ارنالى اقىن
پوەزيا مەن مۋزىكانىڭ سيقىرلى سىرىن بوگدە سوزبەن ايتىن جەتكىزۋ دۇنيەدەگى ەڭ قيىن نارسە بولار. ويتكەنى، ادام بالاسىنىڭ وسى وزىق ەكى ونەرى وقۋشىسى مەن تىڭداۋشىسىنا ءوز سىرىن ءوزى پاش ەتەدى. سوندىقتان دا ولەڭ سيقىرى دارىعان شىنايى اقىن جايلى ءسوز ايتۋ اۋىر مىندەت. شىن پوەزيانىڭ قات-قاباتى قالىڭ، سان قىرلى اسەرى بار، كوڭىلىڭدى باۋراپ الاتىن سيقىرى دا قۇبىلمالى.
كەيدە ءبىر ولەڭنەن شادىمان شات كوڭىل دە، قاپالى قام كوڭىل دە كەرەگىن تاۋىپ تەبىرەنەدى. ولەڭ اتتى سىرىن ىشىنە بۇككەن اسىل تاسقا اركىم ءوز كوكىرەگىندەگى سەزىم ساۋلەسىن، پاراسات ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ كەرەدى، سول ساۋلەسىنىڭ كۇشى مەن نۇرىنا وراي ءتۇسىنىپ تە كورەدى. ءبىراق ولەڭ تەرەڭىندە ءبىز اڭعارماعان، ۇرپاق ۇعىنار قات-قاباتتار قالادى. بۇل نەتكەن سيقىر؟ بۇل سيقىردى ءبىز اشىپ بولعانىمىز جوق. سونى تۇبىنە جەتىپ اشا الماعانىمىزدىڭ ءوزى ابزال. ويتكەنى، ءبىز اڭعارماعان تاعى دا ءبىر سىرى قالماسا، تەرەڭىندە ءبىز جەتپەگەن تاعى دا ءبىر قاباتى بولماسا — پوەزيانىڭ تاۋسىلعانى.
سيقىرلى اقىن، سىرى تەرەڭ اقىن حاميت ەرعالييەۆ تۋرالى ءسوزدى قينالىپ باستاۋىم دا سودان. اقىن الپىسقا كەلىپتى. ينەمەن قۇدىق قازعانداي، ونەر جولىنا قىرىق جىل ءومىرىن بەرىپتى، وسى قىرىق جىلعا كوز جۇگىرتىپ كورسەڭىز، ادامنىڭ رۋحاني ءومىرى مەن ونەر ءومىرىنىڭ نە ءبىر عاجايىپتارى كوز الدىڭىزعا ەلەستەر ەدى. ول قۋانىش پەن كۇيىنىشكە، قاجىماس ەڭبەككە تولى ءومىر. اقىن ءومىرىنىڭ، العاشقى كەزەڭىنە كوز سالساق، ون جىلعا جۋىق ۋاقىتى ىزدەنىسكە كەتىپتى. ول قالامىنان شىققان تۇڭعىش ۇيقاستاردى گازەت-جۋرنالدارعا، باسپاعا الا جۇگىرمەپتى. مىڭداعان جول ولەڭىنەن ىرىكتەپ-ىرىكتەپ، ونداعان جولدارىن عانا جاريالاپتى. بۇل جاس تالاپكەردە سيرەك كەزدەسەتىن، كەيىنگىلەرگە ۇلگى-ونەگە بولاتىن قاتال تالعامپازدىق. سونىمەن بىرگە حاميت ەرعالييەۆتىڭ پوەزياداعى العاشقى ون جىلدىعىن ۇلكەن تالانتتىڭ بۋلىعۋ تۇسى دەپ ايتۋعا بولار ەدى.
سودان دا بولار، سول بۋلىققان زور داۋىس بىردەن اشىلدى. ونى اشقان حالىق باسىنا تۇسكەن ۇلى سىن — كەشەگى ۇلى وتان سوعىسى. بۇرىنعى تاريح ارقالاپ كورمەگەن سالماعى بار، قاسىرەتى مەن جەڭىس قۋانىشى ارالاس ۇلى وقيعا ەلدى دە ەسەيتتى، جىردى دا ەسەيتتى.
ۇلى جەڭىستەن كەيىن قازاقتىڭ جارقىراپ ايتىلعان ولەڭ جارمەڭكەسىنەن ورىن تاۋىپ، كوزگە ءتۇسۋ قانداي تالانتقا دا وڭاي سوقپايتىن. وسىنداي ۇلكەن دۋماندا قازاق پوەزياسىنا بىردەن كەلگەن حاميت ەرعالييەۆتىڭ داۋسى قۇلاققا ەرەن ەستىلدى. ءبىر قىزىق جاعداي، بۇرىن قاعا بەرىستە سيرەك جاريالانعان حاميت ولەڭدەرىنەن حابارى از قاۋىمعا اقىننىڭ العاش شىققان «اكە سىرى» پوەماسى توسىن جانە كەرەمەت اسەر ەتتى.
«اكە سىرى» پوەماسىندا سول كەزدەگى قازاق پوەمالارىنا ءتان داعدىلى سيۋجەت، قاھارمان كەيىپكەر جوق. قازاق پوەماسىنا ليريكالىق گەروي، ۇلكەن ليريكالىق گەروي باستى كەيىپكەر بولىپ ەندى. مۇندا جالىندى پۋبليسيستيكا، فيلوسوفيالىق وي تولعاۋ، نازىك پسيحولوگيالىق تەبىرەنىستەر جىمداسىپ، ءبىر ارناعا توعىسقان.
اقىننىڭ باستاپقى ون جىلدىق ەڭبەگىنىڭ ەلەكتەن وتكەن اسىلى، سومدالىپ سىعىمدالعان قۇرىشى سياقتى «اكە سىرى» پوەماسىنان كەيىن حاميت ەرعالييەۆ جاڭاشا ءبىر قىرىنان جارق ەتىپ، وقۋشىسىن تاعى ءبىر تاڭىرقاتتى. جاڭا عانا تاپقان جاقسى ارناسىن جالعاي بەرۋدىڭ ورنىنا وزگەشە ءبىر ولەڭ وزەگىن قازۋعا كىرىسىپتى. ول «ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە» پوەماسى بولاتىن. مۇندا دا ول ءوزىن تۋدىرعان قازاقتىڭ ولەڭ توپىراعىنان ويقاستاپ شىعىپ كەتپەيدى. ءبىراق سول ولەڭنىڭ جاڭا مۇمكىندىگىن اشىپ، ءورىسىن كەڭىتەدى.
«ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە» — سىرت كوزگە جۇپىنى، ءداستۇرلى دۇنيە سياقتى. كادىمگى سيۋجەتتى پوەما. وقۋشى ونى ءسۇيسىنىپ جۇتىپ قويادى دا، ىشىندە نە جاڭالىعى بارىن اڭعارماي دا قالادى. ال ويلانا قاراساڭ، وسى پوەما قازاق ولەڭىنە تاعى ءبىر تىنىس اشقانىنا كوزىڭ جەتەدى. قاراپايىم كۇندەلىكتى تىرشىلىك، پروزالىق قۇبىلىستار ولەڭ تىلىنە، اسىرەسە، پوەما جانرىنا ىلىگە بەرمەيتىن. حاميت وسى پروزالىق نارسەلەردى پوەزيا تىلىنە اۋداردى. ءسويتىپ، قازاق ولەڭىنىڭ ولەڭدىك قاسيەتىن جوعالتپاي — ءتىپتى پروزانىڭ اۋىر جۇگىن ارقالاپ كەتە الاتىنىن، سول كەزدە رومانتيكا مەن بيىك پافوستان تومەندەي الماي جۇگىرگەن پوەزيانىڭ رەاليستىك، سۋرەتكەرلىك قاۋقارىنىڭ مولدىعىن تانىتتى.
اقىن بۇل پوەمادا پروزا قويماسىنان كوپ رەاليستىك سۋرەتتەۋ قۇرالىن الىپ، پوەزياعا ءتۇسىردى. كەيىپكەردىڭ مىنەز-قۇلقىن اشاتىن ءسوز ساپتاسى — ديالوگتىق نە ءبىر ويناقى ءتىلى تابىلىپ، ۇلكەن پوەماعا — پروزاداعىداي تەڭ پراۆولى سۋرەتتەۋ قۇرالى بولىپ كىرگەنى دە — وسىدان باستالعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
حاميت ەرعالييەۆ قازاق پوەزياسىنا — جاڭا زاماننىڭ، بۇگىنگى كۇننىڭ جىرشىسى بولىپ كەلدى. ول وتكەن كەزدىڭ باتىرلارى مەن عاشىقتارىن ەمەس، ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدى، كۇندە كورىپ كوزىمىز ۇيرەنگەن، كادىمگى قاراپايىم ادامداردى جىرلادى. اقىننىڭ كەيىپكەرلەرى ساپىنا كولحوزشىدان باستاپ، مەليوراتور، مەحانيزاتور، ەكسكاۆاتورشى، ءار سالاداعى ينجەنەرلەر سياقتى «ولەڭگە يلىكپەيتىن» ماماندىقتىڭ ادامدارى قوسىلدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، ءبىزدىڭ پوەزيا مۇنداي ماماندىق يەلەرىنىڭ كۇندەلىك تىرشىلىگىنە كىرە الماي كوبىنە سىرتىنان ماداقتايتىن. ولاردىڭ ءىس-قيمىلىنا ەسكى پوەتيكالىق ارسەنالدان بالاما،تەڭەۋ ىزدەيتىن.
حاميت ەرعالييەۆ جاڭا ارنانىڭ جۇلگەسىن بىردەن تاپتى دا جاڭا زاماندى، مەزگىلدى ءوز تىلىمەن سويلەتتى. قازاق ولەڭىنىڭ قاسيەتىن مىقتاپ ساقتاي وتىرىپ، ول داعدىلى سۋرەتتەۋ، تولعاۋ، بايانداۋ تاسىلدەرىن وزگەرتىپ، وزگەشە ۇتىمدى دا اسەرلى جول تاپتى.
قىرقىنشى جىل. «ماي»
كولحوزى قوي باعىپ،
كولحوزشى ايەل قۇرت
قايناتتى وت جاعىپ
تۇستە نارىن جيەگىندە،
ۇيلەردىڭ
شاتىرلارىن تۇردى اڭىزاق
جەل قاعىپ.
قوي شەتىندە تاڭ اتقانشا
اندەتكەن
شوپاندارعا قاراپ ءوتتى
اي كوكتەن.
ەتىكشى مەن ۇستانىڭ دا
ءۇيى وياۋ
تۇندە ماي شام سىعالادى
اينەكتەن
كۇندە اۋىلدىڭ كورىپ
مۇنداي مول نانىن،
تىرشىلىگىن، ەل ادەتىن، ەل زاڭىن.
بىلتىرعىداي جىپتەن ءجيى سەكىرمەي
وسى ارادا ءوستى بيىل
گۇلجانىم.
«ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزى» اتتى بەلگىلى داستاننىڭ وسى العاشقى قاراپايىم، ويناقى جولدارى دا ىشىنە كوپ سىردى بۇگىپ تۇر. وسى از عانا جولدىڭ ىشىندە پەيزاج دا، كوڭىل كۇيى دە، مەزگىل سۋرەتى دە، سول كەزدەگى كولحوزدى ەلدىڭ ءتۇرمىس-حالى — بارشاسى مولدىرەپ تۇر.
بۇل جاڭا زامانعا، جاڭا تاقىرىپقا وراي زامان تالاپ ەتكەن قازاق ولەڭىنىڭ جاڭا ءتىلى، قازاق پوەزياسىنىڭ جاڭاشا سۋرەتتەۋ ءتاسىلى ەدى.
«ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە»، «ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزى»، «سەنىڭ وزەنىڭ» اتتى كولەمدى پوەمالارىندا اقىن ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ تاماشا وبرازدارىنىڭ ۇلكەن گالەرەياسىن جاسادى. ەسبولات پەن پوپوۆ («ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە»)، گۇلجان مەن كوشەك («ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزى»)، شاپاي مەن ايبولوۆ («سەنىڭ وزەنىڭ») ءقازىر وقۋشىلارعا ەتەنە جاقىن بولىپ كەتكەن، بەينە ءبىر پروزالىق ۇلكەن شىعارماداعىداي جان-جاقتى، مىنەز-قۇلقى دارالانعان، سىرت پىشىندەرى دە كوز الدىندا تۇراتىن تولىققاندى وبرازدار.
قازاق پوەزياسىنداعى ەپيكالىق جانرعا مىقتاپ قۇلاعان اقىن ءوزىنىڭ كەڭ قۇلاشتى، ۇلكەن ارنالى تۋىندىسى — «قۇرمانعازىنى»، وعان جالعاستىرا «كۇي داستان» پوەمالارىن جازىپ قازاق ءومىرى مەن ونەرىنىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسىن جالعاستىرىن، ەپيكالىق ءىرى دۇنيە بەردى. «قۇرمانعازى» پوەماسىندا اۆتور ولەڭنىڭ مۇمكىندىك ارناسىن كەڭەيتىپ، ون توعىزىنشى عاسىرداعى قازاق ءومىرىن جان-جاقتى كورسەتەدى.
«كۇي داستان» پوەماسىن «قۇرمانعازىنىڭ» زاڭدى جالعاسى دەر ەدىم. اقىننىڭ جەمىستى ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسىندە پوەمادا ۇلكەن ونەر يەسى، كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆتىڭ سوم بەينەسى جاسالعان. ءسويتىپ، ەكى داستان تابيعي استاسىپ، حالقىمىزدىڭ ارىدەن بەرىگە جالعاسقان ونەر جولىن، رۋحاني ىزدەنىستەرى مەن كۇيزەلىس-تەبىرەنىستەرىن جىرلايتىن شىن مانىندەگى ەپيكالىق كەسەك تۋىندىعا اينالدى.
حاميت ەرعالييەۆ اقىندىق دياپازونى دا، تاقىرىپ شەڭبەرى دە كەڭ سۋرەتكەر. ونىڭ شىعارمالارىندا ينتەرناسيونالدىق سارىنى ءۇزىلىپ كورگەن ەمەس. اتاقتى چاپايەۆقا ارنالعان «ورالداعى وتتى ءتۇن» پوەماسى مەن تاراس شيەۆچەنكونىڭ ماڭعىستاۋداعى ءومىرى جايلى تولعاۋىن ءبولىپ ايتپاعاننىڭ وزىندە، ينتەرناسيونالدىق رۋح اقىننىڭ بارلىق شىعارماسىنان ەسىپ تۇرادى.
اقىن دياپازونىنىڭ كەڭدىگى جايلى ايتقاندا، ونىڭ ەپيكالىق قۇلاشى مەن پوەتيكالىق ارسەنالىنىڭ بايلىعىن ايتامىز. ول جالىندى پۋبليسيستيكاعا دا، ەپيكالىق بايانداۋعا دا، رەاليستىك شتريح پەن دەتالعا دا، نازىك ليريزم مەن جىلى يۋمورعا دا بىردەي شەبەر ەكەنىن دالەلدەي بەردى. ءبىراق، وسىنشاما ءار قيلى قاسيەتتەردىڭ ءبارىنىڭ دە باسىن قوسا وتىرا X. ەرعالييەۆ ءارقاشان ەشكىمگە دە ۇقسامايتىن وزىندىك دارا سيپاتىمەن كورىنىپ كەلەدى. ول قازاق ولەڭىنە قيىننان قيىسقان كۇردەلى ۇيقاس پەن سونى تىركەستەردى اكەلدى. ونىڭ ءوزى قازاق ولەڭىنىڭ مۇمكىندىگىن مولايتىپ، تىنىسىن كەڭەيتكەن جاقسى جاڭالىق بولىپ شىقتى.
حاميت ەرعالييەۆ ءالى كۇنگە تىنىمسىز ىزدەنىسىن ءبىر ساتكە ءۇزىپ كورگەن ەمەس. ونىڭ قاي شىعارماسىن وقىساڭ دا، ابدەن اققاپتال بولىپ العان سالقىن قاندى شەبەردىڭ سابىرلىلىعىن ەمەس، جاڭاعا تالپىنىپ، سونىعا بوي ۇرعان جالىندى جاسقا ءتان البىرتتىققا جولىعاسىز. بۇعان سوڭعى كەزدە عانا جازىلعان «قىز قيسساسى» مەن «قاھارمان تۋرالى حيكاياسى» كۋا.
اقىن ادەبيەتتەگى قيىن دا كۇردەلى بارلاۋشىلىق قىزمەتتى تاڭداپ الدى. بۇل جولدا تاباتىنىڭ دا، جوعالتاتىنىڭ دا، ءسۇيىنىشىڭ دە، كۇيىنىشىڭ دە از بولمايدى. حاميت ەرعالييەۆ تا — قيىن جولمەن قياعا ورمەلەگەن. داۋ-دامايدى دا از كورگەن جوق. الايدا ول الپىسقا كەلسە دە، اقىنعا ءتان البىرتتىعىنان، جاڭالىق قۇمارلىعىنان، قيىنعا قۇشتارلىعىنان ايىرىلعان ەمەس.
اقىننىڭ كوپتەن جازىپ كەلە جاتقان «جىلدار، جىلدار» داستانىن دا وقۋشى قاۋىم زور قۋانىشپەن قارسى الىپ، وي جۇگىرتىپ، كەشەگى مەن بۇگىنگىسىن توقايلاستىرا تولعانىپ، تەبىرەنە وقيدى. بۇل اقىننىڭ ءوزى مەن ءوز ءداۋىرى تۋرالى وي تولعانىسى بولماقشى. اۆتور — وكتيابردىڭ قۇرداسى. ول وتكەن وقيعالاردىڭ انشەيىن كۋاگەرى عانا ەمەس، ءبىزدىڭ تاماشا ءداۋىرىمىزدىڭ بارلىق قۋانىش-سۇيىنىشىنە شىن جۇرەگىمەن قۋانىپ، شىن جۇرەگىمەن تەبىرەنگەن كۇرەسكەر قايراتكەرى.
1976
You Might Also Like
-
ءابۋ سارسەنبايەۆ بۇگىنگى قازاقتىڭ قالىڭ ادەبيەت قاۋىمىنىڭ قاق ورتاسىندا جۇرگەن بارشامىزدىڭ اق كوڭىل، ەلگەزەك جاندى، مەيىربان اعامىز. قۋانىشىڭدا اقتارىلا قۋاناتىن، قاسىرەتىڭدى قالتقىسىز بولىسەتىن، جاس...
-
ول ءبىر ۇلى تالانت — كۇن سياقتى — الەمگە ورتاق. ول ءوزىن تۋعىزعان ۇلتتىق مەنشىگىندە قالماي، بارشا حالىقتىڭ قازىناسىنا اينالادى. فەدور ميحايلوۆيچ دوستويەۆسكيي سونداي تالانت يەسى. ونىڭ تۋعان...
