اساۋ مەن تۇساۋ
شىركىن، دانا ادامداردىڭ ءجونى ءبىر بولەك قوي! ولار، قاي كەزدە بولماسىن، 93 زامانىنىڭ رۋحاني قارقىنىنان وزىپ وتىرادى دا، كەلەشەكتىڭ ءوز وكىلى سەكىلدى ءومىر سۇرەدى. سوندىقتان با ەكەن، داۋىرلەستەرى كەمەڭگەرلەردى كوبىنە-كوپ ۇعا بەرمەيدى ولاردىڭ قادىر-قۇرمەتكە بولەنگەن ۇزاق ومىرلەرى ولگەننەن سوڭ بارىپ باستالادى دا، جىلدار جىلجىپ، كۇندەر كەيىندەگەن سايىن جاسارا بەرەدى جارقىراي تۇسەدى قازاق حالقىنىڭ مىنە، وسىنداي ارداگەر ادامىنىڭ بipi — قوس ىشەكتىڭ قۇدىرەتى بولعان قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلى. ۋاقىت وتە كەلە ۇلى كومپوزيتوردىڭ ءومىرى مەن ونەرىنە دەن قويىپ، قىزىعا تۇسۋشىلەر مولايىپ كەلەدى. سولاي بولا بepyi زاڭدى دا. الايدا مادەنيەتى، جازۋ-سىزۋى ەرتە ءورىس الىپ، ەتەك جايعان ەلدەردەي ەمەس، قازاق حالقىنىڭ وتكەن-كەتكەنىنە شۇقشيا ءۇڭىلۋ قيىن-اق. ءباسپاسوزى، جازبا شەجىرەسى بولماعان، ارحيۆدەرەك جوقتىڭ قاسى بىزدەر ءۇشىن اراعا ءبىر عاسىر عانا مەرزىم سالىپ جاتقان ادامداردىڭ عۇمىرناما قۇپياسىن اشىپ ءبىلۋدىڭ ءوزى ءبىر قيامەت. اتتاپ باسساق بولدى، جۇگىنەتىنىمىز لەنينگراد پەن ورىنبوردىڭ ارحيۆتەرى. سوتتالىپ، ايداۋدىڭ «باقىتىن» كەرگەندەردى بولماسا، ولاردىڭ بىلەرى دە يەك استى: و جەر، بۇ جەر عانا. مۇنداي جاعدايدا، امالسىزدان، اڭىز-ەرتەگى مەن اۋىزەكى اڭگىمەلەرگە كوبiرەك قۇلاق تۇرۋگە تۋرا كەلەدى. ال، ولاردىڭ قانشاسى دۇرىس، قانشاسى بۇرىس ەكەنىن ءبىر اللانىڭ ءوزى بىلەدى. سوندىقتان ارعى اتالارىمىزعا زامانداس بولىپ، بۇگىن تاڭدا تاريحتىڭ تامىر — تامىر تىزىمىنە تىركەلىپ ۇلگەرگەن بابا دانالاردىڭ عۇمىرى تۋرالى قانى تامعان شىنايى شىعارما جازۋ عالامات ەنبەك پەن ۇشقىر قيالدى، بۇلجىتپاس بولجام مەن تاپقىر توپشىلاۋلاردى كەرەك ەتەدى-اق! ونىڭ ۇستىنە، اڭىز-ەرتەگىگە اينالىپ كەتكەن ۇلى ادامداردىڭ اۋىز ادەبيەتى دارەجەسىندە قالىپتاسىپ قالعان كەيىپ — بەينەلەرى بار. اۆتورلار ءۇشىن ولار دا ءبىر اۋىر اسۋ. شوقان، اباي، ىبىرايلاردى اۋىزعا الماعاننىڭ وزىندە، سىرىم، ماحامبەت، قۇرمانعازى سياقتى ارداگەرلەر حاقىندا ءار قازاقتىڭ وزىنشە وي-پىكىرى، بولجاۋ، توپشىلاۋى بار. ايتا بەرسە، كەدەرگى — بوگەت، اسۋ — بەل دەگەندەر قات— قابات-اۋ، قات-قابات! سولارعا قاراماي، قازاق حالقىنىڭ ءبىزدىڭ زامانعا شەيىن ءومىر ءسۇرىپ ارماندا كەتكەن ابزال ادامدارى جايىندا كوركەم شىعارمالار جازۋ بۇگىنگى تاڭدا كەڭ ءورىس الىپ وتىر. مارقۇم مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اباي تۋرالى الەمگە ايگىلى اسىل مۇرا، اتاقتى ەپوپەياسى، جۇلدىزىمىز شوقان تۋرالى سابيت مۇقانوۆتىڭ رومانى تاريحي تاقىرىپتارعا ساپار شەككەن — جيھانگەر جازۋشىلاردىڭ قولدارىنان تۇسىرمەيتىن جارىق — شىراعى. بۇل تۋىندىلار، دۇرىسىن ايتساق، ادەبي جەڭىستەرىمىزدىڭ توبەمىزگە كوتەرەر جالاۋى دەرلىك. ءبىراق ولار، جىكتەي كەلگەندە، پروزا مەن درامانىڭ جەمىستەرى عانا. ال، تاريحي ادامداردىڭ ومىرلەرى تۋرالى جازىلىپ، جوعارىدا اتى ايتىلعان كوركەم تۋىندىلارداي حالىقتىق ابىرويعا يە بولىپ وتىرعان پوەزيالىق كۇردەلى ەڭبەكتەرىمىز بار ما؟ بولسا، قايسى؟ ءدال وسى ساۋالعا كىدىرمەي، كۇرمەلمەي جاۋاپ بەرە المايتىن سياقتىمىز. مۇنداي باعىتتا جازىلىپ، اتى ايگىلى بولعان پوەزيالىق تۋىندى الەم ادەبيەتىنىڭ وزىندە ساۋساقپەن ساناعانداي. بۇل، ءبىزدىڭ توپشىلاۋىمىزشا، اقىندارعا عانا بايلانىستى ەمەس، نەگىزىنەن، پوەزيا جانرىنىڭ وزىنە تىكەلەي قاتىستى سەكىلدى. كۇردەلى قيۋ-قيۋ شىتىرمان ۋاقيعالاردى زامانىمەن تۇتاس قامتىپ سۋرەتتەۋدە، شىنىن ايتۋ كەرەك، پوەزيا، پروزا مەن دراماعا قاراعاندا، ءبىرقىدىرۋ يكەمسىزدەۋ، دارمەنسىزدەۋ دەر ەدىك. ولەڭنىڭ ۇساق-تۇيەك زاڭ — قاعيدالارىنىڭ وزدەرى-اق اقىنداردىڭ كوسىلە شابۋىنا تولىق مۇمكىندىك بەرە قويمايدى. كولەمى كول-كوسىر پوەزيالىق شىعارمانىڭ جارقىن، جاقسى جاعىنان گورى بوساڭ-بولجىرلىعا، شىنايىلىعىنان گورى جاساندىلىعى باسىمداۋ جاتادى. پوەزيا ءۇشىن ءبىر عانا دۇرىس، دالمە-دال ديالوگتىڭ ءوزى قانشالىق قارا تەرگە تۇرادى! (و، مۇنى داستان قۇمار اقىندارىمىز بىزدەن گورى جاقسىراق بىلەدى) «وسىنى ويلاسام ميىم اشيدى» دەگەندەي، شايىرلار جاعى مۇنداي ءارى قيىن، ءارى جاۋاپتى تاقىرىپتاردان ابىروي-اتاق دامەتپەيدى دە جۇك قويمايدى. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، حاميت ەرعالييەۆتىڭ كەمەڭگەر كۇيشىمىز، كومپوزيتورىمىز قۇرمانعازى جونىندە كولەمدى پوەما جازۋى جۇرەكتىلىك دەر ەدىك. كۇيشىنىڭ اسقان ونەرپازدىعى، تاريحي دەرەكتەردىڭ تاپشى، جۇتاڭدىعى، پوەزيانىڭ ۇزاق جولعا شىققانداعى ورالىمسىزدىعى — ءۇش بىردەي عالامات قيىندىق اۆتوردىڭ اتاقتى ادام تۋرالى ەڭبەگىنىڭ ابىرويلى اياقتالۋىنا شەك كەلتىرەتىن-اق سەبەپ — بەلگىلەر. ءبىراق...
ەسىمى ەلگە ايگىلى دانا دا ءبىر، اسقار اسۋ تاۋ دا 6ip. ەتەككە قاراي قۇلدىراي قۋلاعان ايدىك تاستاردىڭ سالدىر-گۇلدىرى مەن تەنتەك وزەننىڭ دولى كۇpكipi جارتاس، شىڭدارعا سوعىپ، كەيىن جاڭعىرىقسا، ادامزات قاۋىمىنداعى بولىپ جاتقان الۋان-الۋان قۇبىلىستار دا دانالاردىڭ اقىل، ونەرلەرشە بip-بip سوعىپ، جاڭعىرىقپاي وتە المايدى. قۇرمانعازىنىڭ قىراتتى جەردىڭ جىلان-جولىنداي يرەلەڭ، بۇرالاڭ ءومىربايانى مەن ءوزى تىرشىلىك ەتكەن قاراڭعى قوعامنىڭ كوركەم شەجىرەسى ونەرپازدىڭ تەرەڭدە اسقاق، نازىك تە جويقىن كۇيلەرىندە جازىلعان. سول كۇيلەردى تىڭدايمىز دا تەبىرەنەمىز، ەستيمىز دە ەلتيمىز. كوركەم ءسوزدى ورىسشادان قازاقشاعا، قازاقشادان قىتايشاعا اۋدارا بەرۋگە بولادى. ءبىراق مۋزىكا دەگەنىمىز ونەردىڭ وزگە سالاسىنداي ەمەس. ول ءبىر تۇردەن ەكىنشى ءبىر تۇرگە اۋدارىلمايدى. ويتكەنى مۋزىكانىڭ ءوزى ءبىر-اق ءتىلدى ونەر. ونى قاي ۇلت، قاي حالىق بولسا دا ۇعا بەرەدى. حاميت ەرعالييەۆ كەمەڭگەر كومپوزيتور، كوكجال كۇيشىنىڭ ءومىربايانىنا شىرايلى شىعارما جاساۋ ءۇشىن قۇرمانعازىنىڭ ءبىراز كۇيلەرىن مۋزىكا تىلىنەن پوەزيا تىلىنە اۋدارۋعا ارەكەت ەتكەن. مىسالى، دومبىرانىڭ قوس ىشەگىنە بەبەۋ قاعىپ بەزىلدەگەن «اقساق كيىك» پوەزيا تىلىندە بىلايشا سويلەيدى:
ىزىندە قانى قالدى، ءوزى قاشىپ،
بارادى بالا كيىك قىردان اسىپ.
نەلىكتەن اڭشى جىگىت بىرگە كەتپەي،
بارماعىن يەگىنە تۇردى باسىپ.
الدىنان كەپ تۇنەگەن كەلدى بيىك،
بۇل جولى اۋنامايدى قۇمىن ءسۇيىپ.
جاراسىن قولتىعىنا قاتتى قىسىپ،
شوشيدى اياعىنان اقساق كيىك.
شوشيدى اقىرعى رەت اقساق كيىك،
جاس قياق جاراسىنا كەتسە ءتيىپ.
بەيشارا، جەر بەتىنەن قۇتىلعانشا
جۇرەگى ءبىتتى بىلەم جانىپ-كۇيىپ.
مۇندا كۇيدىڭ باي مازمۇنى بايان ەتىپ، ۋاقيعا كورىنىسى سۋرەتتەلگەن. جان ۇشىرعان جاس كيىكتىڭ ايانىشتى مۇشكىل ءحالى مەن ونى وسى كۇيگە دۋشار ەتكەن مەرگەن اڭشى، جانى سۇلۋ ادامنىڭ مۇسىركەۋ سەزىمى وقۋشىنىڭ كوز الدىنا كەلىپ، كولدەنەڭ تۇرا قالادى. ءدال وسى پوەزيا «اقساق كيىك» كۇيىندە دە بار. ءبىراق ونداعى مۋزىكا ءحاميتتىڭ قالامىنان شىققان ولەڭ شۋماقتارىندا جوق. كۇيدىڭ مازمۇن-ماعىناسى مەن كورىنىستىك بەلگىلەرىن بەرە العانمەن، كۇيدىڭ دىبىستىق تابيعاتىن، ىڭىرانعان ىرعاعىن، شيىرشىق اتقان ديناميكاسىن، ارينە، جەتكىزە الماعان. سوندىقتان ءبىز مىسالعا الىپ وتىرعان شۇرايلى شۋماقتاردىڭ ءوزى وقۋشىعا قۇرمانعازىنىڭ كۇيىندەي بولىپ ەمەس، ەرعالييەۆتىڭ ولەڭىندەي بولىپ قانا اسەر ەتەدى. «قىزىل قايىڭ»، «تورەمۇرات» كۇيلەرىنىڭ پوەزياشا سويلەۋلەرى دە، مىنە،وسىنداي.
مۋزىكا پوەزيا ەمەس تە، پوەزيا مۋزىكا ەمەس. بۇل دالەل، تۇسىنىكتى كەرەك ەتپەيتىن اقيقات. ءبىراق پوەزياسى مول مۋزىكا كورىكتى دە، مۋزىكاسى باسىم پوەزيا ادەمى. ءاپالى-سىڭلىلى ەكى ونەردىڭ تاريحى وسىنى ۇقتىرادى. «ايجان قىز» كۇيىن پوەزيا تىلىنە اۋدارۋ ۇستىندە ەرعالييەۆ بۇل جايتتاردى تەرەڭدەپ تۇسپەگەن. جاڭاعى ايتىپ وتكەن بىرەر كۇيلەردەگىدەي ەمەس، مۇندا اقىن كۇيدىڭ مازمۇن-ماعىناسى مەن ءتۇر-پىشىن، ەكپىن- ديناميكاسىن مەيلىنشە تولىعىراق ساقتاۋعا قاتتىراق زەر سالادى... سوندىقتان ولەڭ «ايجان قىز» كۇي «ايجان قىزعا» ەگىزدەس، جاقىن تۋىس بولىپ شىققان. ول كۇيدىڭ دۇنيەگە اكەلۋ ۇستىندە ونەرپاز كومپوزيتور پوەزياعا قانشالىق تاقاۋ كەلسە، اقىن دا وسى شۋماقتاردى تۋدىرۋ ۇستىندە مۋزىكاعا سونشالىق تاقاۋ بارىپ قالادى.
تاق كۇنى تۋدىم،
بالاپانى قۋدىڭ ءوزىم بولدىم. اي-دىن
كولگە ءتوسىم شاي-دىم.
ۇشتىم، كەتتىم.
ءۇستىن كوكتىڭ
ارالاپ اس-تىم،
انىمە باس-تىم.
جەتپەي قالدى جەردەن
اتقان وعى مەرگەن،
تورە دە
كورە دە
ار-مان-دا،
اتا دا،
باتا دا
بار ماڭ-دا.
تا-تا-تا،
تا-تا-تا،
تا...
مۋزىكانى تۇسىنبەيتىن، دومبىرا نە باسقا ءبىر اسپاپتا ويناي المايتىن ادام مۇنداي ولەڭ جولدارىن ءوڭى تۇگىل، تۇسىندە دە كورە الماس ەدى. ال، ءحاميتتىڭ مۋزىكانتتىق قۇدىرەتى بۇعان بارىنشا جەتىپ وتىر. جانە-داعى، بۇل ءوزى جالاڭ دىبىستىق ەلىكتەۋ، ەشبىر ۋاقيعاعا بايلانىسسىز جازىلا سالعان جاۋاپسىز جولدار ەمەس. تەرەڭ ۇعىنۋ، مول سەزىنۋمەن جاسالعان شۋماقتار. ءبىز مىسالعا كەلتىرىپ وتىرعان «ايجان قىزدىڭ» پوەتيكالىق تۇرىندەگى جاس ارۋدىڭ وبرازى وسى تاراۋدىڭ باس جاعىندا بەينەلەنەتىن باي ادايدىڭ ەركە قىزىنا ۇيلەسە كەتەدى. ەركە دە ەستى، سۇلۋ دا سۇڭعىلا بيكەشتىڭ بۇكىل مىنەزىن: قيمىل-ارەكەتى مەن كورىك-كەلبەتىن اقىن زەرگەر شەبەرلىكپەن مۇسىندەي كەلىپ، وسى جولداردى، شۋماقتاردى جاسايدى. سالىستىرىپ بايقالىق:
ۇشقالاق توتايلىعىن ءجيى قىلا،
اسىلدى بايبىشەنىڭ يىعىنا.
موماقان قۇرمانعازى كەش ىلىكتى
ويناقى قارا كەزدىڭ قيىعىنا.
ءبىر ساتتە قالدى-تاعى تىجىرىنا،
سويلەدى بايبىشەگە قىز ۇرىنا:
— بۇل اعاش ازىدەگى ءدارۋىش پە
الدەكىم قۇشاتۇعىن قۇزىرىنا.
كىم بۇزعان دومبىرانىڭ ءمانى، شىركىن؟
قۇلاعىن بۇراعانسىپ... ءبالى، شىركىن!
اۋلەكى جارالماسا ادام دەگە
ءوزىنىڭ بايقاماي ما ءالى، سۇرقىن؟ —
ماڭدايىن ۇستاعانسىپ ءسال بۇگىلىپ،
بۇلايشا ارۋ بيكەش سالدى قىلىق.
ۇشىنان اياعىنىڭ جۇگىرگىشتەپ،
ىزىنشە دومبىرانى الدى جۇلىپ.
وسىدان كەيىن ارۋ «تاق كۇنى تۋ-دىم» دەپ باستالاتىن «ايجان قىزدى» تارتا جونەلەدى. بۇل جولداردى سۇيسىنە وقىپ، قۇنىعا سىڭىرگەن وقۋشى اقىن تراكتوۆقا جاساپ وتىرعان «ايجان قىز» كۇيىنىڭ پوەزيالىق تۇرىنە امالسىز يلانادى. دەگەنمەن وقۋشى رەتىندە وسىلاي ريزا بولا وتىرىپ، ادەبيەتشى رەتىندە سىن-پىكىر ايتپاۋعا بولمايتىن جايتتار تاعى بار. ولاردىڭ ءبارىن بىردەي جيناپ-تەرىپ، ماقالانىڭ فينالىنا الىپ قالماي، ءبىرازىن ءسوز اراسىندا، وسى جەردە اقتارعانىمىز ءجون سەكىلدى ولار، سۋىرتپاقتاپ ايتقاندا، مىنالار: ءبىرىنشى — كۇي جولىندا ىرعاق بىرلىگىمەن قوسا، مازمۇن تۇتاستىعى دا قاتال ساقتالادى. پوەمانىڭ اۆتورى بولسا، بۇل ءپرينسيپتى اياعىنا شەيىن ۇقىپتى ۇستامايدى.
بالاپانى قۋ-دىڭ
ءوزىم بولدىم. اي-دىن
كولگە ءتوسىم شاي-دىم.
وسىنداعى «ايدىن» مازمۇن جاعىنان ءۇشىنشى جولدىڭ قۇرامىندا دا («كولگە» دەگەن سوزگە انىقتاۋىش)، ورنى، ىرعاعى، ۇيلەسىمى جاعىنان ەكىنشى جولدىڭ قۇرامىندا. ءسويتىپ، ىرعاقتى بۇزباسا، مازمۇندى، مازمۇندى بۇزباسا، ىرعاقتى بۇزۋعا ءماجبۇر بولىپ تۇر. ەكىنشى — كۇيدىڭ ىشكى استارىن، مازمۇن-ماعىناسىن اشۋدا ەشبىر ارەكەت، قىزمەت اتقارمايتىن باسى ارتىق، بوس بەلبەۋ سوزدەر دە بار. «تاق كۇنى تۋدىم» دەگەندەگى «تاق» تا ءبىر، سەميانىڭ جۇمىس ىستەمەيتىن دەنى ساۋ جاس مۇشەسى دە ءبىر، ماسىل. ول اقىنعا ءوزىنىڭ بارلى-جوقتى ماعىناسىمەن ەمەس، ءبىر بۋىندى ءسوز بولۋىمەن عانا جانە «تۋدىم» دەگەن كورشى سوزبەن دىبىستىق ۇندەستىگى ءۇشىن عانا كەرەك ەكەن. بۇل، ارينە، اقىن تاراپىنان جىبەرىلگەن سەلكەۋ، سالاقتىق.
تورە دە
كورە دە
ار-مان-دا، —
دەگەن جولدار تاعى بار. العاشقى سوزگە تۇسىندىك دەلىك، ال، eكىنشىسىن («كورە» دە دەگەندى نە دەپ ۇعامىز؟ كوررەكتوردىڭ قاتەسى بولىپ جۇرمەسە، اقىلعا سىيمايدى.
تا-تا-تا،
تا-تا-تا،
تا —
الدىڭعى ولەڭ تارماقتارىنىڭ ەشقايسىسىن دا ءتۇر — فورما جاعىنان قايتالاپ تۇرعان جوق. ەندەشە، ولاردى بۇل كۇيىندە ەمەس، ءسوز ونەرىنە تولىق اينالدىرىپ، ماعىنالاندىرىپ الۋ كەرەك ەدى. سوسىن بارىپ دىبىستىق قايتالاۋ جاساسا، وڭىپ كەتەر ەدى-اۋ! اقىن ولاي ەتۋدى اۋىرسىنىپ، ارتىق جۇمىس ىستەمەگەن دە، كۇيدىڭ پوەزيالىق ءتۇرى مازمۇن جاعىنان اقتالماي، ءتۇر جاعىنان تولىقپاي قالا بارعان. ءجا!.. بۇلار قىراعى دا قاتال رەداكتوردىڭ قاعىپ-اق تاستايتىن نەمەسە اۆتوردى يىعىنان باسىپ وتىرىپ، جوندەتىپ الاتىن اقاۋلى شۋماقتار عانا عوي!
قۇرمانعازىنىڭ كەلەر ۇرپاققا دەپ ميراس ەتىپ قالدىرعان كۇي مۇراسى ۇشان-تەڭىز. قاعازعا، نوتاعا تۇسىرمەي-اق حالىقتىڭ جادىندا سارى مايداي ساقتالىپ كەلگەن الۋان ءتۇرلى كۇيدىڭ اتتارىن عانا كوشىرىپ شىعۋدىڭ وزىنە ءبىر پاراق قاعاز كەرەك. تۋ تاريحىن الساق، ولاردىڭ ءارقايسىسى ءبىر داستان بولماس پا ەدى. ونىڭ ۇستىنە، كومپوزيتور دەگەنىمىز شىتىرمان سيقىرلى سەزىم دۇنيەسىنىڭ ادامى. بىردە جالپى حالىقتىق مۇڭ-زاردى كۇڭرەنە كۇيگە ءتۇcipce، بىردە سوقا باستىڭ دا قايعى-شەرىن شامىرقانا شەرتىپ بەرەدى. ءبىراق ۇلى كۇيشى ەلىن جىرلاسا، ءوزىن، ءوزىن جىرلاسا، ەلىن ءبولىپ قالدىرمايدى. «قايران شەشەم دەپ» زار ابزال اناسىن كورگەندەگىسى ەزىلە ەگىلگەن پەرزەنتتىڭ عانا زارى ما؟ «Kوبىك شاشقانداعى» بەتى قاتتى زوبالاڭ — اپات حالىقتىڭ عانا باسىنا تونگەن اجداھا — بۇلت پا؟! «قۇرمانعازىنىڭ» اۆتورى بۇل جايلاردى دا ەستەن ەكى ەلى شىعارمايدى.
ارتى جەتتى اعىزىپ شاپقان اتتاي،
كوبىك بەينە كوك تاسقا شاققان وتتاي.
شاشىرايدى جان-جاققا:
اي استىندا
جەردەگىلەر قۇلايدى شاتقالاقتاي.
جاپىرىلدى جاعالاي مايدا قۇراق،
ارۋانانىڭ بوتاسى ويدا اڭىراپ.
قاتىن-بالا باقىرعان، يت ۇلىعان،
اق تولقىننىڭ ىشىنە قوي جامىراپ.
تاعدىر ەلدى تاپ قىلدى تاعى ازاپقا،
ايعاي-سۇرەڭ ۋ زادى جاعا جاققا.
اداسقاندى شاقىرىپ الداعىلار،
قىر باسىندا كۇپىنى جاعادى وتقا.
ۋا، سۇمدىق-اي!.. ەر جۇرەك شوشىنادى.
تارقاتىپ تا بولماعان شاشىن ءالى،
اق كوبىكتىڭ ۇستىندە قاراۋىتىپ،
ولگەن سۇلۋ بۇرىمى شاشىلادى.
وسىعان دا اي ارسىز نۇر قۇيادى:
سۋدا ءسابي ساۋساعى تىربيادى.
قۇرمان بەينە قۇلپىتاس... بىلەر مە ەدىڭ
قايدا كەتىپ سورلىنىڭ تۇر قيالى؟..
قۇرمانعازى «كوبىك شاشقان» كۇيىن شىعاراردا ءدال مۇنداي عالامات قۇبىلىستى كوردى مە، كورمەدى مە — ول اراسى الماعايىپ. ەگەر كورگەن بولسا، اقىن ايتىپ وتىرعان ادامنىڭ زارە-قۇتىن الاتىن وسى كورىنىستەن ارتىق بولماعان شىعار. بۇل شۋماقتار ەكى كىتاپتى «قۇرمانعازى» پوەماسىنىڭ ىشىندەگى شۇرايلى دا شىرايلى شۋماقتار، شىن شابىتتىڭ ساف پەرزەنتتەرى دەر ەدىك. مەن ءوزىم «كوبىك شاشقان» كۇيىنە قۇلاق ءتۇرىپ وتىرىپ، اشۋلى تەڭىزدىڭ سۇراپىل شۋىلىن، جانتالاسا قاربالاسقان قيساپسىز حالىقتىڭ ولەرمەن زارىن ەستيمىن، پوەمانىڭ «كوبىك شاشقان» تاراۋىن وقىپ وتىرىپ ايۆازوۆسكييدىڭ «توعىزىنشى ۆالىن» باسەكەگە شاقىراتىن توقسان ءتۇرلى تەڭىز پەيزاجىن كوز الدىما ەلەستەتەم. ءتىرى جاننىڭ توبە شاشىن تىك تۇرعىزاتىن قورقىنىشتى ۋاقيعا دومبىرانىڭ سۇيەكسىز ىشەگىندە عاجايىپ ءۇن، پوەزيانىڭ تيەكسىز تىلىندە عاجايىپ سۋرەت بولىپ شىققان. ايگىلى كومپوزيتوردىڭ اتاقتى كۇيىندەگى كورىنىس، دىبىس كولدەنەڭ اپاتتىڭ كوشىرمەسى عانا ەمەس، ول قازاق حالقىنىڭ سول تۇستاعى بوسىپ — كوشكەن، قاشىپ-پىسقان، بارار جەر، باسار تاۋ تاپپاعان قاسىرەتتى ءحالىنىڭ مۋزىكا تىلىندەگى جيناقى وبرازى. اق باستى ايداھار تولقىندارمەن تايتالاسىپ تۇرىپ ايتاتىن اسقاق كۇيشىنىڭ مىنا مونولوگىنان ءبىز وسىنى اڭعارامىز:
— ءبارى، — دەيدى ول، — بارماقتاي ب ا ق ءۇشىن-اۋ!
باقىتتان تۇل، سۇم زامان تاعىسىن-اۋ!
تويدىرىپ-اق ءبىتتى عوي قۋ قۇدايدىڭ
جاقسىلىعىن جالىنىپ تاعى سۇراۋ.
ال، باقىتتى ءار جەردەي شۇقىنىپ تاپ،
ءبىتىر، زەكەت، سالىقتان سىتىلىپ قاپ.
ساعان، قازاق وپاسىز تولقىنداردىڭ
ولجالىسى كۇلەدى سىقىلىقتاپ.
ەپيلوگتى قوسپاعاندا، پوەما وسى تاراۋمەن بارىپ اياقتالادى. جالپاق ەلدىڭ جاي-كۇيىن مىنانداي بولىپ جاتقاندا «نە بولار دەپ سۇراما، كەيىن، كۇنىم»، — دەيدى قۇرمانعازى. كەمەڭگەر كومپوزيتوردىڭ اۋزىنان ah دەپ جالىن اتا شىققان ىستىق سوزدەن ونىڭ قارعا تامىر حالقىمەن ماڭگى-باقي بىرلىگىن، اجىراماس تۇتاستىعىن سەزىپ قالامىز. پوەمانىڭ وزەكتى يدەياسى دا وسى بولسا كەرەك.
حاميت ەرعالييەۆ «اكە سىرىن» ارمانسىز ايتىپ بولعان سوڭ، «ۇلكەن جولدىڭ ۇستىمەن» قۇيىنداتىپ وتىرىپ، «ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزىنا» كەلىپ جەتتى، ودان شىعىپ «سەنىڭ وزەنىڭە» باردى. بۇل ءتورت پوەما سەرپىندى اقىننىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعىندا ءوز الدىنا جەكە ءبىر كەزەڭ. سىنشى جۇرتشىلىعىمىز ادەمى دەپ جۇرگەن «اكە سىرى» تەرەڭ تولعانۋ، تىنىمسىز ويلانۋعا جومارت. «ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە» ادامنىڭ وي-سەزىمىمەن بىرگە، ارەكەت-قيمىل مولىراق. وقۋشىنى جالىقتىرمايتىن سەرگەك، كوڭىلدى تارتىمدى داستان. ال، «ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزىندا» ۋاقيعا ءوز الىنشە قويۋ، ءبىراق سونىڭ ءبارى دەرەكتى فيلم سياقتى ءومىردى ءبىر عانا قىرىنان، جالعىز عانا قابىرعاسىنان الىپ كورسەتەدى. سونىڭ وزىندە، الدىڭعى ەكى پوەماعا قاراعاندا مۇندا دالدىك، ناقتىلىق الدەقايدا باسىم. بۇل ءتورت تۋىندىنىڭ ىشىندە ءجونى بولەك — «سەنىڭ وزەنىڭ». ول اقىننىڭ شىعارماشىلىق تابىس-ولجالارىنىڭ تۇگەلدەي باس قوسىپ، توقايلاسقان تۋىندىسى. ونى پوەما دەۋگە دە، ولەڭمەن جازىلعان رومان، دايىن كينوسەناريي دەۋگە دە تولىق دالەلدەر بار. ۋاقيعانىڭ بىردەن شارىقتاپ دامۋى، شيەلەنىسە شەشىلۋى درامالارداعىداي تارتىمدى، پروزاداعىداي تاتىمدى. وعان قاراعاندا «قۇرمانعازى» داستانىنىڭ ءجىبى بوساڭداۋ ءتارىزدى. وعان الدا توقتاماقپىز. از سويلەپ، كوپ ايتۋدى دا، كوپ سويلەپ، از ايتۋدى دا وسى پوەمادان تاباسىز.
...ءومىردىڭ الدامشى ەدى جالتىراعى،
بىلمەيمىن، قايدا ەكەنىن جان تۇراعى.
بولسا دا بۇگىن سەندىك، ەرتەڭ بوتەن
جارتاسى تۋعان جەردىڭ، جاپىراعى.
...الدىندا ازابى ايقىن، باعى تۇمان.
...مەن بە ەكەم باقىت جولىن توسپالايتىن،
سۇر زامان قارا قۇلپى تاستان ايقىن.
سور-ازاپ، بەينەت مەنىڭ دۇعالىعىم —
بويىمنان ولە-ولگەنشە تاستامايتىن، —
دەگەن شۋماقتار مەن جىر جولدارىنىڭ ءارقايسىسى ءبىر داستانعا تاتىرلىق سالماقتارى بار ەمەس پە؟! جۇيرىك كوڭىل وقۋشى بۇل ۇزىندىلەردەن سوناۋ وتكەن سۇر زاماننىڭ سۇرىق-سىيقىن، قازاق ەلىنىڭ حال-كۇيىن اينا-قاتەسىز كوز الدىنا اكەلەر ەدى. از سويلەپ، كوپ ايتۋ دەگەن، مىنە، وسىنداي بولسا كەرەك. مۇنداي باقىت سوزگە ساراڭ، ويعا جومارت شايىرلاردىڭ عانا باسىنا بىتەدى. ءبىراق حاميت ەرعالييەۆ الاكول. ول ءوزىنىڭ جاقۇتتاي ءبىر جاقسى جولىن باسقا ءبىر جۇپىنى جىر جولىمەن كومىپ بەرەدى دە، ونىسىن جانا ءبىر جارقىن شۋماعىمەن جالما-جان قايتا ارشىپ الادى. «قۇرمانعازىنىڭ» وقۋشىسى بىردە قانات ءبىتىپ شالقىسا، بىردە ءيىنى ءتۇسىپ رەنجيدى. ىسسى مەن سۋىقتى بىردەي كورەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، پوەمانىڭ باس جاعى، «ارناۋ»، «پرولوگ ورنىنا»، «قوزىباق سازى»، «اقساق كيىك» دەپ اتالاتىن تاراۋ-بولىمدەر باسى ارتىق، قوسالقى دۇنيەلەر. الدىڭعى ەكەۋىنىڭ ورنىنا ادەمى ءبىر ارناۋ نە ءبىر ويلى پرولوگ جاراپ جاتىر. تولىققاندى پوەما «ەرەگىس» تاراۋىنان بارىپ باستالادى. الدىڭعى جيىرما بەتىن وقىماساڭ دا ۋاقيعانىڭ ەش بۇزىلمايدى. «قوزىباق سازى»، «اقساق كيىك»تاراۋلارى تاقىرىپ جاعىنان عانا تۋىس-باۋىر دەمەسەك، پوەمانىڭ كومپوزيسيالىق جۇيەسى جاعىنان كەلگەندە ارىدەن بارىپ قوسىلاتىن الىس اعايىندار. ولار پوەمانىڭ باسقا بولىمدەرىمەن دە ءوزارا ەتەنە بولىپ، ىشەك-قارىندارى ارالاسىپ جاتقان ولەڭدەر ەمەس. كەمەڭگەر كومپوزيتور تۋرالى جەكە-دارا باللادالار عانا. ءبۇتىن كيىمگە جاپسىرعان جاماۋداي بولىپ، انادايدان جار سالىپ تۇرعان بۇل تاراۋلاردى، ۋاقيعا جاعىنان داستاننىڭ وزىمەن كىرىكپەگەن سوڭ، اقىن حرونولوگيالىق ءتارتىپتى ساقتاي وتىرا، كىلتىن تاۋىپ، ولاردى شىعارمانىڭ ءون بويىنا سىنالاپ جىبەرۋى كەرەك ەدى. ونداي مۇمكىنشىلىك جوق ەمەس، جەتىپ جاتىر... بۇل تاراۋلاردىڭ نەگىزگى اۋىلدان اۋلاعىراق بارىپ قونىس تەبyi، اسىلى، پوەمانىڭ جازىلۋ پروسەسىن ءبىراز ۋاقىتقا ۇزىلۋىنەن، اۆتوردىڭ جوسپارىنىڭ ازدى-كوپتى وزگەرتىپ، باسقا باعىت الۋىنان بولۋى كەرەك.
«ەرەگىستەن» باستالىپ اقىن كوسىلىپ بەرەدى. وقۋشى قۇدىرەتتى حيكايانىڭ جەتەگىنە ەرىپ، ىلەسىپ وتىرادى دا، پوەمانىڭ اقىرىنان بارىپ ءبىر-اق شىعادى. ءتورت مىڭ جولعا تاياۋ ولەڭ پوەزيالىق شىعارما ءۇشىن از دا ەمەس، ونەرپاز كۇيشىنىڭ ءومىرىن تولىق قامتىپ، مولىراق قارپۋ ءۇشىن كوپ تە ەمەس. پوەمانىڭ سوزالاڭدىعىن سەزىندىرەتىن سەبەپ-سالدار جاعىنا ءبىراز توقتالعان ءتارىزدىمىز. ال، ەندى ونىڭ سول سوزالاڭ ۇزاقتىعىن سەزدىرمەي، وقۋشىنى باۋراپ الىپ، الداپ اكەتەتىن ايرىقشا قاسيەتتەرى قانداي؟! ول — حاميت ەرعالييەۆتىڭ سۋرەتكەرلىگى. بۇل جاعىنان العاندا، «قۇرمانعازى» بەزەندىرىلىپ شىعارىلاتىن كىتاپ.
...ەلەمەي زەكىرگەنىن ءبىر شالدىڭ دا،
ەلەمەي دەسە بىرەۋ: — قامشى الدىن با؟
— تايانىپ ەكى جاعىن وسى بالا،
كۇيشىنىڭ جاتقان ەدى قارسى الدىندا.
...جيھازعا قىزىل-جاسىل، كوك-قارالى،
كوڭىلدى وتكىر كوزى كوپ قارانى.
جالىندى جاس قوناعىن يشاراتپەن
ايەل دە كوز استىنان جەپ بارادى.
...ۇستىنە، باسىنا دا قارا سالعان،
ءبىر ۋىس، ارۋ تۇرقى الاسارعان،
جىپ-جىلى جاس باۋىرىن بۇلكىلدەتىپ،
اقىرىن اق ماماسىن بالا سورعان.
وقۋشى بۇل جولداردان ولەڭ عانا وقىپ قويمايدى. سۋرەت كورمەسىندە جۇرت كارتينالار قاراعانداي، كينو كورگەندەي بولادى. حاميت پوەزياسىندا دەرەك از ۇعىمدارعا قۇرىلعان جالتىراق، جالتاڭ شۋماقتار كوپ ۇشىرامايدى. ونىڭ پوەزياسى ناقتىلى، جاندى سۋرەتتەرگە تولى. وقۋشىسىنىڭ ويىندا ادەمى ۋاقيعا، كوڭىلىندە كوركەم كورىنىستەر قالاتىنى سوندىقتان بولسا كەرەك. اقىننىڭ بۇل ەلەۋلى ەرەكشەلىگى، قىمبات قاسيەتى سوناۋ «ۇلكەن جولدىڭ ۇستىنەن» باستالعان بولاتىن، قازىردە ول جەتىسۋ، تولىسۋ پروسەسىندە. حاميت ءتارتىپقوي رەجيسسەر سياقتى، شىعارما كەيىپكەرلەرىنىڭ قيمىل-ارەكەتىنەن كوز الماي باعىپ وتىرادى. «مىنا قالپىن جاساندى، ولاي ەمەس، بىلاي تۇرۋ كەرەك!» — دەپ نۇسقاۋ بەرەتىندەي، كەيىپكەرلەرى تالانتتى اكتەرلەرشە كەلىستىرىپ وينايدى. اۆتور ولاردىڭ بولىمسىز ۇساق-تۇيەك قوزعالىستارىنىڭ وزىنە باسا كوڭىل اۋدارادى.
ءبۇيىرىن تايانادى ەنتىگىپ كەپ،
ول سولاي ءومىر كەشكەن ەلىرىپ تەك.
مازاعىن ماقتان قىلا سويلەگەندە،
قامشىسىن كوتەرەدى ەكى بۇكتەپ.
جەلىگىپ جەلكەسىندە، ماڭدايىندا
ءالى دە وينار ەدى كوك قالپاعى.
ەشقانداي دا ەرسى قيمىل، ارتىق ارەكەت جوق. ءبارى ورىندى، ءبارى دالەلدى، شىنايى. اقىننىڭ ايتقانىنا سەنبەسكە، ءشۇبا كەلتىرۋگە شاماڭ جوق. حاميت قالامىنان ونگەن وبرازداردىڭ كوبىنە-كوپ ءساتتى شىعاتىنى دا ونىڭ وسى سوم سۋرەت جاساۋعا ۇستالىعىندا جاتىر. قانىپەزەر تورەمۇرات پەن ونىڭ باس الار قاراقشى ساردارلارىنىڭ بۇكىل بەت پەردەسىن ەرعالييەۆ ەكى-اق ولەڭ جولىمەن بەينەلەپ بەرەدى. «اۋرۋعا قورعاسىننىڭ ۋىن بەرىپ، جاسايدى تاۋىپتەرى وقتان ءدارى». شاعىن ءسوزدى شالقار ماعىنالى جولداردىڭ ءبىرى. مۇندا، تاعدىردىڭ داۋىلى ايداپ بارىپ، قۇرمانعازى تاپ بولعان ادام قاساپشىلارىنىڭ بارشا سۇمدىعى سىيىپ تۇر.
ادامنىڭ ساناسى قوقىستار جاشىگى ەمەس. ول كىر-قوقىس، ءشوپ-سالامداردى لاقتىرىپ تاستاپ، سارى التىنداي ساف شىعارمالاردى عانا جادىندا ۇستايدى. قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرى مىنە، وسىنداي اۋىر ەمتيحان — ۋاقىت سىنىنان ءوتىپ، حالىق كوڭىلىنە ماڭگى ۇيالاعان عۇمىرلى كۇيلەر. ولاي بولسا، كومپوزيتوردىڭ ۇلىلىعىندا داۋ جوق. كەمەڭگەر ونەرپاز-كەمەڭگەر ادام. ونداي كىسى زامانى قانداي لاس، قانداي كۇيەلى بولسا دا، ءوزىنىڭ ادامگەرشىلىك ارىنا تيتىمدەي دە كىر شالدىرماي وتەدى. قۇرمانعازى تىرىسىندە كورمەستى كورگەن، كولدەنەڭ كوزگە تالايسىز، باقسىز ءبىر سورلى، ءبىراق تابيعات بەرگەن تاڭعاجايىپ تالانت پەن ەرەن ونەرپازدىقتان اسقان ب ا ق بار ما؟! حاميت ەرعالييەۆ پوەماسىنىڭ قۇندىلىعى دا، مىقتىلىعى دا، مىنە، وسى جايلاردى قوزعاۋعا شەيىن كوتەرىلىپ، ۇلى كومپوزيتوردىڭ شىرعالاڭ ومىرىنەن ۇلكەن-ۇلكەن فيلوسوفيالىق تۇيىندەر جاساۋىندا.
باقىتتان، قۋعىننان دا سىباعالى،
ءبىر ءوزىڭ ءتاڭىرىنىڭ ەكى ۇلىسىن.
ومىردە انشەيىن نارسە جوق. ونەر دە، عىلىم دا ساتۋلى. ءبىراق ولاردى التىنعا ەمەس — ەڭبەككە، ۋاقىتقا، دەنساۋلىققا عانا ساتىپ الۋعا بولادى. پوەمانىڭ قىرىق قىرتىس، قات-قابات قالتارىستارىن وي كوزىمەن تىنتە قارايتىن بولساق، ءبىز وسى جايلاردى امالسىز اڭعارامىز. قۇرمانعازىنىڭ ۇلىلىعى دا — وسىنداي ۇلكەن قيىندىقپەن كەلگەن اسا قىمبات قادىر-قاسيەت. بۇل تۇرعىدان العاندا، حاميت ەرعالييەۆتىڭ كەمەڭگەر كومپوزيتورىمىز تۋرالى پوەماسى ونەر قۋعان وقۋشىعا ۇلگى-ونەگە، تالىم-تاربيە بەرەرلىك تۋىندى.
ادامزات قوعامىندا ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتاتىن ىركەس-تىركەس سان الۋان سالالى قۇبىلىستاردىڭ قاي-قايسىسى دا ءوز بەتتەرىنشە بولەك، جەكە-دارا كۇش ەمەس، ولاردىڭ ءبارى دە بىرىمەن-بىرى ىلىك-شاتىس، ارالاس-قۇرالاس، قىسقاسى، تابيعي تۇتاستىقتا. سوندىقتان رەاليست جازۋشى، قاندايدا تاقىرىپتا قالام تارتپاسىن، ونى وزگە قوعامدىق قۇبىلىستاردان ءبىرجولا اجىراتىپ الىپ، سول جالقى كۇيىندە جالاڭ سۋرەتتەپ كەتە بەرمەيدى، جازىپ وتىرعان ۋاقيعاسىنا، تىرشىلىك — بولمىسقا، كەيىپكەرلەر تاعدىرىنا بايلانىستى قوعامدىق، تاپتىق، ەكونوميكالىق، تاريحي جاعدايلارعا امالسىز ورالۋمەن بولادى. وبەكتيۆتى يدەيا دەگەننىڭ ءوزى، مىنە، وسىندايدان تۋادى. ونىسىز ءومىر ايناسى بولارلىق شىنايى شىعارمالار جاسالار ما ەدى! حاميت ەرعالييەۆ تە كەمەڭگەر كومپوزيتوردىڭ كوركەم ءومىربايانىن جازۋ ۇستىندە ۇنەمى ەنىپ-ەنىپ وزگەرىپ جاتقان تابيعي بايلانىستاعى بىرنەشەلەگەن كۇردەلى قۇبىلىستاردى اتتاپ كەتپەيدى.
سونىڭ ءبىرى — و كەزدەگى كوركەم ونەردىڭ ءحالى. پوەماداعى قۇرمانعازىنىڭ ءومىرى — ونىڭ سوقا باسىنىڭ عانا تاعدىرى ەمەس، ونەردىڭ دە تاعدىرى. كەمەڭگەر كومپوزيتوردىڭ تراگەدياسى — قازاق مۋزىكاسىنىڭ تراگەدياسى بولىپ شىققان. كۇي تۋرالى كول-كوسىر كوپ ءسوز بولماسا، قۇرمانعازىنىڭ وبرازى تولىق تۇردە اشىلماس تا ەدى. بۇل اقىننىڭ، داۋ جوق، تابىسى.
ەكىنشى ماسەلە — ايەل تەڭدىگى. قوعامنىڭ جامان-جاقسىلىعى دا، ءبىر جاعىنان، سول قوعامداعى ايەلدەردىڭ حال-كۇيى، ولاردىڭ ومىردەن الاتىن ورنىنا بايلانىستى باعالانادى. وقۋشى جۇرتشىلىعىمىز ايجان قىزدىڭ تاعدىرىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلە وتىرىپ، كەسكەكتى كومپوزيتورىمىزدىڭ تىرشىلىك ەتكەن زامانىنداعى قازاق ايەلدەرىنىڭ ساياسي، رۋحاني، پراۆولىق ومىرلەرىن كوز الدارىنا انىعىراق ەلەستەتەدى. قانشاما باي، قانشاما شونجار بولعانمەن، ايجان قىزدىڭ اكەسى دە ءوز ءداۋىرىنىڭ cipi بولعان ادەت-عۇرپىنا، جازىلماعان زاڭ-قاعيدالارىنا قاسقايىپ قارسى تۇرا المايدى. جالعىز قىزىن، ونەرپاز پەرزەنتىن سۇيمەگەن كىسىسىنe، سۇيەگى ساۋدىراعان شالداردىڭ بىرىنە ءوز قولىنان ۇزاتىپ جىبەرەدى. ايجان قىزدىڭ تاعدىرى باس ەركىنەن ايىرىلۋمەن تانا بارىپ اياقتالمايدى. ول ءوزىنىڭ جارتى ءومىرى سانالاتىن كۇي ونەرىمەن دە امالسىز قوشتاسىپ اجىراسادى. ايجان قىز ءتارىزدى قالىڭ جۇرتتىڭ قويۋ ورتاسىنان شىققان تالانتتى دومبىراشى، دارىندى ونەر يeءسى بولعان قازاق ايەلدەرى از با ەدى. جوق. ولار ونداپ، تىپتەن جۇزدەپ سانالاتىن-دى. ءبىراق ولاردىڭ ومىرلەرى دە وسى ايجان قىزدىڭ ءومىرى سياقتى جاستاي ۋشىعىپ، باس ەركىندىكتەرىمەن بىرگە ءسونىپ-وشىپ تىناتىن. قازاقتىڭ قارا زاڭى ايەلدەرگە دومبىرا ۇستاپ، توپ ورتاسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ ونەر كورسەتۋىنە ۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالدى ەمەس پە؟! ءدال وسى حال دانىشپان اقىنىمىز ابايدىڭ ناق سۇيەرى ايگەرىمنىڭ باسىندا دا بولعان ەدى عوي! مۇنداي شىندىقتى سۋرەتتەۋ ۇستىندە اقىن ايجان قىز وبرازى ارقىلى ەكى بىردەي قوعامدىق ماسەلەگە تۋرا بارادى. ولار: بىرىنشىدەن — ايەل تەڭدىگى، ەكىنشىدەن — ونەر تاعدىرى. كەلەسى ماسەلە جونىندە قۇرمانعازى مەن ايجان قىزدىڭ ءومىر سوقپاقتارى الدەنەشە جەردە قيىلىسىپ جاتادى. بۇل تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، دينانىڭ ومىرى-ەرەكشە جاعداي، كونە ءداۋىردىڭ تار قالىبىنا ەركىن سىيمايتىن كەزدەيسوق تاعدىر. ايجان قىز بەن دينا — دارىندارى دەڭگەيلەس، ومىرلەرى ءار قيلى ايەلدەر: ايجان قىزدىڭ ءومىرى -جۇزدەگەن قازاق ايەلىنىڭ ءومىرى دە، دينانىڭ ءومىرى — ءبىر-اق ايەلدىڭ، تەك ءوزىنىڭ ءومىرى. ولاي بولسا، ايجان قىز — تاريحي بولعان ادامنىڭ عانا وبرازى ەمەس، سۇر زاماننىڭ سيىقسىز كەلبەتىنىڭ سۋرەتىن كورسەتەتىن جيناقى وبراز دا، دينا — جالقى وبراز. ول ەكەۋى ءبىرىنىڭ وبرازىن ءبىرى اشاتىن كەيىپكەرلەر. تاعدىرى كۇلىپ قاراماسا، دينا ايجان قىزداي بولىپ قالار ەدى دە، قولايلى ءبىر جاعداي تۋا قالسا، ايجان قىز دينانىڭ دارەجەسىنە شەيىن كوتەرىپ بەرەر ەدى. زاڭدىلىق پەن كەزدەيسوقتىق ەكى ادامدى ەكى ءتۇرلى ءومىر جولىنا سالىپ وتىر.
پوەماداعى ءۇشىنشى وبەكتيۆتى يدەيا — حالىقتار دوستىعى. ىرگەلەس وتىرعان ءىرىلى-ۇساقتى كوپ ۇلتتاردىڭ ەزۋشى ۇستەم تابى مەن ولاردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن دانا قاۋىمى بولماسا، قانالعان قاراپايىم حالىق ءارقاشان دا ءوزارا تاتۋ ومىرگە ۇمتىلادى. ۇلتتار دوستىعىنىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە دە، تاريحى وتە ارىدە جاتىر. مۇنداي-مۇنداي تاريحي فاكتىلارعا كوز جۇمىپ قاراۋعا بولمايدى. «قۇرمانعازى» داستانىندا ءۇش بىردەي ۇلتتىڭ: ورىس پەن قازاقتىڭ، قازاق پەن تۇركمەننىڭ باۋىرمالدىق دوستىعى اجەپتەۋىر اڭگىمە بولعان. پاتشا قۋعىنىنان قاشىپ-پىسقان قازاق كومپوزيتورىن ورىس سۋرەتشىسى قاناتىنىڭ استىنا الىپ، پانالاتىپ جاتسا، ءوزىنىڭ سوقا باسى تىنىشتىق تاپپاي جۇرگەن قازاق كۇيشىسى تۋىسقان تۇركمەن ەلىڭ تاسباۋىر تورەمۇراتتىڭ قاسكويلىك شابۋىلىنان امان الىپ قالادى.
وسى ايتىلىپ وتىرعان كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ قاي-قايسىسى دا ءوز الدارىنا جەكە ماقسات رەتىندە قويىلماي، نەگىزگى كەيىپكەردىڭ، كەمەڭگەر قۇرمانعازىنىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى جاراسىمدى ءسوز بولادى. سوندىقتان ولاردى پوەمانىڭ تابيعي دەنەسىنەن اجىراتىپ الۋدىڭ ءوزى قيىن.
كەيبىر اقىندارىمىز سوناۋ ءالىمساقتان بەرى ايتىلىپ، سودان بەرى قايتالاي قولدانىلىپ، ءقان-سولى قالماعان ورالىمدار مەن وبرازداردى تيتتەي دە وزگەرتپەستەن، ويلانباي پايدالانا سالادى. ال، وقۋشى دەگەن جۇرتشىلىق اقىننان ءار ۋاقىتتا سونىلىق، تاپقىرلىق تالاپ ەتەدى. «الادى- قالادى»، «قاشادى-شاشادى»، «بولادى-تولادى» سياقتى كونەتوز كوكجاسىق ۇيقاستارمەن ولاردى ۇنەمى قاناعاتتاندىرا بەرۋگە بولمايدى. ال، حاميت ەرعالييەۆتىڭ «قۇرمانعازى» پوەماسىنان، قولىنا شىراق الىپ ىزدەسەڭ دە، ەسكى ورالىم، سۇرىقسىز سۋرەت دەگەندى ەمگە تاپپايسىڭ. جامان دا بولسا، جاڭا بولسىن! اقىننىڭ ديەۆيزى مىنە، وسىنداي. ول اۋىزعا وڭشەڭ ءوزى كەلىپ وپ-وڭاي ءتۇسىپ جاتقان ارزان ۇيقاستارعا بارمايدى دا. قالاي ەتسە دە، تىڭ جانە ءتۇبىرلى ۇيقاس تابۋعا تالپىنادى. تابادى دا. ءحاميتتىڭ بۇل پوەماسىندا المانىڭ جاڭا سورتىنداي ءدامدى دە ءماندى ادەمى ۇيقاستار تولىپ ءجۇر. ءبىراق سۇرلەۋسىز جولمەن جۇرگەن سۇرىنەدى. ونىڭ بۇل سالاداعى باۋ-باقشاسى ارام شوپتەن دە ادا ەمەس. وعان كوزدى جۇمىپ قاراۋعا بولمايدى. سوڭعى ەكى جولى ويدىڭ ەڭ اۋىر سالماعىن كوتەرىپ مايىسىپ تۇرعاندا، الدىڭعى ەكى جولى ولاردىڭ قاسىندا ىستەرگە ءىسى بولماي، قىلجاقتاسىپ بوسقا تۇراتىن شۋماقتار دا جوق ەمەس. تىنىس بەلگىسىن، ورفوگرافيانىڭ بۇكىل ەرەجەسىن جاتقا بىلەتىن ادام بولماسا، ءحاميتتىڭ:
بايقاتىپ ات سابىلار بولار شاعىن،
تولقىن ءجۇر ايدالادا: ولار — ساعىم، —
سياقتى جولدارىن ەمىرەنە وقىپ، سالعان جەردەن ۇعىپ كەتە المايدى. ەجەلەۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل — اقىننىڭ وزگە ادەبيەت وكىلدەرىنەن، اسىرەسە، ورىس اقىندارىنان كورگەنى، «ۇيرەنگەنى». اقيقاتىن ايتۋ كەرەك، مۇنداي جولدار باياعى پۋشكين مەن قازىرگى تۆاردوۆسكييدە دە بار. ءبىراق ۇيرەنگىسى كەلگەن كىسىگە ولاردىڭ جارقىن جاقتارى دا جەتەدى عوي... «پالە-جالا» دەۋدىڭ ورنىنا «جالا-پالە»، «ناماز شام» دەۋدىڭ ورنىنا «شام ناماز» دەۋ ونەرپازدىق بولماسا كەرەك. ال، حاميت داستانىندا مۇنداي دا تىركەستەر كەزدەسەدى. بۇلار اسەم ايەلدىڭ ادەمى قولىنا شىققان تۇيمە — سۇيەل، جەلكەسىنە شىققان سىزداۋىق — شيقان سەكىلدى. سۇلۋ شىعارمانىڭ كورىك-كەلبەتىنە از دا بولسا اقاۋ سالادى. ايتپەسە، حاميت ەرعالييەۆتىڭ «قۇرمانعازىسى» قازاق پوەزياسىنا قوسىلعان قابىرعالى تۋىندى. ۇلى بابالارىمىز جايىندا جازىلعان كوركەم شىعارمالاردىڭ ايرىقشا ءبىر ءساتتىسى. بولدىم، ءبىتتىم دەمەي، كەرى اينالىپ قايتا قاراپ قويسا، بۇدان دا گورى ادەمى، بۇدان دا گورى تازا تۋىندى بولماق. اتاقتى اقىننىڭ ون شاقتى جىل سارىلىپ، سارسىلىپ وتىرىپ جازىپ شىققان شومبال شىعارماسىنىڭ بوگدە كىسى بىردەن بايقاي قويمايتىن قات-قابات سىرلارى مەن قيلى-قيلى تابىس-ولجالارى بولۋى ابدەن مۇمكىن. ۇشقىر ۇشاقتىڭ دىبىسى ءوزى ءوتىپ كەتكەن سوڭ بارىپ ەستىلەدى. «قۇرمانعازىعا» ەندىگى قاتال قازى ۋاقىت بولماق. ءادىل سىنىن سول ايتار.
قادىر مىرزا ءالي، 1982 جىل
You Might Also Like
-
كوركەم تىرلىكتىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى سەرگەك ميحناتكەشى ءوزىنىڭ توقسان جاسىن ۇزدىكسىز ىسپەن توعايتقاندى قازاق ينتەلليگەنسياسى ءوز شوعىرىنان كورىپ-بىلگەن ەمەس.
-
قاي كەزەڭدى الساق تا، قوعامنىڭ دامۋى ونىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي ينستيتۋتتار جۇمىسىنىڭ بەلسەندىلىگىمەن بايلانىستى ەمەس ەكەنى بەلگىلى. بۇگىندە جاھاندانۋمەن بەتپە-بەت كەلگەن قوعامنىڭ رۋحانياتى،...
