قىزىل بۇزاۋ
وقۋدىڭ دا وقۋى بار، ءبارى دە ون بەس جىل وقىعانىمەن، مەنىڭ وقۋىما جەتەتىن ەشتەمە جوق دەگەن وي كوڭىلىمدى كوككە كوتەرىپ جىبەرگەن جايى بار. «دۇنيەدەگى جۋرناليست تە،، جازۋشى دا ءوزىم عانا!»—دەپ نەيلون جەيدەنىڭ ىشىنە سىيماي بارامىن. ءالى ءتىرى بولىپ قىزمەتكە بارا قالسام شىعارما دەگەنىڭنىڭ قانىن اعىزىپ، تەرىن سورعالاتقاندى كورسەتەتىن مىنا كوكەتايىڭ بولار. ەتىم مەن تەرىمنىڭ اراسىنا كىرىپ العان ءبىر ماقتانقۇمارلىق مينۋت وتكەن سايىن جەلپىنتىپ، جەلبۋازداندىرىپ الىپ بارادى. اۆتوبۋستان تۇسكەننەن بيلەپ العان وسىنداي ءبىر جەلىك ناعاشىم ۇيىنە قالاي كەلگەنىمدى دە بىلگىزبەدى.
«مەنىڭ بولىس بولعانىمدى. قايىن-جۇرتىم ەستىدى مە ەكەن؟» دەگەن ەكەن ءبىر ۇرتىكەبەر، داڭكەۋدە كۇيەۋ. سول ايتقانداي ەرتەڭ قاتىرما قاعاز العان سوڭ قاتىپ شىعا كەلەتىنىن جيەنىم ناعاشىم دا ءبىر ءبىلسىنشى، كورسىنشى دەپ ىزدەپ كەلگەن ەدىم. كىم بىلەدى، ەرتەڭ قىزمەتكە ارالاسىپ، الپىس اپا، جەتپىس جەزدەم بولعان كەزدە ناعاشى، جيەن دەپ قالتامداعى ديپلوممەن ونداي شىلىققا جول بەرىپ جۇرە الارمىن با، كەلەشەكتە بولاتىن قايىن-قايىناعا بولماسا، بۇرىنعىلاردىڭ بارىنە شەكەمنەن قاراپ، «قايدا كوردىم» دەپ ءوتىپ كەتپەيمىن بە؟ قۇدايعا شۇكىر، ءبىر كىسىنىڭ مۇرىنىنداي مۇرىن بار، تاناۋدى ءبىر كوتەرىپ جىبەرگەندە ارعى جاعىندا شۇيكەدەي شىڭكىلدەك تۇگىل، تاۋداي قاجىمۇقانىڭ تۇرسا كورەرمىن بە، ەكپىنىم ءۇي جىققانداي بولىپ ءوتىپ جۇرە بەرمەيمىن بە!؟
ايتقانداي، الگى بۇزاۋىمدى قالاي الىپ قايتار ەكەنمىن، ەندىگى ءمۇيىزى دە شىعىپ، مال كەيپىنە كەلىپ تە قالعان بولار. قىستا كۋرستى ءبىتىردىم، ديپلوم قورعاۋ عانا قالدى دەپ كەلگەنىمدە ناعاشىم (شەشەمنىڭ اعاسى) وسى بۇزاۋدى بەرىپ ەدى.
— وقۋ بىتىرگەن ەكەنسىڭ، جيەن،— دەگەن ول،— بىزدەن ءبىر بۇزاۋ ال، قىزىل بۇزاۋ.
ارينە جۋرناليست ماماندىعى اۋىلدا بولا بەرمەيدى، مالدانا الارمىن با، مەن ول قىزىل بۇزاۋدى. قىزىل بۇزاۋدى بۇلاقتاي قىزىل سيىر ەتىپ، ايرانىن ۇرتتاپ-اق وتىرار ەدىم، ا مال نەشىك. الدە وسى جەردە قۇداي جارىلقاپ، مال قۇمار بىرەۋ تابىلا كەتسە ساتىپ كەتسەم بە ەكەن. ءسويتىپ مىنا ءبىر تۇرعان ماگازيننەن كوستيۋم ساتىپ كيىپ، شىكىرەيىپ قالاعا ءبىر-اق تارتسام قالاي؟ ءبىر جامانى بۇل اۋىلدىق جەردە مال ارزان عوي، قىزىل بۇزاۋىم كوزىنەن قىزىل قاندى جاسى اعىپ ارزانعا جىلاپ كەتەدى-اۋ، ءا! نە دە بولسا جۇك تاكسيىن جالداپ قالاعا-اق الىپ كەتەيىن. الگى بۇزاۋدىڭ جىلى جۇمساعىنان تاماق پىسىرەتىن «اۋىل» رەستورانىنا وتكىزىپ، ءوزىم دە قۋىرداعىنا ءبىر تويىپ، ءبۇيىرىمدى ءبىر شىعارىپ الايىن. «كەدەيدىڭ ءبىر تويعانى شالا بايىعانى!» جوق مەن قىزىل بۇزاۋىمدى ساتقان سوڭ كادىمگىدەي شىر جيناپ قالامىن عوي. ءبىر بۇزاۋدىڭ باعاسىنا، اسىرەسە قىزىل بۇزاۋدىڭ باعاسىنا قالتام تويماعانىمەن ناعاشىما ريزا بولعان كوڭىلىم تولماي ما، ونىڭ ۇستىنە بۇزاۋدىڭ تۇر-تۇسىنە ولار بىردەمە قوسىپ تولەمەي مە. ويتكەنى ناعاشىم قىزىل ەكەندىگىنە سالماق سالا ايتقان ەدى عوي. تىم ادەمى، كوركەم قىزىل بولماسا، سونشا بۇلداپ ايتار ما ەدى، ول كىسى.
ءا پالەم، الگى اۋىلىنان جىراق، ناعاشى تۇگىل جيەنى، جيەنى تۇرعان جيەنشارى دا جوق، قۇرمانبايعا قۇدايدىڭ كوزىنەن تۇسكەندەي قىزىل بۇزاۋدى ساتقانىمدى كورسەتىپ، كوزىن بوتانىڭ ورىستىگىندەي قىزارتايىن. سوندا ول قۇرمانباي عانا ما، قۇرىقباي، سىرىقبايدىڭ ءبارى «سيىر ساتقاندا سىرا ىشكىزبەيمىسىڭ» دەپ ارتىمنان كەكىلىكتىڭ بالاپانىنداي شۇبىرىپ ءجۇرسىن...
قىزىل بۇزاۋ بەرەتىن، مەنى عايىپتان جارىلقايتىن قىزىر — ناعاشىمنىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلدىم. ناعاشىم جوق ەكەن، تابيعاتىنان موينىنىڭ ءبىر ومىرتقاسى كەم جاراتىلعان ناعاشى شەشەم قارسى الدى. ابدەن جالاپ جامان ۇيرەتكەن ەرىنى قۇرعاپ كەبەرسىپ بارا جاتقاندىقتان ول تىلىمەن ونى ءبىر سۋسىنداتىپ تاستاپ، اماندىق سۇرادى.
— الگىنى كورسەڭ ءبىتتى مە؟—دەدى شەشەم مەنىڭ بار اۋىرتپالىعىمدى جالعىز كوتەرىپ جۇرگەندەي كۇرسىنىپ. «ساقاۋ بالانىڭ ءتىلىن شەشەسى بىلەدى». ناعاشى شەشەمنىڭ نە ايتىپ تۇرعانىن بىردەن-اق تۇسىنە كەتتىم.
— ءبىتىردىم، اپا!—دەيمىن مەن.
— ەندى قايدا جۇمىس ىستەمەكسىڭ؟ شوپىر بولاسىڭ با، الدە دۇكەنشى بولاسىڭ با؟— ناعاشى شەشەم ءۇشىن قىدىراتىن جەرىنە اپارىپ كەلە سالاتىن، كەرەگىندە اشموشكە-تاشموشكەلەپ شايىن الا سالاتىن وسى ەكەۋىنەن جوعارى مانساپ تا، قىزمەت تە جوق ەكەنىن ۇقتىم. باعاناعى كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، ءبىر ءسات قالتامدى قامپايتىپ، ءقادىرىمدى ارتتىرار قىزىل بۇزاۋدى دا ۇمىتتىم. سولاي بولماعاندا قايتەيىن، ون بەس جىلعى وقۋىم ءبىر تاشموشكە شاي بەرە المايتىن بولعان سوڭ كوڭىلىڭ قالاي قابارجىماسىن.
