حالىقتىق قاسيەت
سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ەكىنشى سەزىنە قازاق ادەبيەتى ءوزىنىڭ وسكەلەڭ باعىتىندا ەلەۋلى تابىستارمەن كەلمەك. سوڭعى جيىرما-وتىز جىلدا قازاق ادەبيەتىنىڭ پروزا، دراماتۋرگيا سياقتى باستى جانرلار العاشقى پايدا بولۋ داۋىرىنەن قارىشتاپ ءوسىپ، ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلكەن كەلەلى سالاسىنا اينالدى. قازاق ادەبيەتىندە بۇرىننان ءورىس العان پوەزيا جانرى دا وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە جاڭا بەلەستەرگە شىعىپ، زور ىلگەرىلەگەنى ءمالىم. جازۋشىلار سەزىنىڭ الدىندا ادەبيەتىمىزدىڭ ءار جانرىنداعى جەتكەن تابىستارىمىز دا،وسۋگە بوگەت بولىپ كەلگەن كەمشىلىكتەرىمىز دە تۆورچەستۆولىق جولمەن كەڭ تالقىعا تۇسۋگە ءتيىستى. سونىمەن بىرگە، سەزد الدىندا جەكە اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءوسۋ جولدارى، جەكە كىتاپتارى دا كەڭىنەن تالقىلانعانى ءجون.
ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان «جولداس» اتتى ولەڭدەر جيناعىنىڭ اۆتورى سىرباي ماۋلەنوۆ — سوڭعى جىلدارى قازاق ادەبيەتىندە ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان اقىنداردىڭ ءبىرى. س. ماۋلەنوۆتىڭ سوعىستان كەيىنگى شىققان كىتاپتارى قازاق پوەزياسىنىڭ كەيبىر تابىستارى مەن كەمشىلىكتەرىن اڭعارتادى. قازاق ادەبيەتىندە ەلەۋلى شىعارمالار جازعان، وقۋشىلارعا اتى ءمالىم اقىندار از ەمەس. ولاردىڭ كوبىنىڭ-اق ادەبيەتتە وزىندىك ورنى، ءارقايسىسىنىڭ ءوز ءستيلىن تانىتارلىق داۋسى بار. س. ماۋلەنوۆ پوەزياسىنىڭ دا وزگەگە ۇقساماس ەرەكشە سىرى، اجارى بار. ءبىراق ءبىز ونىڭ سوڭعى ولەڭدەرىن ءسوز ەتكەندە جالپى قازاق پوەزياسىنا ءتان كوز قۋانتارلىق تابىستارىن، قىنجىلتار كەمشىلىكتەرىن اڭعارامىز. سوندىقتان دا وسى جيناقپەن بايلانىستى ءبىزدىڭ پوەزيامىزعا، كوپتەگەن اقىندارىمىزعا ورتاق ماسەلەلەردى قوزعاي كەتۋدى ءجون كوردىك.
ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، س. ماۋلەنوۆ پوەزياسىنىڭ وزگەدەن دارا قاسيەتى ونىڭ ەپيكالىق كۇشىندە، ولەڭدەگى حالىق پوەزياسىنا ءتان تەگەۋىرىندى جىگەرىندە سياقتى. وسى قاسيەت اقىننىڭ ادام سەزىمىنە ارنالعان العاشقى كوزگە «نازىك» كورىنەتىن ليريكالارىنان دا بايقالادى.
اڭسادىڭ، عوي، بىلەم، مەنى
الىس جۇرگەن كەزدەرىمدە،
جاسىرساڭ دا ساعىنىشىڭ
جازۋلى تۇر كوزدەرىڭدە.
مىنە، ماحابباتقا ارنالعان وسى ءبىر شۋماق ولەڭدە ءارى نازىك سەزىم، ءارى تولقىندى قايرات جاتىر. مۇنداي ولەڭدەردەن اقىننىڭ سىرى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ولەڭىنىڭ مىنەزى دە تانىلادى. سوڭعى كەزدە پوەزيا تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ولەڭ مىنەزىنە جەتكىلىكتى كوڭىل بولمەي ءجۇرمىز. كەيبىر اقىندى وزگەلەرگە ۇقساتپايتىن، ول اقىننىڭ كوڭىل كۇيىن، وي تۇكپىرىن تانىتىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە، ونىڭ جىرلارىنىڭ مىنەزىن اشاتىن ناعىز پوەزيالىق سىرلار بولادى. ولەڭگە ەرەكشە اجار بەرەتىن دە، قاسيەتىن تانىتاتىن دا وسى سىر.
ولەڭىممەن جىلدى قۋىپ قۇيعىتىپ،
مەن كەلەمىن وتكەن كۇنگە وكىنبەي.
جاڭا جىلدا، جاڭا جىرلار تۇر كۇتىپ
كالەنداردىڭ قول تيمەگەن بەتىندەي.
وسى شۋماقتاعى اقىن تاپقان وبراز جاڭالىعىن بىلاي قويعاندا، ولەڭنىڭ ەكپىنى، قىزۋى، جالىندى سوزدەردىڭ ورىندى قيىسۋى اقىن داۋسىنىڭ ايرىقشالىعىن تانىتىپ تۇر.
س. ماۋلەنوۆ جىرىنداعى تاعى ءبىر قاسيەت: اقىن حالىق بايلىعىن، حالىق مۇراسىن وتە ورىندى پايدالانادى. ول ءوز جىرىن حالىق ولەڭىنە ادەيى ۇقساتقىسى كەلمەيدى، ەل اۋزىنداعى سوزدەردى جيناپ ولەڭ قيىستىرۋعا تىرىسپايدى. كوپ جىرلارىندا حالىق ولەڭىنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ءوز كوڭىلىندە قورىتىپ، ايتار ءسوزىنىڭ اشەكەيى ايشىقسىز، قاراپايىمدىعىمەن-اق ويدى تەربەتەتىن دارەجەگە كوتەرەدى. جيناقتاعى «باستاي» دەگەن ولەڭ توسىن كوزگە جاي جەڭىل جازىلا سالىنعان سياقتى. ءبىراق بۇل ولەڭدە حالىق ولەڭىنىڭ قاراپايىمدىلىق، ۇندىك، تىلگە ورامدى قاسيەتتەرى وتە ايقىن سەزىلەدى. ولەڭنىڭ وقىعاندا تىلگە جەڭىل، ەركىن ەسىپ وتىراتىنى دا وسى پىكىرگە ايعاق.
بالالىقتىڭ بىرگە ءوتتى
جاقسى كۇنى، جاقسى ايى.
بولدىڭ بىزگە قۇرمەتتى،
بال مىنەزدى باتسايى.
وسى سياقتى ولەڭدەر س. ماۋلەنوۆ جيناعىندا از ەمەس، ولار اقىندى ورىس ادەبيەتىندەگى يساكوۆسكيي، تۆاردوۆسكيي تراديسيالارىنا جاقىنداتادى. ەكى ماسەلەنى ەسكەرتكىمىز كەلەدى. ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلى اقىندارىنان ۇيرەنگەندە ءبىزدىڭ سىنشىلارىمىز كوبىنە سىرتقى جالاڭ ەلىكتەۋدى، كەيدە ءتىپتى سيۋجەت ۇقساستىعىن، وبراز ۇقساستىقتارىن كورە قويىپ، سونى ماقتاۋعا ىڭعايلى تۇرادى. شىن ماعىناسىنداعى ۇيرەنۋ ولاي بولماسقا كەرەك. اقىننىڭ جاقسى ءداستۇردى قۋالاۋى، ياعني ءارپىن ەمەس رۋحىن مەڭگەرە ءبىلۋى كەرەك. ەگەر م. يساكوۆسكيي، ا. تۆاردوۆسكيي ولەڭدەرى ورىس پوەزياسىنىڭ حالىقتىق قاسيەتىن، جاي تولقىتار تەرەڭ سىرىن، اسەم سازىن تابيعي تۇردە بويىنا سىڭىرسە، قازاق اقىنى دا قازاقتىڭ حالىق پوەزياسىنداعى اسىل قاسيەتتەردى بويىنا سىڭىرە ءبىلۋى كەرەك — سوندا عانا ءوز پوەزياسىنداعى حالىقتىق جاعىن تەرەڭدەتە تۇسپەك.
ەكىنشىدەن، جاسىراتىنى جوق، كوپتەگەن قازاق اقىندارى حالىق پوەزياسىنا ۇقساستىقتى ار كورەدى. فولكلوردان ات-تونىن الا قاشادى. مۇنىڭ ءبارى ءۇستىرت ويدان تۋعان نارسە. شىنىندا دا ءبىزدىڭ سوۆەتتىك پوەزيامىزدىڭ مۇنارلى ءبىر كوزى ونىڭ حالىق پوەزياسىنا جاقىندىعىندا. بۇل پىكىرىمىز پوەزياداعى جاڭالىققا قارسى ۇعىنىلماسقا ءتيىس. ءار ءتۇرلى جاقسى اقىنداردىڭ كوپ بولۋى شارت. ال، سولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ ولەڭدەرىندە حالىق جىرىنىڭ سارىنى باسىم بولسا، ول ايىپ ەمەس.
حالىق جىرىنا تابيعي جاقىندىق س. ماۋلەنوۆ ولەڭىنە ەرەكشە سيپات، اجار بەرەدى. پوەزياسىنىڭ پافوسىن كۇشەيتىپ، جارقىن بەينە، تەگەۋىرىندى قايرات بەرەدى.
سوڭعى تورت-بەس جىلدىڭ ىشىندە قازاق ادەبيەتىندە، ادەبي سىنىمىزدا ولەڭدى سيۋجەتكە، ناقتىلى فاكتىنىڭ توڭىرەگىنە قۇرۋ تۋرالى كوپ ءسوز بولىپ ءجۇر. بۇل كوتەرىلگەن ماسەلەلەر قازاق پوەزياسىنا ەلەۋلى پايداسىن تيگىزدى. ورىنسىز شارىقتاۋعا، ايقايلى پافوسقا قۇرىلعان، پىكىرى بۇلدىر ولەڭدەر ورىندى سىنالدى. ءبىراق كوپ اقىندارىمىز ناقتىلى ولەڭ جازۋعا تىرىسىپ، پوەزيانىڭ قاناتىن قىسقارتىپ العان سياقتى. پوەزيانىڭ مىندەتى مەن پروزانىڭ مىندەتىن شاتاستىرۋعا بولمايدى. پوەزيانىڭ قاشاندا كولەمى شاعىن، ول از سوزبەن ويدى ءتۇيىپ تاستايدى، ونىڭ وبرازدىلىق جۇيەسى دە بولەك. پوەزيادا ءاربىر كىشكەنتاي فاكتىدەن وقۋشىنى تولعانتارلىق تەرەڭ قورىتىندى شىعارۋعا ءتيىس. جالىندى پافوس، اسقاق ويلار، تولعاۋلار، وتكەنگە، بولاشاققا وي جۇگىرتۋ پوەزياسىنىڭ ۇلەسى. ال، كەيبىر جەكە فاكتىلەرگە قۇرىلعان شاعىن كورىنىستەردى عانا بەرە الاتىن ەكپىنى باسەڭ، قادامى تار، دارمەنسىز ولەڭدەر پوەزيامىزدى جوعارىدا ايتىلعان قاسيەتتەردەن ءبىراز جۇدەتىپ تاستادى. وسى ارناعا سىرباي دا سوعا كەتكەن سياقتى. اقىننىڭ سوڭعى جيناعىندا «سۋى وسى نۇرانىڭ» دەگەن ولەڭ بار. بۇل ولەڭدە اقىندى شاحتەر ۇيىنە شاقىرعانى، شاحتەر ءۇيىنىڭ باسپالداعى كوپ ەكەنى، شاحتەر ايەلىنىڭ ەسىك اشقانى ايتىلادى. ال، ولەڭدەگى ايتايىن دەگەن بارلىق ويىن س. ماۋلەنوۆ بىلاي تۇيەدى:
باستا كەرەك جول قاتتى،
قالدىم ءبىر كەز سۋ سۇراپ.
سالقىن سۋدى ساۋلاتتى
كراندى اعاي ءبىر بۇراپ.
ورنىنان ول تۇرىپ
دەدى: «شىراق بۇلاعىڭ
ءوز ۇيىندە وتىرىپ
سۋ ىشەدى نۇرادان».
اقىن بۇل ولەڭىندە نە ايتپاق، وقۋشىعا قانداي وي تاستاماق بولعان؟ تەك شاحتەر ۇيىنە سۋ وتكىزىلگەنىن حابارلاماق بولسا، وعان بولا ولەڭ جازۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ ۇيگە سۋ ترۋباسىنىڭ وتكىزىلۋى ءبىزدىڭ وقۋشىلارىمىز ءۇشىن تاڭ قالارلىق جاڭالىق بولىپ پا؟ قارت شاحتەردىڭ — كوپتى كورگەن سوۆەت ادامىنىڭ اقىن اڭعارارلىق، پوەزيا تىلىندە جانىپ كورىنەرلىك ابزال قاسيەتتەرى قايدا؟ ول بۇل ولەڭنەن تابىلمايدى. سوندىقتان دا ولەڭ پوەزيالىق قاسيەتىنەن ايرىلىپ، گازەت بەتىندەگى حرونيكا دارەجەسىندە قالعان. جيناقتا مۇنداي ولەڭ از بولعانمەن ءبىزدىڭ شۇقشيا توقتالىپ وتىرعان سەبەبىمىز: سوڭعى كەزدە كەيبىر اقىندارىمىز، اسىرەسە جاس اقىندارىمىز ولەڭدى ءومىر تۋرالى جازۋدى وسىلاي تار ءتۇسىنىپ، تىم «ناقتىلى» ولەڭدەرگە قۇمارتىڭقىراپ ءجۇر. ال، مۇنداي تاقىرىپ تارلىعى، وي جۇدەۋلىگى، ولەڭ قاناتسىزدىعى كەيدە كەزدەسىن قالعانمەن دە نەگىزىنەن سىرباي پوەزياسىنا ءتان ەمەس. ونىڭ اقىندىق بەتىن كورسەتەتىن دە بۇل ولەڭدەر ەمەس. اقىننىڭ نەگىزگى قاسيەتى، ءوي-ورىسىنىڭ كەڭدىگى، پوەزياسىنىڭ تەرەڭ سىرى، ايىرىقشا كوركى مىناداي ولەڭدەرىنەن كورىنەدى.
«جاڭا باقىت جىل قۇسى
كەلەدى ءانى جىل باسى، —
جاس انانىڭ تۇڭعىشى
جاس ءسابيدىڭ قۇرداسى،
اشىلماعان كەندەردىڭ
اشۋعا تاس-تەمىرىن،
ايتىلماعان ەرلەردىڭ
جىرلاۋعا جاس ءومىرىن.
ۇلپىلدەگەن جاس بۇلتتان
جاڭا جاۋعان قارى بار،
كورىسۋگە اسىققان
كەلە جاتىر يانۆار.
مىنە، بۇل ولەڭنەن ەركىن شابىت، العىر قيال تانىلادى، جاندى جادىراتا جايدارى لەپ ەسەدى. پوەتيكالىق وبرازعا بولەنگەن وي سەزىلەدى.
ۇساق ولەڭدەردىڭ ەرەكشە ءبىر قاسيەتى: اقىن ويىنىڭ ليريكالىق گەروي ارقىلى، كوبىنەسە ءوز اتىنان سويلەيدى، نارسەگە ءوز قاتىناسىن، ءوز كوزقاراسىن، ءوز سەزىمىن تولعايدى. ءوز اتىنان سويلەۋ، «مەن» دەپ ايتۋ ءساتتى شىققان جاعدايدا اقىن جىرىن وقۋشىعا جاقىنداتا تۇسەدى. ال، ءساتسىز بولسا، وقۋشى اقىن پىكىرىن، اقىن سەزىمىن قابىلدامايدى. ءبىزدىڭ ادەبيەت سىنىمىزدا سوڭعى كەزگە دەيىن ليريكالىق گەرويعا ءتيىستى باعا بەرىلمەي كەلدى. اقىن قانداي نارسەنى ءوز اتىنان جازۋ كەرەك، قاي جەردە «مەن» دەپ ايتۋ كەرەك دەگەن تالاستار دا جوق ەمەس. ەگەر دە اقىن «مەن» دەپ ايتسا، ءوز اتىنان سويلەسە، ءوز سەزىمىن ايتسا، تار شەڭبەردە قالىپ قويادى، جەكە باستىڭ سەزىمىن جىرلايدى دەگەن پىكىرلەر دە بار. مەنىڭشە، «اقىننىڭ قانداي نارسەنى ءوز اتىنان ايتۋى كەرەك؟» دەگەن تالاس بولماسقا ءتيىس. ولەڭنىڭ تار شەڭبەردە قالىپ قويۋى، نە بولماسا ولەڭ ماڭىزىنىڭ تەرەڭ بولۋى اقىننىڭ ءوز اتىنان كوپتىڭ سەزىمىن بەرە بىلۋىندە. ءوز باسىنا جاقىن، ءوز باسىنىڭ سەزىمىن قايعى-قۋانىشىن جىرلاسا دا، نەمەسە كوپكە ورتاق ساياسي ماسەلەلەردى جىرلاسا دا تار شەڭبەردە قالىپ قويۋعا بولادى. ال، كەيدە جەكە باستىڭ قايعىسىن نە قۋانىشىن جىرلاۋدا، كوپكە ورتاق ءتىل، كوپتىڭ كوڭىلىنە جول تابۋعا بولادى. مىسالى، وسى جيناعىنداعى سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ «ۇلىما»، «اكەمە» دەگەن ولەڭدەرى جەكە باستاعى، اقىننىڭ ءوز باسىنداعى جاعدايدا قۇرىلعان سياقتى. اقىن ءوز قايعىسىن، ءوز قۋانىشىن جىرلاي وتىرىپ، كوپتىڭ كوڭىلىن تولعانتار وي تاستاعان.
كوز جۇمدىڭ بىلتىرعى وتكەن اپرەلدە
تابىتىڭ ءتۇسىرىلدى تاقىر جەرگە.
جاستىقتىڭ جالىنىمەن ءبىر جالعاسىپ
ۇزارعان كارى ءومىرىڭ جاتىر مەندە.
مۇندا اقىن ءوز اكەسىن كوپكە ورتاق اكە ەتۋگە، نە بولماسا اركىمنىڭ باسىندا ونداي جاعدايدىڭ بولارىن ايتۋعا تىرىسپايدى، الدىڭعى ەكى جولدا ولەڭدەگى وقيعا ءوز باسىندا بولعانىن ناقتىلى انىق ايتادى. وسى جەكە ادامنىڭ قايعىسى ونىڭ بولاشاققا سەنىمى اشەكەيسىز، ءبىراق كوركەم بەرىلگەندىكتەن ولەڭدەگى سەزىمدى وقۋشىنىڭ جۇرەگىنە جاقىن ەتەدى.
سىرباي ماۋلەنوۆ پوەزياسىنىڭ ءبىز بايقاعان نەگىزگى قاسيەتتەرى وسىنداي. «جولداس» اقىننىڭ بەسىنشى كىتابى. سوندىقتان دا بۇل كىتاپتاعى كەمشىلىكتەر مەن جەتىستىكتەر اقىن جولىن انىعىراق اڭعارتاتىن سياقتى. جيناقتا ساياسي ليريكالار ەلەۋلى ورىن الادى. ماۋلەنوۆ ادەبيەتكە العاش كەلگەن كۇنىنەن باستاپ ساياسي ليريكاعا بوي ۇرعان اقىن. بۇل جيناقتاعى «اۋىر كۇندە»، «كەلە جاتىر يانۆار»، «23ء-نشى فيەۆرال»، «باقىتتى ءبىزدىڭ بالالىق»،»ۋكراينا» اتتى ولەڭدەر ءساتتى شىققان. مۇندا اقىن ءار ولەڭدە جاڭا وبراز تىڭ ويلار ايتقان. ساياسي جىردى جۇرەكپەن تولقىپ شىققان ليريكالىق سەزىممەن شەبەر ۇشتاستىرا بىلگەن. ءبىراق بۇل جانردا ءالى دە اقىن كوپ ىزدەنۋى كەرەك سياقتى. «سەنىڭ داڭقىڭ»، «باستاۋشىمىز پارتيا»، «انت» ولەڭدەرى ءالسىز شىققان. بۇل ولەڭدەردە سونى پىكىر، تىڭ وبرازدار جوقتىڭ قاسى. اقىن كوپكە ءمالىم، ايتىلىپ جۇرگەن شىندىقتى پوەزيالىق بەينەگە بولمەي، بىركەلكى ۇيقاستىرىپ قانا شىققان. ساياسي ليريكا جازۋ وتە اۋىر، قۇرمەتتى. ول اقىننان ەلىمىزدىڭ ومىرىندەگى ءاربىر ۇلكەن وقيعاعا تەرەڭ تۇرعىدان قاراپ، ونى بەينەلەۋگە سونى وبرازدار تابۋدى تالاپ ەتەدى.
جالپى جيناقتاعى كەيبىر ولەڭدەر اقىن مۇمكىنشىلىگىنەن تومەن شىققان، كەيدە س. ماۋلەنوۆتىڭ ولەڭ فورماسىنا سالاق قارايتىنى دا بايقالادى. مىسالى: «بىلمەيمىن ءاتى-جونىڭدى» دەگەن ولەڭ كەيبىر ءساتتى جولدارىنا قاراماستان، ءالى بىتپەگەن، وبرازى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىپ ويى قورىتىلماعان. مۇنداعى ءۇش شۋماق ءبىر-بىرىن زاڭدى ءوربىتىپ، قابىسىپ تۇرمايدى. ءارقايسىسى ءار ويدىڭ ۇشتىعىن كورسەتىپ، ءار ولەڭنەن الىنعان شۋماقتارعا ۇقسايدى. «گرەسياعا»، «قارا كوز»، «امانكەلدى» كولحوزىندا» دەگەن ولەڭدەر دە جەڭىل قالقىندى جازىلعان. اقىن ويىنىڭ تەرەڭىنەن ەمەس، بەر جاعىنداعى تايىزىنان شىققان. ىسىلعان اقىننىڭ مۇنداي ولەڭدەردى جيناققا كىرگىزۋى ورىنسىز بولعان.
قازاق پوەزياسىندا سوڭعى جىلدارى شابان تارتقان جانر پوەما. سوڭعى ون شاقتى جىلدىڭ ىشىندە وقۋشىلار قابىلداعان ءساتتى پوەمالاردىڭ سانى از. پوەما جازۋعا ماۋلەنوۆ تا ءبىرازدان تالاپتانىپ ءجۇر. «جولداس» جيناعىنا اقىننىڭ ءۇش پوەماسى كىرگەن. بۇدان بۇرىن دا ءۇش-تورت ۇساق پوەماسى باسىلعان. ءبىراق س. ماۋلەنوۆ پوەما جانرىن مەڭگەرە الماي ءجۇر. وسى جيناقتاعى «سەكرەتار»، «ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن» پوەمالارى ناشار جازىلعان. بۇل ەكى پوەمادا اقىن سوۆەت ادامدارىنىڭ ەرلىك ەڭبەگىن سۋرەتتەمەك بولادى. ءبىراق جەكە ۇساق وقيعالاردىڭ توڭىرەگىنەن شىعا الماي، جىرىنىڭ تىنىسىن تارىلتىپ العان. «سەكرەتار» پوەماسىندا وبكوم سەكرەتارى ءالىموۆتىڭ ەتكەن ەڭبەگى ءسوز بولادى. ءبىراق اقىن پارتيا قىزمەتكەرىنىڭ وبرازىن اشا الماعان. پوەمادا ءالىموۆتىڭ ىشكى دۇنيەسى مەن، اسقاق وي-ارمانىمەن، قۋانىش-كۇيىنىشىمەن تانىسا المايمىز. اقىن پارتورگتىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسىن شابىتسىز تىزە بەرگەن. ۇلكەن پافوسقا كوتەرىلە الماي، جەكە دەتالدەرمەن وبراز جاساماق بولىپ ساتسىزدىككە ۇشىراعان.
«جول جامان بوپ كەلەدى،
الپىسقا ءبىر قويا الماي،
ايتپەسە وسى جەرلەردە
ورعىر ەدى قويانداي».
سەكرەتار قالدى ۇعىپ
شوفەردىڭ بۇل ارمانىن.
تۇزەۋگە جازعا قالدىرىپ،
ويلادى ءبىر ءسات جول قامىن.
بۇل ەكى شۋماقتىڭ كوركەمدىگى ونشا مىقتى بولماعانمەن، سەكرەتار مىنەزىندەگى ءبىر قاسيەتتى اڭعارتىپ كەتەدى. ءبىراق بۇل جەكە دەتال عانا. مۇنداي دەتالدەر وبراز جاساي الماي، تەك وبرازدى تولىقتىرۋى عانا مۇمكىن. ال، سەكرەتاردىڭ وبرازىندا ۇلكەن ارنا، تۇتاس جوتا جوق. ونىڭ بۇدان ارعى ارەكەتى بىلاي بەرىلەدى:
سەكرەتار بيۋرودا
شەشپەك بولدى بۇل ءىستى.
سودان كەيىن ءبىرجولا
ويى — باستاۋ جۇمىستى.
...مال قوراسىن سالالىق
بۇل كولحوزدا تۇراقتى.
دەگەن سوزگە قادالىپ
جۇرت پىكىرىن ۇناتتى.
...سىزدەرگە كەلدىم وقۋعا
ءبىر لەكسيا كەشكىلىك.
بۇل ۇسىنىس ماقۇل ما؟ —
— بارەكەلدە! — دەستى جۇرت...
مىنەكەي ءالىموۆتىڭ بارلىق ىس-ارەكەتى وسىنداي جۇدەۋ سوزدەرمەن ستاتيستيكالىق تۇردە باياندالا بەردى. پوەمانىڭ كوركەمدىك جاعى دا ناشار. اقىن بارلىق شەبەرلىگىنەن، ءسوز بايلىعىنان ايىرىلىپ قالعان سياقتى. «ءبىر كۇن ءبىر ءتۇن» پوەماسى دا وسى دارەجەدە شىققان.
بۇل پوەمالاردىڭ ءساتسىز شىعۋ سەبەبى نەدە؟ ارينە، كولەمىنىڭ ازدىعىنان ەمەس، ويتكەنى سىرباي — از ولەڭدە كوپ نارسە ايتا الاتىن اقىن. ءسوز جوق، اقىن جازىپ وتىرعان ويىن جەتە زەرتتەمەگەن. گەرويلارىنىڭ ومىرىنە تەرەڭدەپ كىرمەگەن. پوەما جازعاندا الدىنا انىق ماقسات قويا الماعان سياقتى. وقۋشىعا نەنى ايتامىن، سوۆەت ادامىنىڭ قانداي جاڭاشىل قاسيەتىن تىڭنان اشىپ، قانداي وي سالامىن دەگەن سۇراقتى شەشىپ الماعان. تەك جەكە فاكتىلەردى الىپ سودان پوەما قۇراستىرىپ شىعۋعا تىرىسقان سياقتى. بۇل پوەمالاردىڭ ساتسىزدىگىن سىربايدىڭ سيۋجەت قۇرۋدا شەبەرلىگى ازدىعىنان كورۋگە دە بولمايدى. ويتكەنى سيۋجەتتى قاراپايىم «ولمەس ءومىر» پوەماسىن اقىن اسەرلى، كۇشتى شىعارعان. بىزدىڭشە، اقىننىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋىنىڭ جانە ءبىر سەبەبى: ول ويىندا ءپىسىپ، ابدەن تولعانتقان، ايتپاسقا شىدامايتىن نارسەنى جازباي، جاڭا عانا ۇشتىعى كورىنىپ كەلە جاتقان، كوڭىلدە سارالانىپ بولماعان نارسەنى ايتۋعا اسىققان.
جيناقتاعى ءۇشىنشى پوەما—«ولمەس ءومىر». بۇل كولەمى شاعىن بولعانمەن اسەرلى ۇلكەن وتتى سوزدەرمەن جازىلعان. اقىننىڭ وڭ جامباسىنا كەلىپ قالعان پوەما وسى. مۇندا پوەمانىڭ گەرويى — فۋچيكتىڭ بار ءومىرى باستان-اياق باياندالماي، اقىن چەحوسلوۆاك حالقىنىڭ ەر ۇلىنىڭ باسىنداعى ەڭ ءبىر قيىن، شەشۋشى كەزەڭىن الىپ، سونى جىر ەتەدى. وسى قيىن كەزەڭدەگى فۋچيك باسىنداعى اسىل قاسيەتتى از عانا سوزبەن شەبەر اشقان. پوەمادا فۋچيك ءوز حالقىنا، كوممۋنيستىك پارتياعا دەگەن جالىندى زور ماحابباتى، حالقىنا ولمەس ەرلىگى، كەسەك ءىرى مىنەزى، قايىسپاس ەرلىگى، تەرەڭ ويى تەرەڭ سۋرەتتەلگەن.
تۇردى ونىڭ ءالى تالاي الدىندا سىن،
كوتەرىپ توسەگىنەن الدى باسىن.
ارمانى قۇلشىندىرعان العا سۇيرەپ،
ۇستادى قولعا وتتى قارىنداشىن.
جep مەن كوك قاراۋىتتى كۇيىنگەندەي
سەزگەندەي تۇتقىن جاننىڭ كۇيىن نەندەي.
ارمانىن تولعاي بەردى، تولعاي بەردى،
ءتۇيىلىپ ويعا باتىپ تۇك ۇندەمەي.
پوەمانىڭ كوركەمدىك جاعى دا شەبەر شىققان. مۇندا اقىننىڭ جالىندى پافوسى، ءسوز بايلىعى، ولەڭ ەركىندىگى مولىنان تانىلادى. ەگەر دە جوعارىدا ءبىز ءسوز ەتكەن «سەكرەتار» پوەماسىندا پەيزاج:
ەسكى اۋىلدىڭ جۇرتىنا
بولعان تالاي يناعاش.
قالىپ جاتىر قىلتيا
قازديا وسكەن جيدە اعاش، —
دەگەن سۋرەتى ناشار، قۇنارسىز سوزدەرمەن بەرىلسە، اقىن «ولمەس ءومىر» پوەماسىندا گەستاپونىڭ تاس تۇرمەسىن شەبەر سۋرەتتەپ قانا قويماي، جاي سۋرەتتىڭ وزىنە فۋچيكتىڭ ىزاسىن، تۇرمەنىڭ سۇسىن سىيعىزىپ جىبەرەدى.
ىزعارى مۇمكىن ەمەس شەشىنگەندەي،
جەرى جوق اياقتى دا كوسىلگەندەي
ءبىر جانىپ، ءبىر سونەدى سىقسيما شام
ءبىرجولا ءۇمىتىڭدى وشىرگەندەي.
ماۋلەنوۆ پوەزياسىنىڭ جاقسىلىق جاعى مەن كەمشىلىكتەرى وسىنداي. اقىن جىرىنىڭ جاقسى ۇلگىسى قازاق پوەزياسىنا ورتاق بولسا، ونىڭ كەمشىلىكتەرى دە كوپ اقىندارىمىزعا ءتان. اقىن ءقازىر ءوسۋ، ىزدەنۋ جولىندا. وسى جولدا ءوز پوەزياسىنداعى كەمشىلىكتەردەن ارىلىپ، جاقسىسىن جەتىلتىپ، ىلگەرىلەي بەرۋىنە تىلەكتەسپىز.
1954
You Might Also Like
-
انتون پاۆلوۆيچ چەحوۆ ءوزىنىڭ جورا-جولداستارىنىڭ اراسىندا وتىرعاندا، اۋىر كۇرسىنىپ: «مەن ولگەسىن ءبىر جىلدان كەيىن مەنىڭ شىعارمالارىم دا ولەدى»، — دەگەن ەكەن. وسى ءسوزدى ەرتەرەكتە ءبىر...
