەرەتىن مادەنيەت بار ەمەس پە؟!
كەيدە جۇلار ما ەدى، وسىلاردى دەپ ويلايسىز. ءبىراق ول مادەنيەتتىلىككە جاتا ما، الدە ءمۇلت كەتىپ جۇرەمىز بە؟ ويلاماۋعا بولا ما؟ قايتەسىز، مادەنيەت داعى!..
1970
You Might Also Like
-
كورىپ قويعانداي قاپ-قارا قاستى، قالىڭ قاباعى تۇكسيگەن، كوزى ءسال شادىرلاۋ بىتكەن، بۇيرەك بەتتى، قارا كىسى رەزينا كاسىپشىلىك ارتەلىنىڭ كلۋبىنا كىرگەندە وتىرعاندار وعان ىعىسىڭقىراپ جول بەردى دە، ول جي...
-
اسىرەسە كۇلتايعا اناۋ بەت-اۋزىن قانشيەدەي ەتىپ بوياپ، بەتىنەن ەكى قولى ەلى كەتپەيتىن جامالدىڭ ايتقان ءسوزى ءوتىپ كەتتى-اۋ. تاعى قانداي كەكەسىنمەن ايتتى دەسەڭشى:
