اتاجۇرت
... كەۋدە. التايدىڭ ەكىنشى بيىگى — بۇركىتتىڭ ەتەگىندە جاتىر. جارىلعاستىڭ «توپقايىڭ» دەيتۇعىن ەكىجۇز ءتۇتىندى مەكەننىڭ يىعىندا. ەكىنشى اتى — ىسقاق كوڭى. ىسقاقتان كەيىن دە سەكسەن جىل ءوتىپ كەتكەن ەكەن. ەسكىكوزدەر سارقىلعان سوڭ كەيىنگى ۇرپاق ەكىنشى اتىن ۇمىتا باستاعان. كەزىندە ءبىر كولحوزدىڭ مالىن اسىراعان شۇيگىندى قولتىق ەدى. ىرگەسىندەگى ورماندى تەكشە بابامىز مايانىڭ اتىندا قالعان، ودان جوعارعى سارى-القا شوڭمۇرىننىڭ ەكى اتاسى جارىلعاس پەن ارالبايدىڭ ءبىر اپتا قونىپ اتتاناتىن كوش جولىنداعى اياق سۋىتار ايالداما ەكەن. قاراتايدىڭ مالى تۇمان، جانى دۋمان شاعىندا تارلىق قىلعانى بولماسا، توبەسى مۇز، شالعايى قۇز كەڭ جايلاۋ جۇماقتان كەم ەمەس: كول دە وسىندا، كوك تىرەگەن شىڭ دا وسىندا، مۇزارتتى جايلاعان تەكەسى مەن بارىسى، ورمان تاعىسى كۇدىرى مەن بۇعىسى، التايى قىزىل تۇلكىسى مەن ءاقتوس قوڭىر ايۋى جىرتىلىپ ايرىلاتىن، قۇنى مەن ەلىگىن ەسەپكە قوسپاعاندا كوك كۇمبەزىندە پىشتاقتاعان بۇركىتتىڭ شاڭقىلىنان بىتقىلداعى ۇلار تىعىلۋعا جىرتىق تاپپاۋشى ەدى. بالقاراعايى سامىرسىننىڭ باسىندا، جەنشەنى مەن التىن تامىرى، مارال تامىر مەن قىزىل تامىرى كوك قىمىزدىقتىڭ استىندا، قىزىل كىتاپتىڭ بەتىنە كوشىپ كەتكەن شيپالى شوپتەردى ىزدەپ تاباتىن ايۋدان باسقا ءتىرى ماقۇلىق جوق. بۇل شەتجاعالاپ مەنىڭ كورىپ قالعانىم. سوڭعى وتكەن عاسىردا قاراتاي قانسىراپ، سالتانات سارقىلعان سوڭ قويدان باسقا سارى-القادان اسىپ ەل جايلاماعان، ەجەلگى قونىستار قۇزعىندى مەن جايداق كۇرشىمدەگى اعايىنداردىڭ ەنشىسىندە قالىپ ەدى، ولاردىڭ دا شوشاڭ ەتىپ قىر اسقاندارى شامالى. بۇگىنگى اتاجۇرت تەك كوڭىلدىڭ عانا جايلاۋى... ءبىر كەزدە بايكوبەكتەن تاراعان توعىز تۇتىنگە قىستاۋ بولعان كەۋدەدەن ماعان بۇيىرعانى ون گەكتار شابىندىق قانا، ونىڭ ەتەگىندەگى پۇشپاقتى جايلاپ توقتاسىن وتىر: جول جيەگىن تىرمالاپ ەگىن سەپكەن بولادى، بۇل دا اۋىز جارىماس تىرشىلىك، اعايىننىڭ تاي-تورپاعىنا سابانى، قاز-تاۋىعىنا شوقىما جەم؛ تۋلاقتاي جەردى قورشاپ جيىرماعا جەتپەيتىن بۇعى ۇستاپتى، مۇنىڭ دا شارۋاعا بەس تيىندىق سەپتىگى بولسا نەقىلسىن، ايتەۋىر ەل قىدىرىپ ەرىككەن جۇرت تاعىنى كورگەنىنە ءماز، بۇعىمەن جاعالاسىپ سۋرەتكە تۇسكەنىنە ءماز، توقتاسىن ۇيدە وتىرىپ سوعان ءماز، ءىنىمىزدىڭ «مالساقتىعىن» سەرىلىك دەيىن بە، سەمىزدىك دەيىن بە؟..
اكەمنىڭ اتىن وشىرمەگەن جەر جارىقتىقتىڭ قاسيەتىنەن بە، اتاجۇرت دەگەن اتىنا بولا ما، تاياق تاستامداعى توپقايىڭدا وتىرىپ كەۋدەنى اڭسايتىن ەدىم. بالالىق شاعىمنىڭ باسىمى وسى كەۋدەدە ءوتتى، تۇسىمدە دە كەۋدەنى كەزىپ جۇرەتىنمىن. كوزىن كورمەگەن، ساناداعى ىسقاق كەۋدەدە وتىرعانداي بولاتىن دا ءاردايىم اكەم الدىمنان شىعا كەلەتىندەي قوس قاراعايدىڭ اراسىنداعى ەسكى جۇرتقا جۇگىرەتىنمىن. قالاقاي مەن كەندىر باسىپ كەتكەن توعىز جەردەگى توعىز شاڭىراقتىڭ ورنىندا مەنى تارتىپ تۇراتىن ءبىر سيقىر بار ەدى. اۋەلدە قالىڭ جىنىسقا جەتەلەپ كىرگىزەتىن بىقيا اپام، كەيىن بەتىمدى ماسا تالاپ، بىلەگىمدى قالاقاي شاققانىنا قاراماي، شىرىگەن دوڭبەك، قاڭسىعان ەر-تۇرماننىڭ استىندا التىن جاتقانداي ەلەگزىپ، جۇرەگىم اتشا تۋلاپ، قۇلاعىم شۋلاپ، دەنەم ءبىرتۇرلى كۇيىپ، جانارىم ىسىپ سالا بەرەتىن. ات بايلايتىن اشامايلى قۋ دىڭگەكتى قۇشاقتاپ تۇرىپ ءارتۇرلى ويعا قالامىن: ءبىز بەت-جۇزىن كورمەگەن اكەلەرىمىزدىڭ ءبارى قايدا؟.. ىسقاق كوڭى، ساپاق كوڭى، ماجىرا، جەكسەمباي كوڭى، نۇرعالي كوڭى، احتانباي، بەيسەكە كوڭى، بىزگە اتى دا جەتپەگەن قالعانى قانشا ەدى؟ سولاردىڭ ءبارى ارتىنا كوڭنەن باسقا ىرىم قالدىرماعانى ما؟ بۇل ءبىر-اق اۋلەت، جارىلعاستا قانشا اۋلەت بار ەدى؟ ءبارىنىڭ دە جۇرتىندا تەك كوڭ عانا جاتىر.
1963 جىلدىڭ جازى ەدى. اقىن اعامىز قاينەكەي جارماعامبەتوۆ: ەلىڭە اپار، التايدى ءبىر كورىپ قايتايىن دەپ قويمادى. الىپ كەلدىم. كەۋدەنى كورگەندە ماشينادان قارعىپ ءتۇسىپ: «ياپىراي، مىنا جەردە دە كىسى ولە مە ەكەن؟!» دەپ اڭىرىپ تۇرىپ قالدى... ولەدى ەكەن. زامانىڭ زاۋال بوپ كەلسە ولەدى ەكەن!.. اجالىنان ءولدى مە؟ زورلىقتان ءولدى مە؟ ونى بۇگىن زاماننان دا سۇراي المايسىڭ. ويتكەنى، ول زاماننان دا ىرىم قالعان جوق...
مايا تەكشەسىنىڭ باسىنان قۇلدىراپ تۇسەتىن ءار سايدا ءبىر بۇلاق بار ەدى. يەسىز قالعان سوڭ ولار دا جەر استىنا ءسىڭىپ كەتىپتى. سولاردىڭ ەتەگىن كومكەرىپ جالعىز عانا شىبىندىبۇلاق جىلاپ جاتىر. بۇركىت، كۇلمەس، بۇقتىرماعا كوزى ۇيرەنگەن جارىلعاسقا كىشىگىرىم وزەن دە بۇلاق. جىلاپ اقسا دا شىبىندىبۇلاق وسى ءوڭىردىڭ ءنارى ەدى. مۇمكىن كوز جاسى شىعار؟.. ايتەۋىر، كەلەشەكتە سۋى سارقىلىپ، شىبىنى قالماسا بولدى دا. ويتكەنى، قياداعى قاراقۋىستا وردالى جىلان دا بولعان، ونى مەنەن باسقا جۇرتتىڭ ءبارى كورگەن. كازىر جىلان ەكەش جىلان دا اۋىپ كەتكەن دەسەدى. ايتەۋىر، جىلانى كوشسە دە جىلۋى وشپەسە بولدى دا!..
كەۋدە جازدا سالقىن، قىستا جىلى. اسپانعا بۇلت ىلىنسە بولدى، قىرىق كۇن شىلدەدە بۇكىل التاي اپتاپتان قاڭسىپ وتىرعاندا كەۋدەنىڭ مەنشىكتى اقجاڭبىرى كىرەۋكەدەي سالبىرايدى دا تۇرادى. قىستا ومبى قارىن جوپشەڭكى ات بۇزا المايدى. بوز اسپاننان جاپالاقتاعان كوبىك قار اعاش باسىنان جامىراعان كۇزگى جاپىراقتاي سولاڭداپ، شۇبار شىمىلدىقتىڭ ىشىنە كىرىپ كەتسەڭ موينىڭنان سورعالاعان جىلى تامشىدان جانىڭ راحات تاپقانداي بولاسىڭ. كەۋدەنىڭ ماي توڭعىسىز جۇمساق اۋاسى تەبىنى بار، تەكشەلەپ ۇيگەن ءشوبى بار، ءبىر كولحوزدى اۋپىرىمدەپ جەتى اي قىستان سۇيرەپ شىعاتىن. بۇل جەردىڭ قىسى جەتى اي. ويدىڭ مۇرتى كوكتەپ كەتكەندە كەۋدەنىڭ ءسۇر قارى سىرەسىپ جاتادى، جانە ءبىر قىرسىعى، استىنان ەريدى دە التايدان جىلى جەل سوققاندا ءبىر تۇندە بۇرق-سارق اتقى ءجۇرىپ، پيما كيگەن جۇرت ەرتەڭگىسىن ەتىگىنە جەتە الماي شوڭقيىپ قالادى. قاراتايدىڭ قاتىن بىتكەنى تالتايىپ پەش اۋزىندا بۇتىن قاقتاپ وتىرعاندا جىل ونەكى اي كولحوزدىڭ جۇمىسىنان قولى بوسامايتىن زاعي اپكەمە ەرىپ اتاجۇرتتىڭ ءتورت مەزگىلىن قۇر جىبەرگەن جوق ەدىم.
زاماننىڭ ىرقىنا كونبەي كور، وعان تاعدىردىڭ تاۋقىمەتى كەلىپ قوسىلسا سورىڭنىڭ قايناعانى. ءبىزدىڭ تۇقىمدا سورى قالىڭ زاعي ەدى. قىز بولىپ بۇلا جاستىقتىڭ قىزىعىن كورە الماي، بايعا ءتيىپ باقىتتىڭ ءدامىن تاتا الماي، جيىرماعا جەتەر جەتپەستە جەسىر قالىپ، ستالينگراد تۇبىندە قازا تاپقان قوساعىنان نە ءولدى دەگەن، نە ءتىرى دەگەن حابار-وشاردى كۇتە-كۇتە، ماڭدايىنىڭ تەرى كەپپەي، قولىنىڭ كۇسى كەتپەي، ىسقاقتىڭ قاراشاڭىراعىنان تاپجىلماستان الپىسىندا قارا جەردەن زورعا دەگەندە تىنىشتىق تاپتى...
... اعاش باسىنان جامىراعان كۇزگى جاپىراقتاي ەرىنشەك جىلبىسقا قار سالبىرايدى دا تۇرادى. جەرگە جەتە مە، جەتپەي مە كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر اداسپاي مەنىڭ موينىمدى تاباتىن. سىناپتىڭ جورعا مىسقالىنداي جەلكەمنەن جىبىرلاپ كىرگەن سۋىق تامشى قۇيمىشاقتىڭ جىرماشىنا قۇيىلعاندا توق ءجۇرىپ وتكەندەي تۇلا بويىم شىمىرلاپ، قالعىپ كەتكەن سانامدى سىلكىپ وياتاتىن. سەرعازى اتامنىڭ تاقىمىنان بوساعان پىلدەي قارا وگىز ماڭ-ماڭ باسىپ، تاۋداي قىپ تيەگەن ءشوپتى كەرىلە تارتىپ كەلە جاتادى. سوڭىندا زاعي، ۇستىندە قاراعايدىڭ قابىعى مەن ەستەكتىڭ تامىرىنا بوياعان قۋىقتاي قىزىل تون، قازاق «كەدەيدىڭ كەربەزىنەن ساقتا» دەيتۇعىن، شوققا قاقتاساڭ دا، بوققا سالساڭ دا كيىمىڭ جاراسىمدى بولسىن دەيتىن اپام قىزىل توندى ءبىر جىل تىكتى-اۋ دەيمىن. قىزىل تون زاعيدان باسقا ەشكىمگە سيمايدى، سول توندى سۇيرەتىپ زاعي قىستىڭ قاقاعان ايازىندا كاتون مەن وسكەمەننىڭ ورتاسىندا كىرە دە تارتتى، جىل سايىنعى سالىق — ناۋرىز تۋىسىمەن كۇبىتكە دە اپاردى. كۇبىت دەگەنىمىز ىشكى جاقتاعى الپىس شاقىرىمدىق لەسپرومحوز، اعاش جىعىپ، بۇقتىرمانىڭ جاعاسىنا سال ازىرلەيدى. ايتەۋىر باسىڭ بوس دەگەنى بولماسا ازابى يتجەككەننەن كەم ەمەس. قىزىل توننان باسقاسى ءورىم-ورىم بوپ، ازىپ-توزىپ، قار ءجىبي باستاعاندا اۋىلدى زورعا تابادى. قار جىبىسە كوشكى جۇرەدى، كوشكى جۇرسە الپىس شاقىرىمدىق لەسپرومحوزدان الباستى دا قايتىپ جەتە المايدى: ەكى جاعى قۇز-شاتقال، ورتاسىندا بۇقتىرما، توبەدەن تاجالداي تونگەن قار قالپاعى قاتتى سىڭبىرسەڭ دە بۇرق ەتە قالادى، كۇبىتكە جۇمساۋ اجالعا ايداعانمەن بىردەي، وسى ەكى ورتادا تالاي پاقىردى كوشكى جۇتتى.
زاعي ۇيدەن شىعىسىمەن-اق اپامدا تىنىم جوق، كەتكەنى كەشە زاعي ءداپ كازىر كەلە قالاتىنداي كۇرەسىن باسىندا ەكى كوزى ءتورت بولىپ قالشيادى دا تۇرادى، ۇيدە جۇرسە كادىرسىز قىزىن تۇزگە كەتسە زارىعىپ كۇتەتىن ادەتى، ول جوقتا ونىڭ اياق-باسىن بۇتىندەتىپ، ەكى بالاسىن قوينىنا الىپ جاتادى دا مەن دالادا قالعانداي بولاتىن ەدىم. اپتا بويى اۋىز اشىپ ءتىل قاتپايتىن اپام قىزى كەلگەنشە كۇنى بويى ءبىر نارسەنى كۇبىرلەيدى دە جۇرەدى. تابيعاتىنان ۇندەمەس اتانعان زاعيدىڭ ونىمەن سويلەسىپ جاتۋعا دا ۋاقىتى جوق. كىرە مەن كۇبىتتەن بوساسىمەن كولحوزدىڭ كۇش-كولىگىن باعۋعا كىرىسەدى: اتى بار، وگىزى بار، وڭشەڭ ارىق-تۇراقتىڭ ءشوبىن جەتكىزىپ، استىن تازالاۋ، كوتەرەمدەرىن كوتەرىپ تۇرعىزىپ، جەم ءبورتتىرىپ بەرۋ دە سونىڭ موينىندا، سىنىق جاڭقا سۇيرەمەسە دە كون-تۋلاقتار شەتىنەن جالماۋىز، توڭقايىپ جاتىپ تا، شوڭقايىپ جاتىپ تا جەي بەرەدى، كۇن سايىن بۇلارعا شانامەن دالادان ءشوپ تاسۋ كەرەك. مىنەكي، بۇگىن دە سونىڭ اۋرەسى. وسىنىڭ اۋرەسىنەن ءبىر كۇن ساباققا بارسام، كەلەر كۇنى كەۋدەدە جۇرەمىن. جالعىز ادامعا شاناعا ءشوپ ارتۋ دا قيامەت. ايتەۋىر ءتىرى جان عوي دەپ مەنى ەربەيتىپ ءشوپ ۇستىنە شىعارىپ قويادى دا ءوزى شانانى شىر اينالىپ ءجۇرىپ، جول-جونەكەي اۋىپ قالماسىن، شاشىلىپ قالماسىن دەپ تاراپ وتىرىپ تيەيدى. بۇكىل توپقايىڭدا زاعيداي ءشوپ ارتاتىن ەركەك- ۇرعاشىدان ەشكىم جوق، ول تيەگەن ءشوپتى تارتاتىن قارا وگىزدەن باسقا كولىك تە جوق...
قارا وگىزدىڭ ارقاسى تۇتىندەي باستاپتى. وگىز ەكەش وگىزدىڭ دە تەرلەگەنىن مەنەن باسقا بىرەۋ كوردى مە، كورمەدى مە؟ الگىندە عانا ماسا شاققانداي باشپايىم شىمىرلاپ ەدى، قارا وگىزدىڭ ساۋىرىنا قاراپ وتىرىپ مەنىڭ دە بويىم جىلىنعان سەكىلدى. بۇرقىراعان كوك شوپكە اياعىمدى تىعىپ جىبەرىپ، بۇعىپ جاتىپ، ءۇن-تۇنسىز تۇقىرايىپ شانا سوڭىنا ەرگەن اپكەمنىڭ مۇڭدى ءجۇزىن كورەمىن دە ءدۇنيادا ءتىرى پەندەگە دەگەن راحاتتىڭ بارىنا كۇمان كەلتىرەمىن. كوك قۇراقتىڭ تاناۋ جارعان قوش ءيىسى دە، اناۋ شەكسىز كوك اسپان دا، كوك اسپانداعى ەرىنشەك الا بۇلتتار دا وتىرىك سياقتى: قۇراق ءيىسى كازىر بار دا كازىر جوق، كوك اسپانعا ەشكىمنىڭ قولى جەتكەن ەمەس، الا بۇلتتار ەشكىمگە ۇستاتقان ەمەس، انشەيىن الدانىش، مۇمكىن جالعان دۇنيە دەگەن وسى شىعار؟ ءبىزدىڭ تۇقىمعا بىتكەن ايەل اتاۋلىنىڭ سول جالعان دۇنيەدەن ەنشىلەگەن مۇڭنان باسقا سىباعاسى جوعى قالاي؟ ءبارىنىڭ مەدەت تۇتقانى جالعىز مەن ەكەنمىن، سونسوڭ با، ۇيدە دە، تۇزدە دە قاستارىنان تاستاماي، اياماي جۇمىسقا دا سالىپ، جۇمىستان دا بەتەر جالعان دۇنيەنىڭ ۋايىمىن وزدەرىمەن بىردەي ارقالاتىپ قويعانى. ءبىراق اللادان مەنىڭ اماندىعىمدى سۇراعانى بولماسا، بىردە-بىرى ەڭ بولماسا ماڭدايىمنان يىسكەپ مۇسىركەگەن ەمەس، بىرەۋدەن قيانات شەكسەم دە اراعا تۇسكەن ءبىرى جوق. مەن پاقىر ۇشەۋىن دە جاقسى كورەم، ءبىراق بۇل دا ىشتە جاتقان ءتاتتى سەزىم، وسىنىڭ ءبارى جينالىپ كەلىپ اپاما تىرەلەدى، ءبارىمىز ءبىر كىندىكتەن، وسى ءبىر تاكاببار قاتىننىڭ قۇرساعىنان ەكەنىمىزدى بىلەمىز، ونىڭ كوزى تىرىسىندە بىر-بىرىمىزگە كورسەتپەي كوكىرەگىنەن يىسكەپ كەتىپ ءجۇرۋشى ەدىك، سول ءيىس شەشەمىز كورگە تۇسكەن سوڭ دا تاناۋىمىزدان كەتپەگەن سياقتى، انا كوكىرەگىنىڭ تاتتىلىگى ادام سەزىمىندە ساعىنىش بوپ ولە-ولگەنىڭشە قالا بەرەدى ەكەن-اۋ...
...بوزجىگىت اعام ءوز ەركىمەن كولحوز باستىعىنان كەتىپ قالعان سوڭ ونىڭ ورنىنا تالاسقان ءمانساپقورلار ءبىزدىڭ تۇقىمعا بۇيىدەي ءتيىستى. نەگە ەكەنىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. ىلعيدا قيانات كورەتىن زاعي ەدى. ءبىر سەبەپپەن ءبىر كۇن جۇمىسقا شىقپاي قالسا، سوتتاتامىن، ايداتامىن دەپ اۋلسوۆەتتىڭ ءرايىسى دايرابايەۆ دەگەن شولاققول قوقىراڭداپ جەتىپ كەلەتىن. سىڭار قولىن قاي سوعىستا جوعالتقانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، ۇلكەن-كىشىنىڭ ساقالىمەن ساناسپاي ورىسشا بوقتاعاندا ورىستىڭ ءوزىن جاڭىلدىراتىن قوتيىن نەمە ەدى. راحىم اتامنىڭ بايبىشەسى قاليما اپامىزدىڭ قولىنىڭ شيپالىعى بار بولاتىن، ءالى ءتىلى شىقپاعان ءسابيدى اجالدان الىپ قاپ، سوقىرىشەك پەن تۇينەكتى ۋقالاپ وتىرىپ تارقاتىپ جىبەرەتىن. دايرابايەۆ قوتيىن: سەن تاۋىپتىك جاساپ، سونىمەن مال تاباسىڭ دەپ كەمپىردىڭ قىر سوڭىنا ءتۇسسىن. ەمشىنىڭ قولىنا ورامال بايلايتىن قازاقتىڭ ادەتى، سول ورامالعا بولا سەلسەبەت شەشەمىزدى سان دۇركىن بركورولعا سۇيرەپ، ەل ىشىندە بىرەۋ اۋىرا قالسا، راحىم اتامىزدىڭ اۋلاسىنا ات ويناتىپ، بۇكىل جارىلعاستىڭ شاڭىراعىن شاعىپ كەتە جازدايتىن. جاراتقان زارلىنى دا، زاۋالدى دا كورەدى ەكەن، دايرابايەۆتىڭ توپ قىزدىڭ ورتاسىندا جالعىز ۇلى بار ەدى، اياق-استىنان اۋىرىپ، ەمدەپ بەر دەپ قاليما اپامىزعا الىپ كەلگەن ەكەن:
— مەن ەمدەرمىن-اۋ، ءبارى دە اللانىڭ قولىندا، ەگەر شەيت بوپ كەتسە، ادەيى ءولتىردىڭ دەپ مەنەن كورەسىڭ عوي، لوكتىرگە اپار، — دەپ اپامىز كونبەپتى.
بالا ورتا جولدا قايتىس بوپ كەتسە كەرەك، سەلسەبەت: «سەن ادەيى ەمدەمەي قويدىڭ» دەپ تاعى دا كەمپىردىڭ توبەسىنە شاي قايناتتى. «ويدا ون سيىردىڭ ءمۇيىزى سىرقىراسا، قىردا قىرىق سيىر وكىرەدى»، يت ارقاسى قياندا جاتقان ءتور التايعا وتىزجەتىنىڭ اڭگىرتاياعى ەرەكشە قاھارمەن كەلدى دە كۇنى كەشەگە دەيىن سونىڭ ۇسكىرىگى ەل ۇستىنەن كەتپەي قويدى. اتقا مىنگەندەردىڭ ءبارى بەلسەندى، اتقا مىنگەندەر ەكى اياقتىنى ەڭ قۇرىعاندا قامشىنىڭ استىنا الىپ، سىلتاۋىن تاپسا سوۆەت وكىمەتىنىڭ اتىنان ءوزى ايىپتاپ، ءوزى سوتتاتا بەرەدى. سونداعى سوتتاتىپ جۇرگەندەرى كەشەگى سوعىستا شەيت كەتكەندەردىڭ ارتىندا قالعان جەتىم-جەسىرلەرى. ەركەك كىندىك ەلدە جوق، «باي جوقتا قۇل جۇرەدى جوراعا، يت جوقتا شوشقا ۇرەدى قوراعا» دەگەن زاماندى سوعىستان كەيىن كوردىك.
جەتىنشى كلاسقا ەندى ىلىككەنىمدە اپام قاتتى اۋىرىپ توسەك تارتىپ قالدى. جاز قۇرعاقشىلىق بولدى دا انشەيىندە دە قار جاۋعانشا شالعىسىن قولىنان تاستامايتىن قاراتاي كۇرەسىننىڭ قۋرايىن دا سىپىردى. مىرزاحان ەكەۋمىز قاراشاعا دەيىن جۇلمالاپ ءجۇرىپ شولاق بۇلاقتىڭ بويىنان ءبىر وتاۋ تۇرعىزىپ ەدىك، اپامنىڭ كىر-قوڭىن جۋامىن دەپ زاعي ءبىر كۇن جۇمىسقا شىقپاي قالعاندا شولاققول مەن كولحوز باستىعى سونى تاسىتىپ اكەلىپ، ورتاق قويمانىڭ اۋلاسىنا شاشتىرىپ تاستادى. ەكى جەتىمنىڭ ەكى اي بويى تىرناعان شوقالاعى ەكى بەلسەندىنىڭ ءمىنىس اتتارىنىڭ تۇياعىنا جەم بولدى. ەل اسىرايدى دەگەن پىلدەي ازاماتتاردىڭ ايدارىنان جەل ەسىپ، ايقايىن التايدان اسىرعانداعى «جاقسىلىعى» جەتىمدەردىڭ كوز جاسى ەدى.
جۇت جەتى اعايىندى. جازدىڭ اپتابى جەردىڭ قۇيقاسىن جاندىرىپ جىبەرگەن. قىس قاقاپ تۇر. ەل قوراش. مال كوتەرەم. يت ۇلىپ، سيىر موڭىرەگەندە توق ىشەگىڭنىڭ تۇيىعىن سولقىلداتادى. اعىن ايىرىپ وتىرعان جالعىز ءمۇيىزىن قايدا اپارارىن بىلمەگەن جۇرت قاتتى قىسىلدى. مۇندايدا كۇن ەرتە باتىپ، اي كەش تۋادى ەكەن. زاعي ەكەۋمىز قاسقارايعانشا بالتامەن ايدوڭكە شاپتىق. ايدوڭكە دەگەن ءسوزدىڭ نە ەكەنىن تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. بىلەتىنىم، ءبىزدىڭ ەل جاز بويى پىشەن شاۋىپ دالاعا ۇيەدى. جەرىمىز تاۋلى، ورماندى بولعان سوڭ جەر قارادا ونى قوراعا جەتكىزە المايدى دا قىستا عانا شانامەن تاسيدى. وتاۋ مەن مايانىڭ ورنىندا تاپتالىپ قالعان قار استىنداعى بولار-بولماس ءشوپ قالدىعىن ايدوڭكە دەيتىنبىز. جۇت جىلدارى سونىڭ ءوزىن بالتالاپ شاۋىپ، اشوزەك مالعا تالشىق قىلادى.
جىمقىرىلعان ەرىننىڭ جىقپىلىنان ەدىرەيگەن مىسىق مۇرت سەكىلدى قاسات استىنان سەلتيگەن بيدايىق پەن سەلەۋ شاشاعىن بالتالاي-بالتالاي دىڭكەلەپ وتىرمىز. كۇنى بويى ايدوڭكە بىتكەندى اداقتاپ، توڭقاڭداپ ءجۇرىپ ءبىر قولشانانى زورعا تولتىردىق. قولشانامىز دا ءابىش اتام دولبارلاپ بەرگەن كىشى-كىرىم ات شاناداي تالپايعان بىردەمە. جازىقتا ءتۇن بالاسى ىرگەدەن كەلۋشى ەدى، التايدا توبەدەن تۇسەدى. مايا تەكشەسىنەن سىرعىعان قاراقۇرىق ورماندى تاۋىمەن قوسا جۇتىپ الىپ، اپساتتە كەۋدەنى تۇمشالاپ تاستاعان. تۇنمەن تالاسا التايدىڭ قۇزارىنان ەسكەن ىزعىرىق قوس وكپەدەن قىسىپ بارادى. وكپەدەن قىسقان ىزعىرىق پا، الدە ءتورت قۇبىلادان ءتونىپ كەلە جاتقان قاراڭعىلىق پا، ۇڭىرەيگەن شاتقالدى ۇرەي كەۋلەپ، توعىز جەردەن قاراۋىتقان ەسكى جۇرتتان ارۋاق كۇڭىرەنگەندەي قۇلاققا دەنە تۇرشىكتىرگەن جاعىمسىز ءۇن كەلەدى. سودان با، الدە توڭدىم با، قالتىراپ وتىرسام كەرەك، زاعي قىزىل تونىن ماعان كيگىزدى دە:
— جۇرەك جالعاشى، — دەپ قولىما كارتوپ ۇستاتتى.
مەن قارنىمنىڭ اشقانىن سوندا ءبىلدىم. ەرتەڭگىسىن ورازامىزدى اشپاي شىققانبىز. قابىعىن ارشىماي سۋعا پىسىرگەن كارتوپتىڭ ءبىر بەتى جىلى، ءبىر بەتى دۇمبىلەز، قوينىنا تىعىپ ءجۇرىپتى، ايتپەسە مىنا سۋىقتا مۇز بولىپ قاتىپ قالسا كەرەك ەدى، سونى قاجالاعان ماعان قاراپ وتىرىپ: «سورلى بالا!» دەپ كۇرسىندى. اۋزىمداعىنى جۇتا الماي قالدىم. كوڭىلىم اياق-استىنان بۇزىلىپ، جىلاعىم كەلدى. اپايىمنىڭ ورنىندا انام بولسا كوزىمنىڭ جاسىن كورسەتپەس ءۇشىن ومىراۋىنا تاناۋىمدى تىعىپ جىبەرىپ كوڭىلىمدى باسار ەدىم. زاعيدىڭ بەتىنە قاراۋدان جاسقاندىم. وڭەشىمنەن وتپەي قالعان سۋىق كارتوپتىڭ ءمۇجۋىرىن لاقتىرىپ جىبەردىم دە ورنىمنان تۇردىم. بىزدەن ۇيالعانداي قىزىلسيىردىڭ پىشاقتاي قىرىنان كىلميىپ جارتىكەش اي تۋىپ كەلەدى ەكەن. «سورلى بالانىڭ» سور ماڭدايىنا اي شىركىننىڭ كىناسى قانشا...
جارتىسى مۇز ءبىر شومەلە ءشوپتى جاياۋ سۇيرەۋ دە جەتىسكەن شارۋا ەمەس. اۋىلعا جەتكەنشە كەمى ون شاقىرىم. مەن شانانىڭ باسجىبىنە تۇردىم دا زاعي ارتىنان يتەرىپ كەلەدى. مەندە ءقايبىر قاۋقار بار،اياقتاعى جاماۋلى پيمانىڭ ءوزى ءبىر پۇت، قىزىل توننىڭ ەتەگىنە شالىنىپ ۇشىپ ءتۇسىپ ەدىم، زاعي جەتىپ كەلدى، شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرەتىن شىعار دەگەم، تاعى دا «ءوي، سورلى بالا!» دەدى. بۇل جولعى داۋىسىندا اياۋشىلىق ەمەس، ءزىل. قىزىل توندى يىعىمنان سىپىرىپ الىپ ءشوپ ۇستىنە لاقتىرىپ جىبەردى. بار قىرسىق قىزىل توندا تۇرعانداي-اق. جازىمىشتىڭ ءجۇز باتپان جابۋىنداي اپايىمنىڭ ۇستىنەن تۇسپەيتىن وسى ءبىر قىزىل تون كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمنان كەتپەيدى.
يىعىمدى قيعان قىل ارقان، قىل دا باياعىنىڭ جۇرناعى. مەن شانا سۇيرەپ كەلە جاتقام جوق، قۇلاپ قالماسىن دەپ ماعان سۇيەۋ بولعان قىل ارقان. ءار نارسەنى ويلايمىن دەپ اربەردەن سوڭ ءبارىن ۇمىتتىم: ۇلتانىمەن جەر سىزىپ، قينالا بوزداعان شانانى دا، الا-كەۋىم ءتۇندى دە، ءوز ساۋلەسىن وزىنە جەتكىزە الماعان جارىمجان ايدى دا، الگىندە عانا وڭ جاعىمدا قوڭقاي بار سياقتى ەدى، زىرىلداپ ول دا كوشىپ كەتىپتى، جەر باسىپ كەلە جاتقان مەن ەمەس، تۇقىرايىپ تەسىلە بەردىڭ-اۋ دەپ اياعىمنىڭ استىنان جەر قاشىپ بارادى. ەستيار شاعىمنان مەنىڭ قۋانىشىمنان مۇڭىم كوپ بولدى. قۋانىشتى وزىمە ءوزىم قولدان جاسايتىن ەدىم، نە كورسەم دە، نە جاعدايعا تاپ بولسام دا اۋزىمدا ءازىل تۇراتىن، بىرەۋدىڭ وسالدىعىن، بىرەۋدىڭ موسقالدىعىن اڭدىپ وتىرعانداي تابان استىندا كۇلكىگە اينالدىرىپ، سايقىمازاق بوپ بارا جاتقان سوڭ ءوزىمدى ءوزىم تيا قويدىم، ويتكەنى بۇل ءبىزدىڭ تۇقىمدا جوق مىنەز ەدى. نە كەشسەڭ دە قاسارىسىپ ب ا ق، ۇندەمەي قاسارىس، شىداپ ب ا ق دەپ ءوزىمدى ءوزىم قايرادىم، جالعان دۇنيەنىڭ راحاتى دا، ماشاحاتى دا وزگەگە دە، ساعان دا جەتەدى، اسىققانمەن اۋزىڭا اللادان باسقا ەشكىم اس سالىپ بەرمەيدى، ارينە بۇل شەشەدەن جۇققان ءتالىم. توباناياق بوپ دومالانىپ قالعان شەشەمدى ويلادىم: ءبىز جەتكەنشە ول بايقۇستى كىم ورنىنان قوزعار ەكەن؟ تىرشىلىكتىڭ ازابىنا دا، توزاعىنا دا تويىپ بولعان قىرمىزى تاتەمدى ويلادىم، ونىڭ الدىنان نە كۇتىپ تۇر ەكەن؟ وعان دەگەن ەندىگى جاقسىلىقتىڭ جىلتى جوق سياقتى. قوزى كوش جەردە نۇرزاعيلا تاتەم وتىر: مايدانداعى ايتقۇل جەزدەم سوڭعى حاتىندا بارىمىزبەن قوشتاسقان ەكەن، بارلاۋشىلار توبىندا ەدى، تاپسىرما قيىن، ەندى سەندەردى كورە المايتىن شىعارمىن دەپتى. ايتقانىنداي: فاشيستەرمەن ايقاستا ەرلىكپەن قازا تاپتى دەگەن وتىرىك قاعاز كەلگەن. زاعي بولسا دا شانا سوڭىندا، مۇز ارالاس توڭ ءشوپتى يتەرىپ كەلە جاتقان سول، مەن انشەيىن پريستياجكەدەگى قوسارعا جەككەن سالت قۇنان سەكىلدىمىن، كەرەك دەسەڭ ول مەنىمەن سويلەسپەيدى دە، كوپ بولسا «سورلى بالا» دەر، ءبىراق مەن نەگە سورلى بولۋىم كەرەك؟.. جوق! قاسارىسىپ ب ا ق! ۇندەمەي قاسارىس!..
ناۋرىزدىڭ باسى ەدى. مەن وسى ايدا جارىق دۇنيەگە كەلگەن ەكەم. ونى شەشەم دە، مەن دە انىق بىلمەيمىن. ۇستالاتىنىن سەزدى مە، قىرمىزى تاتەم اۋدان باسىنا بارىپ: «ولاي-بۇلاي بوپ كەتسەم مۇنىڭ شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن كۇنى مەنەن باسقا ەشكىمنىڭ ەسىندە جوق» دەپ ارحيۆكە تىركەتىپ، ءبىر جاپىراق قاعازىن الىپ قايتىپتى... كۇندىز جىلىمىق، تۇندە ىزعار، اعاش بىتكەن بوز قىراۋدان اق كەبىن جامىلىپ، بوزامىق تارتقان دۇنيە ەلەس بوپ شالقىپ جاتىر. بىزدەن باسقا ەلەس كەزگەن بىرەۋ بار ما ەكەن؟..اۋىلعا جاقىنداعان سايىن دەنەم بۋسانىپ، راحاتقا باتقانداي بولىپ ەدىم، اۋلاعا كىرە بەرگەنىمىزدە تورشولاعىن تەپەڭدەتىپ كەنجەحان اعام جەتىپ كەلدى.
— قالقوز ءشوبىن نەگە ۇرلايسىڭدار؟! كانەكي، «وبشىقوراعا» اپارىپ توگىڭدەر! — دەپ تاپتاپ كەتە جازداعانى. «وبشىقوراسى» كولحوزدىڭ كۇش كولىگىن قامايتىن دالدا.
توبەمنەن مۇزداي سۋ توگىپ جىبەرگەندەي بولدىم. زاعي ءۇن-تۇنسىز سازارىپ تۇر. ءبىز قوزعالماعان سوڭ «ناشاندىك اقىران» شانانىڭ ءباسجىبىن بىلەگىنە ءىلدى دە دىرىلداتىپ سۇيرەي جونەلدى. بار قىلعان اعايىنشىلىعى سول، شىعا بەرە:
— كوكشۇبار ءسويتتى دەپ وسەك تاراتپاڭدار، بۇل باستىقتاردىڭ بۇيرىعى! — دەدى.
اپام ءبارىن ءبىلىپ جاتىر ەكەن. مەن كەمسەڭدەي باستاپ ەدىم:
— دوعار! — دەدى. — كوپ بولسا سيىرىڭ ولەر! — دەپ زاعيعا قارادى. — سيىر تۇگىلى ادام دا ولەدى، ولمەسە بايىڭ قايدا، بايلارىڭ قايدا؟! ەرتەڭ مەن دە ولەم! ءتىرى قالعانداردى قۇداي كورمەس دەيمىسىڭ؟ جازاسىن قۇدايدان تارتسىن!..
...اپامنىڭ وسى ءسوزى اللانىڭ قۇلاعىنا جەتتى مە، كەنجەحان اعامىز، اللا ءوزى كەشىرسىن، ميىنان ازاپ شەگىپ الجىپ ءولدى...
... زاعيدىڭ ءنار تاتپاعانىنا ەكى جىل بولعان. شاي قاسىقپەن كۇنىنە ەكى-ۇش دۇركىن اۋزىنا تامىزعان پانتاكريندى قىلعىنىپ زورعا جۇتادى. ونىڭ قاتتى اۋىرىپ ءولىم اۋزىنان قايتقانىن دا كورگەنمىن، جانى قانشا قينالسا دا قىڭق ەتپەي جاتا بەرۋشى ەدى. مۇنداي ءتوزىمدى ءتىرى جاننىڭ باسىنا بەرمەسىن. ءبىر جىلى وكپەم قابىنىپ ولەر بولعانىمدا «ويبايلاعانىم» ەسىمدە، سوندا شەشەم كەلىپ: «نەمەنە، اللا اۋزىڭا تۇسپەدى مە؟» دەپ جاعىمنان تارتىپ جىبەرگەن. جالپى ءبىزدىڭ وتباسىمىزدا شەشەم ايقايعا دا، ويبايعا دا ۇزىلدى-كەسىلدى تيىم سالعان. اسقازانىمداعى جارانىڭ اۋزى جارىلىپ كەتىپ ەكى دۇركىن وپەراسيادان سوڭ رەانيماسيادا جاتقان ەدىم، قاسىمداعىلاردىڭ بىرەۋى ويبايلاپ، ءبىرى قوي-قويلاپ قۇلاقتىڭ قۇلىعىن تۇسىرەر بولدى. ەسىك كوزىندە ەكى-ۇش مەدبيكە شاي ءىشىپ وتىرعان، بىرەۋى ماعان جۇگىرىپ كەلىپ: «اعاتاي-اۋ، ەڭ بولماسا ىڭىرسىپ جاتشى» دەپ جالىنعانى، تەگى ءۇن-تۇنسىز قالعان سوڭ مەنى ءولىپ قالدى ما دەسە كەرەك. قيىندىققا دا، قۋانىشقا دا ءبىزدىڭ ۇندەمەي «سەمىرەتىنىمىزدى» قايدان ءبىلسىن.
الماتىعا الىپ كەلگەنمەن دەرتىنە ەش داۋا تابىلمادى دا زاعي وپەراسياعا كونبەي، ەندى مەنى پىشاققا سالماي-اق ونەكى مۇشەم تۇگەلىندە ەلگە جەتكىزىپ تاستايسىڭ دەدى. ول ەكى جىل بويى ءوزىن ولىمگە دايىنداپ ەدى. ولەتىنىن ءبىلىپ جاتىپ تا ەڭ بولماسا ءبىر وكىنىش، ءبىر ارمانىن ءتىس جارىپ بىرىمىزگە ايتقان ەمەس. قىرمىزى تاتەمنىڭ: «ءبىزدىڭ تۇقىمنىڭ ءبارى ىلعي بوراندا ولەتىن ادەتى» دەگەنى بار. زاعي قايتىس بولعاندا اق تۇتەك بوران التايدى تۇمشالاپ، قىرىق جىلدا تۇسپەگەن قار قىرقانى دا كومىپ تاستادى. وسكەمەننەن ارمان قاراي ءتىرى تىشقاننىڭ قىبىرى جوق، اياز قىرىق گرادۋستان اسىپ، نارىندا ەلۋبەسكە جەتكەن ەكەن، كاتوندا قوراداعى تولگە دەيىن قاتىپ قالىپتى. زاعي كوز جۇمعانشا: «قاليحان، ءاليحان!» دەپ شاقىرىپ جاتىپتى دا، قينالا بەرمەسىن دەپ بىزدەردى كەلدى دەگەندە ءجۇرىپ كەتسە كەرەك. ول ءاليحاندى قىرقىنان شىعىسىمەن باۋىرىنا باسىپ، ماعان: «مەن سەنىڭ بالاڭا ناڭكە بولمايمىن، بەرسەڭ تۇبەگەيلى بەرەسىڭ!» دەگەن. قوجالاقتى ول بالام دەپ باقتى. تىرىسىندە قاسىنان تاستاماعان مەنى ول ولەرىندە دە ىزدەپ جاتىپتى. شەشەمىزدىڭ تاعدىرىن قايتالاعان دا زاعي ەدى. ول ءبىر سۋىق تاعدىر ەدى. فانيدەن راحات تاپپاعان سوڭ ەكەۋى دە باقيعا اسىقتى دا تاعدىردان دا سۋىق قارا جەرگە قارسىلىقسىز اتتانىپ ەدى. مۇمكىن جاراتقاننان باقيدىڭ راحاتىن سۇراعان شىعار... وكىنىشى، مەن پاقىر توپىراق سالا الماي قالدىم. قىرمىزى تاتەم دە الاي-تۇلەيدە قايتىس بولدى. وعان دا مەنەن ءبىر ۋىس توپىراق بۇيىرمادى. الاي-تۇلەي زاماندا اللانىڭ مەزگىلى مەن ولشەپ قويعان ۋاحىتىنا قارسىلىق بار ما...
***
شىبىندىبۇلاقتىڭ جاعاسىندا وتىرمىز. قاراتايدىڭ اقساقالدارى مەن كوك ساقالدارى. اقساقال دەيتىن دە كوپ ەمەس: قاراتايدىڭ قارا نارى بوشاي كىتاپبايەۆ باستاعان ءۇش-اق سەكسەندىك — ەلتاي جالباعايەۆ، فرۋنزە جاقسىلىقوۆ، قالعانىمىز الپىس پەن جەتپىستىڭ كوكساقالدارى، بۇلار دا ءوسىرىپ ساناعاندا ونشاقتى. كەشەگى جيىرما جەتى مىڭنان اۋداندا بۇگىنگى قالعانى ونبەس-اق مىڭ قاراتاي ەكەن. ونشاقتىنىڭ ءوزىن جەر شەتى الماتى مەن استانادان، ارقا مەن جەتىسۋدان شومشەكتەپ تەرىپ العانىمىز. قاراتايدىڭ ءجيىرمابىرىنشى عاسىرعا ازىپ-توزىپ جەتكەنى وسى. جەتپەگەنىن ەۋروپا مەن قىتايدىڭ، مونعوليا مەن اۋعاننىڭ، يتجەككەن مەن كورشى-قولاڭنىڭ توپىراعىنان ىزدەمەسەك ءتور التايدا ءىزى دە جوق. ءبىر كەزدەگى وسكەمەن — زايسان ۇيەزىندەگى ەڭ ءىرى ەكى بولىس ەلدىڭ جۇرناعىن جيناتىپ العان الىبەك پەن توقتاسىن — يدەيا الىبەكتىكى، ورىنداعان توقتاسىن. توقتاسىن كيىز ءۇي مەن ءجۇز كىسىلىك اق شاتىردى اتاجۇرتقا ادەيى تىكتىرگەن ەكەن. قالاي قاراساڭ دا قالىقتاپ تۋعان جەرىڭ كوز الدىڭا كەلەدى، تۋعان ەلىڭنىڭ بارىن رۋحاني مەدەت تۇتىپ، باقيداعىسىن كوڭىلمەن ىزدەيسىڭ. «جىگىتتەر، ۇلكەندەردى كوزى تىرىسىندە كورىپ قالايىق، دۋالى اۋىزدىڭ باتاسىن الايىق!» دەپ وي تاستاعان الىبەك ەدى. — كەيىنگى ۇرپاق جەتىم وسكەندەي بولماسىن، الدىڭعى تولقىن ارتىندا كىم بارىن كورىپ كەتسىن!» دەگەن. الىبەكتىڭ ويلاپ تاپپايتىنى جوق، جانە سول تاپقانى كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعادى. قاشاندا ساناسى پىسىق. «پىسىق» دەگەن ءسوز ابايدان سوڭ تەرىس تۇسىنىك بوپ كەتىپ ەدى، دەگەنمەن مانىسىنە قاراي ءوز ورنىن تابۋى كەرەك سياقتى. «پىسىق» اتانباس ءۇشىن ءجا دەگەن جىگىتتەر جۇرتتان توبەسىن وزدىرمايمىن دەپ ەل ىشىندە پىسىق ازايىپ كەتتى دە قاراتاي قايتادان قالعي باستادى. ويشىلدى دا وياتاتىن قامشى كەرەك. قازاق جاياۋ جۇرسە دە قولىنان قامشىسىن تاستاماعان... اعىنان جارىلساق، ءبىزدىڭ بۇگىنگى قامشىگەرىمىز الىبەك (اسقاروۆ) بولىپ تۇر. «كەلەر جىلى جاستاردىڭ باسىن قوسۋىمىز كەرەك، — دەدى. — كەيىنگى ۇرپاق كازىردەن باستاپ ءبىر-بىرىن تانىپ السىن، جاناشىرىڭ كىم، جاۋعا شابارىڭ كىم، ءار جاستىڭ كوڭىلىنەن سولار ءوز ورنىن تاپسىن» دەگەن اقىل ءسوزى ەجەلدەن جىگى اجىراماعان ءبىرتۇتاس قاراتاي جۇرتىنىڭ كازىرگى مۇڭى، كەلەر كۇنگى ۋايىمى ەدى. ءبىر تايپا ەلدى بىت-شىت قىپ ەسەڭگىرەتىپ تاستاعان حح عاسىردىڭ مۇڭكىر-ناڭكىرىنەن سوڭ ەندى ەس جياتىن ۋاحىت بولىپ ەدى.
تۇتاس ءبىر اۋىل جارىلعاستا يەگىمەن جەر سىزعان جالعىز-اق شال قالىپتى، ونىڭ ءوزى دە قىر اسىپ قايتۋعا ەكى اياعى ءمىنىس بەرمەيتىن جاۋتاڭكوز. كەيىنگى تۇقىمنىڭ كىمنىڭ كىندىگىنەن ەكەنىن بىلمەيدى، كەيىنگى «شانتراپا» دا ونى كوزگە ىلە بەرمەيدى. كەزىندە اتقا ءمىنسىن مەيلى، اتتان ءتۇسسىن مەيلى، ايتەۋىر، شاماسىنا قاراي زامان ونى دا ات قىپ مىنگەنى راس. ءبىراق سونى كازىر كىم ەسكەرىپ، كىم مۇسىركەپ جاتىر؟ ءيىسى قاراتايدان تاپقانىمىز ءۇش-اق شال ما؟ ولاردى دا ەسكىنىڭ كوزى دەپ جەر تۇبىنەن ەكسپونات رەتىندە الدىرىپ وتىرمىز. ارينە، كوڭ-قوقىردى اقتارا بەرسەك تالاي وتەلسەريەنىڭ تابىلۋى مۇمكىن. قارتايعاننىڭ ءبارى قىدىر ەمەس. ساقال-شاش اعارعانمەن اقساقالدىققا جەتە الماي قالعاندار قانشاما. جەتكەندەردىڭ دە توقسانعا دەيىنگى عۇمىرى ءتاتتى بولعان جوق. ورتامىزدا جالعىز زاڭگەر ەلتاي وتىر. اكەسى ءناسىرحان يتجەككەننەن قايتقاندا بۇكىل توپقايىڭ بوپ كۇرەجولعا جۇگىرىپ ەدىك. شىن با، وتىرىك پە دەپ. ويتكەنى كاتارجاننان قايتىپ ەلدى كورگەن ول كەزدە ەشكىم بولعان جوق-تى. قاراتاي ارعى بەتكە بوسقاندا جول باستاپ شىعارىپ سالىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى. چەكيستەر كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاماعان سوڭ ايتەۋىر ەسەبىن تاۋىپ «كونترابانديست» دەپ سوتتاعان ەكەن. «مەككەنىڭ» قىزىعىن اكە كورگەنمەن ازابىن ەلتاي تارتتى. زاڭ فاكۋلتەتىنە قابىلدانبايتىن بولعان سوڭ جالباعايەۆ بوپ زورعا ىلىگىپ ەدى، وقۋىن بىتىرگەن سوڭ دا بۇل سالادان قىزمەت بەرمەي ساندالتتى. قيىر جايلاپ، شەت قونىپ، تۋعان جەرگە ءسىڭىسىپ كەتە الماي، ساركىدىر تارتقاندا ەلدى تاۋىپ ەدى، شالعايدا جۇرسە دە شاپاعاتى كوپ ءتيدى: جاپا شەككەندەردىڭ ەسەسىن الىپ بەرىپ، ناقاقتان كۇيىپ بارا جاتقان تالاي-تالاي ازاماتتاردى كىسەننەن قۇتقارىپ قالدى، سول ءۇشىن وعان راحمەت ايتقان ءسىرادا بىرەۋ بار ما ەكەن؟.. ەندى مىنە، بۇگىن دە ونىڭ كىم ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى ءبىلىپ جاتقان جوق-اۋ...
...فرۋنزە جاسى ۇلكەن بولسا دا مەكتەپتى مەنىمەن بىرگە ءبىتىرىپ ەدى. ءقايبىر جەتىسكەننەن دەيسىڭ، وقۋعا قولدىڭ قىسقالىعى دا. دارىگەرلىك ينستيتۋتقا ءتۇسىپ الىپ، العاش رەت ادامنىڭ ولىگىن كورگەندە الدى-ارتىنا قاراماي اۋىلعا قاشىپ كەتكەن. «بۇل مەنىڭ ماڭدايىما جازباعان كاسىپ ەكەن، ءولىنىڭ شەك-قارنىن اقتارعانشا ءتىرىنىڭ ءبىر قاجەتىنە جاراعانىم جاقسى ەمەس پە» دەگەن. «ءتىرىنىڭ قاجەتىنە جاراسام» دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، ءومىردىڭ قىزىعىن كەشىپ جۇرەتىن شاعىندا جاستىقتىڭ بۋى مەن قاجىر-قايراتىن شارۋانىڭ قامىنا جۇمساپ جىبەردى: اتاقتى قولباسشىنىڭ اتىن تارتىپ العان سوڭ با، ايتەۋىر تىرشىلىكتە جولى بولدى، كولحوزدى دا كوردى، كابينەتتە دە وتىردى، اۋىلدان بەدەل جيناپ، اۋداندى دا باسقاردى، اتتان تۇسكەن جوق، ۇرانداپ قول باستاماسا دا قاراپايىم جۇرتتىڭ باعاسىن باجايلاپ، الدىنداعى اعالارىنىڭ قاسيەتىن ءپىر تۇتىپ، ءوز ءقادىرىن تۇسىرمەي كوپتىڭ كوڭىلىندەگى جاقسىلىقوۆ بولىپ قالدى، فاميلياسىنا ساي جاقسىلىقوۆ بوپ ءجۇرىپ جاتىر. شۇكىر! بىزدەن دە ءبىر «پارتيينىي دەياتەل» شىعىپ ەدى... جارىلعاستىڭ ماڭدايىنا جازعان جالعىز گەنەرالى دا بار ەكەن. ەسەسىنە ءبىر قاراتايدان توعىز جازۋشى، ونىڭ ۇشەۋى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ، بىرەۋى «الاش»، تاعى بىرەۋى جامبىل اتىنداعى حالقارالىق ادەبي سىيلىقتاردىڭ لاۋراتتارى، شەتىنەن اۋداننىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى»، توعىزى بىردەي سىقىرلاپ كاتونقاراعايعا سيماعان سوڭ بىرەۋى اتاقتى اياگوزدەن بارىپ الىپتى. ورتاسىندا قاراتايدىڭ قارا نارى، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ كانديداتى بوشاي اعامىز ءجۇر...
... قاڭتاردىڭ قاقاعان ايازى ەدى. كەشكى ىمىرتتا بوزجىگىت اعامنىڭ جيرەنى مەن تورىسىنا اتدوربا كيگىزىپ، اقىرعا ءشوپ سالىپ شىققانمىن. قىس بويى التايدا ءتۇن بالاسى ايتارعا عانا، كۇن كوكجيەككە قۇلاسىمەن دۇنيە بوز تارتادى دا كوگىلدىر ساعىم شالقيدى دا تۇرادى، اسىرەسە قاتتى ايازداردا. تالدان توقىلعان قاسىقتاي كاشوۆكانى دۇڭگىرلەتىپ، تاناۋىنان بۋ اتقان پار ات كوگىلدىر ساعىمدى قاق جارىپ ەسىك الدىنا توقتاي قالدى. تۇرپاتى توپقايىڭعا بىتپەگەن ەڭگەزەردەي ءبىر ادام ادىمداي باسىپ تۋرا ۇيگە تارتقان، مەن كىرگەندە بوكەم ەكەۋى اڭگىمەلەسىپ تۇر ەكەن. اسىعىس بولسا كەرەك، وسكەمەنگە بارا جاتىرمىن دەپ كەلبەتى قىزدى تامساندىرعانداي زور كىسى دايار داستارحانعا قاراماستان كەتۋگە ىڭعايلاندى. بوكەم ونىڭ حروم ەتىكتى اياعىنا قادالىپ قاراپ تۇرعان:
— توقتاي تۇر، سەن دە ءبىر جانكەشتى ەكەنسىڭ، سانگە بولماسا مىنا سۋىقتا حروم ەتىكتىڭ سىڭار اياققا دا سەپتىگى جوق، — دەپ ءتور ۇيدەن ءالى كيىلمەگەن، جۋىردا عانا پەشۇيدىڭ كەرجاقتارىنا ءبىر تورپاق بەرىپ باستىرىپ العان جاڭا پيماسىن الىپ شىقتى. بەيتانىس ەتىگىن پيماعا اۋىستىرعاندا ءبىر اياعىنىڭ ورنىندا اعاش پروتەز ەكەنىن كورىپ قالدىم... سول بەيتانىس بۇگىنگى ەل اعاسى بوشاي كىتاپبايەۆ ەكەن. اعامىزدى 1963 جىلعا دەيىن قايتىپ كورگەن جوق ەدىم. ودان بەرى دە زامان ءوتىپتى. بالا كەزىڭدە كورگەنىڭنىڭ ءبارى ەرتەگىدەي. ەر جەتكەن سوڭ ءومىردىڭ بوياۋى وڭىپ، قوڭىر تىرلىكتىڭ قوڭىلتاق تىرپىلى باستالادى. مەن بوشاي اعامدى سوناۋ ءبىر بوز دۇنيەنىڭ كوگىلدىر ساعىمىنان ىزدەپ ەدىم، كوز الدىمدا موسقال تارتقان كەكسە وتىردى. گازەتتەن عابەڭنىڭ «بوشايدىڭ ءۇش قاراسىن» وقىعان سوڭ ونى ىشتەي يەمدەنىپ، ءبىر كورۋگە ىنتىق بولىپ ەدىم، سويتسەم مەنىڭ كوڭىلىمدەگى بوشاعام ىستىق ەكەن دە، كازىرگى كوز الدىمداعى بوشاعام سالقىن كورىندى. سويتسەم، مەن بالالىق قيالىمدا قاپ كەتىپپىن دە الاش قامى دەپ ارپالىسىپ جۇرگەن اعامنىڭ تىرشىلىكتەگى قادامىنا مەنىڭ سانام ىلەسە الماي قالىپتى. اۋاتكوم ءتوراعاسى، اۋپارتكوم باسشىسى، دەپۋتات بوشاي، كپسس حح سەزىنىڭ مىنبەرىنەن جۇرتتى اۋزىنا قاراتقان بوشايدىڭ مەنىڭ كوڭلىمدەگى بوشاعاما سيمايتىنىن ويلاماپپىن عوي. بوشاعامنىڭ بەينەسى بيىكتەگەن سايىن ول مەنەن الىستاي بەرگەن سياقتى ەدى، سويتسەم ول قاراتايدىڭ تۇلعاسى عانا ەمەس، رۋحاني كوسەمىنە كوتەرىلىپ كەتكەن ەكەن. ول الماتىعا كوشىپ كەلگەندە التايدىڭ مۇزتاۋى الاتاۋعا كەپ قونعانداي بولعان. وسىنداعى قاراتايدىڭ ەلۋ ءتۇتىنىنىڭ ءتورى ءبىر عانا بوشاعاممەن تولىپ قالىپ ەدى. جالعىز عانا كۇدىك — بۇكىل عۇمىرىن ات ۇستىندە وتكىزىپ كەلە جاتقان جانسەبىل ادام الماتىنىڭ كوڭىرسىك كوك تۇتىنىنە وتىعا قويار ما ەكەن دەپ ەدىم. الماتىنىڭ اۋاسى تۇك ەمەس، قيىنى رۋحاني اتموسفەراسى ەكەن. ەل ومىرىمەن بىتە قايناسقان قايراتكەردىڭ ءتورت قابىرعاعا قامالىپ قالۋىنان وتكەن قيانات بار ما. الماعايىپ زاماننىڭ الدامشى قۇبىلىسى قاراپ وتىرعان پەندەنى دە قاجىتادى. اۋەلى «قايتاقۇرۋ» دەيتۇعىن ادام تۇسىنبەيتىن شىرعالاڭ، ونان سوڭعى جەكەشەلەندىرۋ دەيتۇعىن كوپە-كورنەۋ ەل توناۋدىڭ ۇكىمەتي ساياساتى، بيلىككە تالاسقان ات توبەلىندەي توپتاردىڭ ايدارىن ەدىرەيتىپ، جەمقورلىق پەن پاراقورلىقتى زاڭدى تۇردە مەملەكەت باسقارۋدىڭ ادىسىنە اينالدىرعان سۇرقيالىق بوشاعامدى قاتتى كەيىتتى. اسىرەسە ونىڭ جانىن قيناعانى — اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ كۇيرەۋى. قىرىق جىلدىق ەڭبەگىن اۋىل ءۇشىن سارپ ەتىپ ەدى. كاتونقاراعايدا لەنين كولحوزى دەگەن شارۋاشىلىق بولعان. كەزىندە ميلليونەر اتانىپ، وبلىستى قويىپ «ەكىجدى گەروي» الدابەرگەنوۆتىڭ كولحوزىمەن ۇزەڭگى قاعىستىرعان. بۇگىندە ەلگە كەتىپ بارا جاتىپ جول جيەگىنەن ەسىك-تەرەزەسى ۇڭىرەيىپ، توبەسىن الابوتا باسىپ، جەرمەن-جەكسەن بولعان ەسكى قۇرلىستى كورەمىز. بۇل دا كەزىندە حان سارايىنداي بولماسا دا قاراشانىڭ باسپاناسىنا بەرگىسىز مال قوراسى ەدى. «قايران اۋىل، قايران شارۋا!» دەپ بوشەكەڭنىڭ ەڭبەگىنىڭ ەش كەتكەنىنە ءىشىڭ ۋداي اشيدى. كازىر مۇنداي جايدى مال تۇگىلى ادامعا دا سالىپ بەرە المايمىز. قورا دەيمىز-اۋ، بوشەكەڭ كەتكەن سوڭ قورا تۇرماق بەكەت اۋلىنىڭ ءوزى باعى ءبىر زاماننىڭ وباسىنداي شوگىپ، ەندى كوڭ-قوقىردىڭ استىنان قازىپ الۋى عانا قالعان.
بوشاعام الماتىعا جەتتىم دەپ الشىسىنان ءتۇسىپ جاتا المادى. ءبىر اپتا وسىندا بولسا، ءبىر اي ەلدە ءجۇردى. «اعا، جاس بولسا كەلدى، ءبىر قاراتاي ەمەس، ءيىسى قازاق سىزگە رازى شىعار، ەندى دەمالاتىن كەز جەتكەن جوقپا» دەگەنىمىزدە:
— جامباسىڭ ەكىجارىم مەتر ۇراعا تۇسكەندە دەمالاتىن ۋاحىت تاۋسىلماس، الپىس جىل سۇيرەگەن سىڭار اياق سىر بەرمەي تۇرعاندا جەر تانابىن ءالى دە ولشەپ قالايىن، — دەپ اعامىز بوي بەرمەيدى.
بوشاعام سۇراپىل سوعىستا ءبىر اياعىن جات جەرگە جەرلەپ، ەۋروپانىڭ دا شالعايىن ولشەپ قايتقان. اقىن مۇزاپار الىمبايەۆ ونىڭ وكوپتاس دوسى ەكەنىن بۇرىن بىلگەن جوق ەدىم. كازىر مەن تانيتىن سوعىس ارداگەرلەرىنەن وسى ەكەۋىنەن باسقا اسا قىمباتتى كوپ ەشكىم قالعان جوق-اۋ دەيمىن. اقىن ءجونى ءبىر باسقا، ونىڭ ولەڭىن وقى دا ءوزىن سىرتتاي سىيلاساڭ دا يماندىلىق، ال اعايىنعا اقىل، جۇراعاتقا جاناشىر تابىلا بەرمەيدى. بوشەكەڭ ءبىر ەلدىڭ جاناشىرى دا، اقىلى دا دەسەم ارتىق بولماس. اقىلى سارقىلىپ، ارامى كۇرمەكتەي قاپتاپ كەتكەن زاماندا اتاڭدى بوقتايتىن ارداگەرمەن دە جىلاپ كورىسەرسىڭ. كۇندەلىكتى كۇيكى تىرلىكتە كەڭەس بەرەتىن «اقىلگويلەر» تولىپ جاتىر، بوشەكەڭنىڭ بولمىسى ارىدان، تەكتىلىك پەن دانالىقتان تۋىندايتىن تابيعاتىنان. ونىڭ قاسىندا اياق-قولىمىزدى تارتىپ، اۋزىمىزدى تيىپ وتىرامىز. ويتكەنى ونىڭ سوزىنە ەنشىلەس بولعانمەن ويىنا جەتە-قابىل ەرۋ قيىن. نە ارتىق كەتىپ، نە كەم ءتۇسۋىڭ مۇمكىن. ەكى جاعدايدا دا «سەنگەن قويىم سەن بولساڭ» دەگەندەي ساعان دەگەن كوڭىلى قولق ەتىپ ءتۇسىپ قالادى. بۇعان سەبەپ، وي جارىستىراتىن، ارمان بولىسەتىن تەڭ-تۇستاستىڭ كەمدىگى مەن بۇكىل عۇمىرىن موجانتوپاي شارۋانىڭ تورىلارىمەن تاباقتاس، ۇزەڭگىلەس قىلعان ۋاحىت، زەرەزەپ قىلعان توبىر. سونسوڭ دا ول ەكى ۇداي ءومىر كەشكەن سياقتى: ويدا قويدىڭ باقايىن قۇرتتاعان قويشىمەن ايران ۇرتتاسىپ، وردادا ديمەكەڭ سىندى قايراتكەرلەرمەن وي بولىسكەن.
ول التايدان اسىپ، الاي-تۇلەي زاماندا جانساۋعالاپ ارعى بەتكە بوسىپ كەتكەن بەسجۇز ءتۇتىن قاراتايلىقتاردىڭ كەيىنگى ۇرپاعىنا دەيىن ساناپ قايتتى. وتىزىنشى جىلداردان بەرى رەسەيدىڭ بودانى بولعان قوساعاشتاعى اعايىنداردى دا تۇگەندەپ، تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا قايتارىپ الماسا دا اتامەكەنمەن جالعاستىرىپ ەلدەگى تۋىستارىمەن تانىستىرىپ كەلدى. وسىنىڭ ءبارى انشەيىن ەل قىدىرۋ ەمەس، باسقانىڭ ويىنا كەلمەگەن، باسقانىڭ قولىنان كەلمەيتىن ۇلكەن ءبىر ماقساتتان تۋعان ەدى. بۇكىل قازاق موينىنا قورجىن سالىپ قاڭعىپ كەتەيىن دەپ تۇرعان الماعايىپ زاماندا بوشاعام سول قازاقتىڭ كەزىندە مەملەكەت بوپ تاريحتا اتى قالعان توعىز تاڭبالى نايماننىڭ شەجىرەسىن جازۋعا كىرىستى. بۇل ءبىر ادامنىڭ ەمەس، تۇتاس ءبىر ينستيتۋتتىڭ اتقاراتىن قىزمەتى ەدى، «كوزىڭدى جۇم دا كولگە سەكىر» دەمەكشى، ۇشان-تەڭىز ازاپقا كىمنىڭ جۇرەگى داۋالاعانداي، بوشەكەڭ تاۋەكەلگە ەمەس، وزىنە سەندى، وزىنەن باسقا ەشكىمنىڭ بەل شەشىپ كىرىسپەيتىنىن دە سەزدى. توعىز تاڭبالى نايماندى بىلاي قويعاندا، جەتى كوكجارلى تۇرماق جەتى اتاسىنان اداسىپ قالعان كەيىنگى جۇرت شەجىرەگە تاناۋىن تىعىپ ءقايتسىن. ءبىر جىل ەمەس، سان جىلدار بويى جيعان-تەرگەندى ءبىر جۇيەگە جيناقتاۋدىڭ ءوزى شومەلەدەن شوڭگە ىزدەگەنمەن بىردەي، جۇيكەنى توزدىراتىن جۇمىس. ونىڭ ۇستىنە بوشەكەڭنەن باسقا ءبىر پەندە بولسا، اتاسىن اسپانداتىپ، جامانىن ارداقتاتىپ قويار ما ەدى؟..
ەنجارلىق ەجەلدەن دەرتىمىز ەدى. بوشەكەڭنىڭ ازابىن ءبولىپ-جارار ەشكىم بولعان جوق. ەڭبەك دايىن بولىپ، ونى كىتاپ ەتىپ باستىرۋ پروبلەماسى تۋعاندا دا كومەكتەسەر اعايىن «مەن بارمىن» دەپ شىعا قويمادى. اعامىز العاشقى نۇسقانى امالسىز روتوپرينتكە باستىردى، ەكىنشى نۇسقا دا ەكى كىتاپ بولىپ ءدال وسىلاي جارىق كوردى، تولىقتىرىلىپ، قايتا جازىلعان ءۇشىنشى نۇسقانىڭ ءبىر تومدىعى وقۋشى قولىنا زورعا جەتتى-اۋ. ەڭبەك تە وزىنىكى، بۇكىل شىعىنىن كوتەرگەن دە ءوزى. مورالدىك، رۋحاني قۇنىنا باعا جەتپەس زور ەڭبەك ءۇشىن دە بوشەكەڭە كوزىنىڭ تىرىسىندە ەسكەرتكىش قويۋعا لايىق دەر ەدىم...
...بوشاعام الماتىنى تاستاپ التايعا قايتقاندا قاق ورتامىزدان ەل كوشىپ كەتكەندەي بولىپ ەدى. قونىس اۋدارسا دا تۋ سوناۋ وسكەمەننەن ەڭ قۇرىعاندا اپتاسىنا ەكى دۇركىن وسىنداعى ءار تۇتىنگە تەلەفون شالىپ، اماندىعىمىزدى ءبىلىپ تۇراتىن ادەتى. ەرتە تۇرىپ، كەش جاتۋعا ماشىقتانىپ العان بايىرعى شارۋانىڭ ادامى تاڭعى ساعات التىدا اماندىقتى اۋەلى مەنەن باستايدى. تەلەفون شار ەتە قالعاندا بوشاعام ەكەنىن بىلە قويامىن.
— ءاي قاليحان، امانسىڭ با اكەم! — دەگەن داۋىسىن ەستىگەندە قارسى الدىمدا وتىرعان اعامنىڭ بەينەسىن كوز الدىما ەلەستەتەم. — سەنىڭ ەرتە تۇراتىنىڭدى بىلەم عوي، ال مەن تەرەزەنىڭ الدىندامىن، ەكى كوزىم دالادا، ونەكى مۇشەسى تۇگەلدەر كوشەدە تىرپىلداپ جۇگىرگەن بولىپ ءجۇر. زور كەلسە مەن سىڭار اياقتاپ تا وسىلاردان وزىپ كەتەتىن سياقتىمىن، — دەپ كۇلەدى. بۇل سەكسەننىڭ سەگىزىندەگى قاريانىڭ ءسوزى. قاريا دەيمىن-اۋ، ءۇنى جيىرماداعى جىگىتتىڭ داۋىسىنداي جىگەرلى، كۇلكىسى ءجا دەگەن ۇرعاشىنىڭ سىلقىمىن ارباعانداي. جەڭەشەمنىڭ «قۇلاعىنا التىن سىرعا»، اعامىزدى قانشالىق وزىمسىنگەنمەن، جەڭەشەمنەن ءارى قايمىعىپ، ونىڭ الدىندا قىسىلا بەرەتىنىم بار، قىز كەزىندە ۇستازىم ەدى، جەتپىستىڭ بەسىنە كەلسەم دە مەندە شاكىرتتىك پسيحولوگيا قاپ كەتىپتى.
اعانى ەل ىشىندە قۋالاساڭ تاپپايسىڭ. بىردە ويدا، بىردە تاۋ باسىندا، ماشينانى اتقا اۋىستىرىپ، التايدىڭ اعاشىن ساناپ جۇرگەنى.
تەلەفون شار ەتە قالعان.
— ءاي قاليحان، امانسىڭ با اكەم!
— اعا، قايدان حابارلاسىپ تۇرسىز؟
— قوستانايدان.
— قوستانايدان؟
— جىلقى زاۋىتىنا كەلىپ ەدىم، بيەسى دە، ايعىرى دا بار ەكەن، ءبىراق كوڭىلىمنەن شىقپاي تۇرعانى. ەندى قايتامىن. ءجاي، اماندىقتارىڭدى بىلەيىن دەگەنىم عوي.
قايدا جۇرسە دە تىلەيتىنى ءبىزدىڭ اماندىعىمىز. جەتپىستىڭ جەتىسىنە كەلگەندە الماتىداعى بۇكىل اعايىننىڭ باسىن قوسىپ: «سەندەردى ءبىر اللاعا تاپسىردىم» دەپ كەتىپ ەدى، ەلگە جەتكەن سوڭ دا ىڭىردە ءبىزدىڭ ۋايىمىمىزبەن جاتىپ، ەرتەڭگىسىن ءبىزدىڭ ۋايىمىمىزبەن توسەكتەن تاڭعى ساعات التىدا تۇرادى. شارۋاسى تاعى بار. ەجەلدەن اتقۇمار ادام سەكسەننەن اسقان سوڭ دا سول قۇمارلىعىن تاستاي المادى. جەۋ ءۇشىن، بولماسا ءسان ءۇشىن ۇستاعان جوق، الدەبىر مالساق پەندەلەردەي قاراسىن كوبەيتۋ ءۇشىن دە ەمەس، سەلەكسيا جاساپ تۇقىمىن اسىلداندىرىپ، سايگۇلىكتەر مەن سالتاناتتىڭ تەكتىلەرىن جۇزگە جاقىنداتىپ ەدى، جىل سايىن ونداپ ازايتىپ تۇرادى. ازاماتتاردىڭ مۇشەل تويى، اعايىننىڭ كەلىن ءتۇسىرۋ، قىز ۇزاتۋ سياقتى توي-تومالاعىنا تاڭداپ تۇرىپ ات سىيلايتىن جومارتتىعى جانە بار. سانگە ءمىن، جيىلعان جۇرت تاڭداي قاقسىن؛ جاراتىپ بايگەگە قوس، اتاعى ەل اۋزىندا قالسىن دەيدى. باعا الماساڭ، بابىن تاپپاساڭ باعىن اشپادىڭ دەپ رەنجيدى. جۇيرىكتى شاراناسىنان، تەكتىنى تاڭدايىنان تانيتىن سىنشىلدىعى دا ەجەلدەن جالعاسىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ سىنشىل تابيعاتىنىڭ قاسيەتىنەن بولار. قازاق جىلقىنى عانا ەمەس، ادام گەنەتيكاسىن دا تازا ۇستاعان ەدى عوي، تەكتىدەن كەلىن ءتۇسىرۋ، تەكتىگە قىز بەرۋ سەلەكسيا ەمەگەندە نە؟ ءۇش جۇزدەن قىز تاڭداعاندار دا بولعان، بەل قۇدا، بەسىك قۇدا، بودە قۇدا بولۋ تەگىن بە ەدى؟ «ءۇيدىڭ مىقتىسى اعاشىنان، جىگىتتىڭ مىقتىسى ناعاشىدان» دەپ بۇرىنعىلار نەگە ايتىپتى؟ قوقسىقتان بوقسىق تۋادى، بىرىشتان بىقسىق تۋادى. بۇگىندە يگى-جاقسىلار دا ازايىپ كەتكەن جوق پا، وسىنىڭ سەبەبى نەدە؟ ءبىر اۋىلعا باس بولاتىن باسالقا تاپپاي وتىرعان جوقپىز با. سوۆەت وكىمەتى قۇل-قۇتاننان قۇداي جاسايمىز دەدى، ونىسىن باي مەن كەدەيدى تەڭەستىرەمىز دەگەن وتىرىك ۇرانمەن جاسىردى. سونداعى تەڭگەرگەنى قايسى؟ يگى-جاقسىلار مەن زيالى قاۋىمدى تاپ-تاقىر سىپىرىپ اكەتىپ، حالىقتى رۋحاني جالاڭاش قالدىردى: حالىقتى ازدىرۋ، ۇلتتى ازعىنداتۋ، گەنەتيكالىق قاسيەتىن بۇزۋ ماقساتىنداعى زىميان ساياسات كوش باستايتىن كوشەلىلەردى، ۇلت تاعدىرىن ويلايتىن كوسەمدەردى جويىپ جىبەردى. تەكتىلىكتىڭ توركىنى جاتىردان. سوۆەتتىك ساياسات التىن تاباققا بوق قۇيعىزدى...