— ءوزىڭنىڭ وقۋىن قانداي ەدى،— دەدى شەشەم سارى جالاق ەرىنىن ءبىر جالاپ الىپ.— الگى شوتتى قاعا بىلەتىن بە ەدىڭ؟ دۇكەن ۇستاۋعا جارار ما ەكەن دەپ جاتقانىم عوي، انشەيىن. جۇرتتىڭ جەكجات-جۇراتىنىڭ ءبارى ايتەۋىر دۇكەنشى، نە شوپىر بولىپ شىعا كەلەدى. بىزگە ونداي بۇيىرماي-اق قويدى.
— اپا-اۋ...
— جۇرت بەس-التى اي وقىپ-اق شوپىر، نە دۇكەنشى بولا سالادى. قۇداي مي بەرمەگەن سەن سونى بەس جىل سۇيرەدىڭ عوي. ەندى نە ىستەيسىڭ؟
— گازەت شىعارامىن.
— گازەت شىعارامىن؟— ول جالما-جان اناۋ بۇرىشتا تۇرعان ناعاشى شەشەمنىڭ وزىنە ۇقساس تاپالتاق قازاق ستولدى دوڭگەلەتىپ اكەلىپ، ورتاعا تارس ەتكىزىپ قويا سالدى. ستولدىڭ بىرنەشە شەگەسى سوياۋداي-سوياۋداي بولىپ كوتەرىلىپ تۇر. سودان دا بولار، تاقتايلارى دا اتجال قالدىرىپ جىرتقان ەگىستىكتەي ويقىش-ويقىش. شەشەم مەن «گازەت شىعارامىن» دەگەندە ەرەگىسىپ كەتتى مە، تەردىڭ الدىندا" شاشىلىپ جاتقان قاعاز ىشىنەن «جارقىن جول» دەگەن اۋداندىق گازەتتى الىپ، ستولدىڭ ۇستىنە توسەي باستادى. ونى قات-قاباتىن جازۋ ءۇشىن ونى-مۇنى سەزە قويمايتىن، كۇستەنىپ مۇيىزدەنگەن الاقانىمەن بىر-ەكى ىسىپ-ىسىپ جىبەرگەندە تاپالتاق ستولدىڭ بوساعان شەگەلەرى گازەتتى تەسىپ-تەسىپ شىقتى. «مەنى قايتسەڭ جاسىراسىڭ» دەپ ەرەگىسكەندەي. باعانادان بەرى ستولدىڭ الدە بوياۋىنان، الدە كىرىنەن كورىنبەي تۇرعان شەگەنىڭ قالپاقتارى گازەتتى جارىپ بەرگى جاعىنا شىققان سوڭ، جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قالپيىپ-قالپيىپ قالدى. مۇنىڭ ءبارى دە مەنىڭ جۇرەگىمدى تەسىپ شىعىپ، ەندى قايتا قادالىپ تۇرعانداي بولدى.
— گازەت-پازەتىڭدى قايتەسىڭ، ەگەر قولىڭنان كەلسە وسى اۋىلعا دۇكەنشى بولىپ كەلمەيمىسىڭ؟
نە دەسەم ەكەن، ءتىپتى بىردەمە دەۋدىڭ ءوزى قيىن، بۇل كىسىگە. دۇنيەدە شوفەر مەن دۇكەنشىدەن باسقا ماماندىقتىڭ كەرەگى جوق سياقتى. ءتىپتى بۇرىنىراقتا «جۇرت قورقاتىن ميليسيونەر بولساڭ ەتتى» دەيدى ەكەن كەمپىرلەر. ەندى ميليسيونەر بولامىن دەسەم دە بۇل كىسىنىڭ قۇلاعىنا كىرەتىن ەمەس.
— اپا-اۋ، وقىعانىم سول گازەتتىڭ وقۋى.
بۇدان كەيىن شەشەم ءتىل-اۋزىنان ايرىلعانداي ماعان سويلەۋدى قويدى. سويلەۋ ەمەس مەنىڭ دۇنيەدە بارىم دا، وزىمەن بىرگە گازەتتىڭ ۇستىنە شاشىپ تاستاعان شيباۋىرساقتى جەپ، شاي ءىشىپ وتىرعانىمدى دا ۇمىتىپ كەتكەندەي. مەنىڭ ەكى-ۇش كەسە شاي ءىشۋىم ول كىسىگە ەكى-ۇش جىلعا سوزىلعانداي شىدامسىزدانىپ، دەگبىرى كەتىپ وتىرعانىن بايقادىم. قارنىم اشقان بايعۇس باۋىرساقتى ويسىراتىپ-اق جىبەرەر ەدىم، امال نە. مەنىڭ قولىم باۋىرساققا بارعان سايىن شەشەمنىڭ كوزى ۇيگە كىرگەن ۇرىنىڭ كوزىندەي توقتامايدى، مەنىڭ قولىممەن بىرگە داستارقاننىڭ بەتىن ارالاپ جۇگىرىپ وتىرادى. «ءبىر تاشمەشكە شاي بەرە المايتىن نەمەنىڭ نان جەسىنە قارا» دەگەندەي. قۇلقىنىم قۇرىپ، ارانىم اشىلىن تۇرسا دا، ءالى تويماسام دا شايدى دوعاردىم. شەشەمنىڭ كۇتكەنى دە وسى بولۋى كەرەك. داستارقاندى كوز ىلەسكەنشە جيناپ اكەتتى دە، دوڭگەلەك ستولدى قابىرعاعا سۇيەي سالدى. دۇنيەدە مەنىڭ بارىمدى ەندى كورگەندەي عانا ءبىر ءسوز ايتتى:
— بۇيىمتايىڭدى ايت!— ىشەرىڭدى ءىشىپ بولدىڭ عوي، ەندىگى وتىرىسىڭ نە، ەسەگىڭدى سۋعارمايمىسىڭ دەپ وتىر. شەشەم شىداماسا پىسكەن شيقانداي جارىلىپ كەتسىن، مەن ەسەگىمدى سۋعارا المايمىن. ويتكەنى ناعاشىمدى كەلگەنشە كۇتىپ، قالتامدى قامپايتىپ، ءبۇيىرىمدى شىعارار قىزىل بۇزاۋىمدى الىپ كەتپەيمىن بە؟
— ناعاشىم بۇزاۋ بەرەمىن دەگەن. سونى الىپ كەتپەك ەدىم.
— ە، بەرەمىن دەسە بەرەر،— دەپ الدى دا، ناعاشى شەشەم ماعان قاراپ قوي كوزىن الاڭ ەتكىزدى. ءتۇرى بۇزىلىپ قايتا سويلەدى.— اۋ، قايداعى بۇزاۋ.— جاسىمنان جەتىم وسكەن، جۇرتتىڭ ىشكى پىكىرىنە ءۇڭىلىپ، قاباعىن اڭدىپ ۇيرەنگەن مەنىڭ ويىما دا ءبىر ارامدىق كىرە كەتتى. مەنەن سارى سۋ اس-شايدى، بەس-التى باۋىرساقتى اياپ وتىرعان كىسى بۇزاۋدى قيىپ اقىلىنان اداسىپ پا دەيمىن ىشىمنەن.
— وسى ۇيدەگى شىعار.
— بۇزاۋىڭ تۋعان جوق قوي، ءالى.
تۋماسا تۋادى-داعى. قالاعا الىپ بارعان سوڭ تۋسا بۇزاۋلى سيىر ەتىپ تۇرىپ بۇلدامايمىن با؟ بىردەن ەكى قارالى بولىپ شىعا كەلەيىن دەپ تۇرمىن-اۋ، ءا! مەنىڭ ناعاشىم دا كىسى-اق، جەتىم ءجۇرىپ قيىندىق كورىپ وسكەن مەنى ەندى ادام بولار كەزدە ءبىر دەمەپ جىبەرمەك قوي. تۇيەگە «ءايت، شۋ!» دەگەن دە سەپ! ونىڭ كەيىن «وقۋ بىتىرگەنىنە ەكى قارا بەرگەنمىن» دەۋىنە دە جاقسى. ءيا، ايتقانداي وسى قازاقتىڭ بالالارعا ەن سالىپ، باسىرە ەتىپ، نە ەنشىگە ءبولىپ بەرگەن ءتولدى اتان بولىپ، ات بولىپ كەتكەندە دە «الداننىڭ بۇزاۋى»، «تاكەشتىڭ بوتاسى» دەي بەرەتىنى نەسى ەكەن؟ الدە بالالارعا قاراپ ولارعا ءتيىستى مالدى دا ەركەلەتكەنى مە ەكەن؟ ايتپەسە مەنىڭ بۇزاۋلاعالى وتىرعان سيىرىمدى «بالباقتىڭ قىزىل بۇزاۋى» دەگەنى نە؟ يا ەكى بىردەي مال ساتقان سوڭ اجەپتاۋىر قوڭدانىپ، ءتىپتى ۇستىمە ءۇي، باۋىرىما قازان ءبىتىپ قالماس پا!؟ وتاۋلى بولۋعا دا وسى پۇل سەپتىگىن تيگىزەر.
وسى ءبىر ءتاتتى ويىمدى دالادان سويلەپ كىرگەن ناعاشىمنىڭ داۋسى ءۇزىپ جىبەردى.
— الگى بەس جىل ءسوز وقىعان باتىر قايدا؟
ناعاشىم ەكەۋمىز اڭگىمەلەسىپ وتىردىق. شەشەم دە تىرپ ەتپەي وتىر، ەرنىن جالاپ قويادى.
اۋداندىق گازەتكە كەلەسىن ءا؟ سەن ماعان مىنا ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ دۇكەنشىلەرىن ءبىر تارتىپكە سالىپ بەرشى. اققۇيرىق شاي اۋزىمىزعا ءتيۋدى قويدى. الگى قوڭقابايدىڭ قورلىعى ءوتىپ ءجۇر. دۇكەنگە تۇسكەن جاقسىنى جاقىندارىنا عانا جاسىرىپ بەرەدى.
ناق وسى جەردە'مەنى جانا كورگەندەي ناعاشى شەشەم تەسىلە ءبىر قاراپ، ەرنىن جالاپ-جالاپ الدى.
دۇكەنشىنى تارتىپكە سالادى؟! وۋ، مەن قازانعا تاماق سالماي نەعىپ وتىرمىن؟!—شەشەم ەرنىن ءبىر جالاپ الىپ بۇگەجەكتەپ سىرتقا جۇگىرە جونەلدى...
تاڭەرتەڭ كەتپەك بولدىم.
— بۇيىمتايىڭ بار ما جيەن؟—دەپ سۇرادى ناعاشىم.
— الگى بۇزاۋىمدى اكەتەيىن دەپ كەلىپ ەدىم.
— سيىر بۇزاۋلاعان جوق قوي، جەلىندەپ ءجۇر.
— قىزىل بۇزاۋ ال دەپ تۇرىنە دەيىن ايتقان ءوزىڭىز ەدىڭىز عوي.
— ويباي-اۋ، مىناۋ بەس جىلدان بەرى وقىپ ءجۇر دەسەم، مەنى قىزىل سوزبەن ريزا ەتىپ ءجۇر ەكەن عوي.
قىزىل ءسوز!.. قىزىل بۇزاۋ... قاپ! قۇدەكەڭ ابۇيىر بەرمەگەندە وسىلاي بولادى. قاپ! نە دەرىمدى بىلمەي ۇيدەن اتا جونەلدىم. ەندىگى قىزىل بۇزاۋ، قىزىل سيىر دا بولعان شىعار. ناعاشىما بارۋعا بەت جوق. بۇل كەزدە قىزىل بۇزاۋ دا قىزىل ءسوز بولىپ قالىپ بارادى...
1978
You Might Also Like
-
تورعىن ەگىننەن بەسىندە قايتتى. قايتاردا دەنەسى تىتىركەنىپ ەدى، ەندى ۇيگە كەلىسىمەن ءىشى-باۋىرىن ءبۇرىستىرىپ، الدەنە ءبۇرىپ بارادى. ءتىپتى اياق-قولىن جازۋدان قالىپ، توسەكتە ارى-بەرى دومالاي بەرەدى. تورعى...
-
ءبىزدىڭ ۇيگە تانيتىن ادامدار كەلگەندە قاباعى قارىس جابىلىپ كەتەتىن، اسىرەسە مەنىڭ تۋىسقاندارىم كەلگەندە كوبىرەك شىتىناپ، سولار قولدارىن سۇرتەتىن سۇلگىگە دەيىن اڭگىمە ەتىپ، ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستايت...