دەنى تازا ۇرپاق بولماسا دانا قايدان شىقسىن. دانالىق تەك قانا ينتەللەكتىگە بايلانىستى. كورگەنى، كوپتىڭ اۋزىنان تەرگەنى، ومىردەن تۇيگەنى ءوز الدىنا، ەڭ باستى قازىنا — ءبىلىم، سونى سىڭىرە بىلەتىن اناليتيكالىق اقىل-وي. بوشاعامنىڭ اتاق-ابرويى ءبىر باسىنا جەتكىلىكتى ەدى، سونىڭ ءبارى ادال ەڭبەكپەن كەلگەن. سوعان قاراماي عىلىم كانديداتى دەگەن تيتۋلدىڭ، سوعان بولا ماسكەۋ بارىپ ديسسەرتاسيا قورعاۋ قاجەت پە ەدى؟ ارينە، ءبىر ماقساتتىڭ تۇبىنە جەتپەي تىنبايتىن مىنەز بار، وعان قوسا ميعا سالماق، قولعا جۇك بولعان سان جىلعى ءبىلىمدى عىلىمي نەگىزدە تۇيىقتاۋ كەرەك بولدى. ءبىلىمدى جاسايتىن جەكە تۇلعا، جەمىسى كوپكە ورتاق. بوشەكەڭ وتكەندى ساراپتاپ، بۇگىندى باجايلاپ، بولاشاققا ۇمىتپەن قارايتىن ادام. بىردە ول: «اتتەڭ، سوۆەت وكىمەتىنىڭ قۇلايتىنىن بىلگەندە مەن كوپ نارسەنى باسقاداي جاسايتىن ەدىم عوي!» دەگەنى ەسىمدە. باسقاداي نە جاسايتىن ەدى؟ نەنى باسقاداي جاسايتىن ەدى؟ مەن قازبالاپ سۇراعانىم جوق. ول ساباقتاپ ايتقان جوق. مەنىڭ بوپسالاپ تۇيسىنگەنىم: جاستىڭ ۇلعايىپ، ءومىردىڭ كوبى كەتىپ ازى قالعانى، ەڭ وكىنىشى — قولدان بيلىكتىڭ كەتكەنى، جارىم پايىزى اۋىلدا وتىرعان قازاعىنىڭ تاقىر جەردە وتىرىپ قالعانى ما دەدىم. تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇعىمدى سانامەن سىڭىرە الماي، رۋحاني بوستاندىققا ءالى دە جەتە الماي ەسەڭگىرەگەن قالىڭ توبىردىڭ سەلت ەتپەگەن مىلقاۋ كەيپى دە اعامىزعا ۋايىم. اعانىڭ ۋايىمى وتكەندى اڭساۋ ەمەس، وتكەندى شورت كەسىپ تاستاماي، سونى سۋىرتپاقتاپ دامىتۋ. تىكەلەي بيلىككە ارالاسا الماعان سوڭ ول قولىنا قالام ۇستادى، كۇندەلىكتى باسپاسوزدە ارا-تۇرا ماقالالارى دا جاريالاندى، وعان «مۇنىڭىز تەرىس بولدى-اۋ» دەگەن ەشكىم جوق، ىشتەي قۇپتاپ وتىرسا دا قورقاقتىقتان، كۇشىگىنەن تالانىپ جاسقانشاق بوپ قالعان زيالىلار ۇندەمەي يەك قاعىپ قۇتىلدى.
تەلەفون شار ەتە قالادى.
— ءاي قاليحان، امانسىڭ با اكەم! سەن مىنانى بىلەتىن شىعارسىڭ، — دەيدى دە الدىمەن ابايدان ءبىر شۋماق وقيدى.
ول بۇكىل ابايدى جاتقا بىلەدى. ءبىر اباي ەمەس، قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ارعى-بەرگى داڭعىلدارىن تەرىپ وقىپ، قازىپ وقيدى. مەن ونىڭ ەسكە ساقتاۋ قابىلەتىنە تاڭقالامىن. كۇندەلىكتى گازەت-جۋرنالداردى پۇشپاعانا دەيىن اقتاراتىن دا بوشاعام. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قاي جىلى، قاي باسىلىمداردا جارىق كورگەن ەڭبەكتەرىن قولمەن قويعانداي ساناپ بەرگەندە مەن ءوزىم وسى جاسىما دەيىنگى عۇمىرىمدى تەككە وتكىزگەندەي سەزىنەتىنىم بار. ونىڭ ءاربىر قوڭىراۋى ماعان ءبىر جاڭالىق، ءبىر كەتىگىمدى تولتىرعانداي بولادى. سويتسەم، بار قازاقتى ايتپاعاندا، ءبىر قاراتايدىڭ وزىندە مەن بىلمەيتىن اقىندار دا، اقىلدار دا بارشىلىق ەكەن، مەنى سولاردىڭ ىزىنە سالىپ، بار بولسا بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ قايدا جۇرگەنىن، جوق بولسا سۇيەگىنىڭ قايدا جاتقانىنا دەيىن قۇلاققاعىس قىلعاندا سولار تۋرالى كوركەم شىعارما جازادى دەپ ويلايتىن كورىنەدى. جازار ەدىم-اۋ، ەگەر جاراتقان سوعان جەتەر ۋاقىت بەرسە، رۇحسات ەتسە...
كەزىندە مۇحامەدجان قاراتايەۆتان: مەنىڭ الماتىدا بايگەگە قوسقان ەكى تايىم بار ەدى، سولاردىڭ شابىسى قالاي دەپ سۇراسا كەرەك. ەكى تايىنىڭ ءبىرى مەن، ەكىنشىسى ورالحان.جەر ورتاسىنان اسىپ كەتسەم دە مەن وعان ءالى كۇنگە تايمىن. «شابانبايداي جەر قايدا؟»، «قاراتايداي ەل قايدا؟» دەگەن ەپيكالىق كىتاپ جازاسىڭ دەگەن دە بوشاعام بولاتىن. بۇل دا ماعان وي سالدى دا باسقانىڭ ءبارىن سىرىپ تاستاپ «كەلمەس كۇندەر ەلەسىنە» قايرىلۋعا سەبەپ بولعان دا وسى.
بۇگىندە اقساقالداردىڭ اقىلىن ارتىق سانايتىندار دا تولىپ جاتىر. ءبىر عاسىر عۇمىر كەشكەن ابىزداردىڭ اسۋدىڭ ۇشار بيىگىنە شىققان سوڭ ەتەكتە قالعاندى الاقانىنان وقيتىنىن باكەنە جۇرت قايدان ءبىلسىن. وتكەننىڭ يگى-جاقسىلارىنىڭ ەسىمىن ءمارمار تاسقا كوشىرىپ، قاتىنقاراعايدىڭ ءتورت قۇبىلاسىنان تۇگەل كورىنەتىن بيىككە بوشاعام بەكەر اپارىپ قويدى دەيمىسىڭ. اسۋدىڭ ارعى جاعى شىڭىراۋ ەكەنىن ۇمىتپالىق، اسىلدارىمىزدىڭ بەينەسى تۇلعالانىپ، قاشاندا كوڭىلىمىزدىڭ بيىگىندە تۇرسىن، ەسىمدەرى مارمارگە ەمەس، جۇرەگىمىزگە جازىلسىن دا! ازىرگە بۇكىل قاراتايدا بوشاي كىتاپبايەۆتىڭ جالعىز ەكەنىن دە ۇمىتپالىق!..
***
شىبىندىبۇلاق. جازى شىبىنسىز، قىسى ماي توڭعىسىز قاسيەتتى اتاجۇرت. بۇتاسى سىزدان مايىسىپ، جاپىراعى شىقتان تەرلەپ تۇراتىن ورماندى التايدىڭ بار ىلعالىن ساۋىپ الىپ، نە تولمايتىن، نە سولمايتىن، سىناپتاي ءمولدىر، سىلدىرى سەزىمدى قىتىقتايتىن موماقان بۇلاقتان التايدى اڭساپ كەلگەن قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارىنان ءدام تاتپاعاندارى جوق. اقىن اعامىز قاينەكەي جارماعامبەتوۆتىڭ: «اپىراي، بۋل جەردە دە كىسى ولە مە ەكەن؟» دەيتىنى تەگىن ەمەس ەدى. اعامىزدىڭ اقىندىعىن بىلاي قويعاندا بۇكىل ءقىزماتىن بىلمەيتىن قاراتايلىقتار كەمدە-كەم ەكەن. ەلگە دە، جەرگە دە قاتتى رازى بولعان سوڭ: قاليحان، قايتار جولدا مەن دە سەنى قىمبات ءبىر اعاڭمەن تانىستىرامىن دەدى. ايتقانىنداي سەمەيگە توقتاپ قايىم مۇحامادحانوۆقا الىپ باردى.
قىزىل شىرايلى، قىر مۇرىن، اشىق ماڭداي، كەز-كەلگەنگە تىكتەپ قارايتىن، «ال، مەنمىن، قايتەسىڭ؟» دەگەندەي، تۇلا بويىنان قارسىلىق تەۋىپ تۇرعان قايسار ادامدى كوردىم. اۋەلدە سىر بەرمەيتىن سۋىق جان سەكىلدى ەدى. ۇش بولمەلى پاتەردىڭ ەكەۋىن ارحيۆ پەن كىتاپحاناعا بەرىپ، بايبىشەسى ەكەۋى ءبىر قۋىسقا تىعىلىپ وتىر ەكەن. «جاسپىن دەپ جاسقانباي كەڭ وتىر، ساعان بەرەتىن قىزىم جوق!» دەگەن سوڭ دۇنيە كەڭىپ سالا بەردى. «وسىعان دا شۇكىر، تاس كامەرانىڭ قاسىندا بۇل دا ءتورجايلاۋ عوي» دەدى. — اتتەڭ، ءۇش ارىپتەن قورىققاندىقتان قاتىن ءبىراز نارسەلەردى ورتەپ جىبەرىپتى».
ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىندا جۇرگەنىمدە قايىم مۇحامەدحانوۆ دەگەندى بۇرجۋازيالىق ۇلتشىل رەتىندە جيىرمابەس جىلعا سوتتاپ جىبەرىپتى دەگەندى ەستىگەن ەدىم، الاشورداشىل ەكەن دەگەندى دە ەستىگەنبىز. ءبىراق «الاشوردا» دەگەن ۇعىمنىڭ نە ەكەنىن، «الاشورداشىلاردىڭ» كىم ەكەنىن ول كەزدە بىلسەك بۇيىرماسىن. ۇلكەندەردىڭ سىبىرلاپ قانا سويلەسۋىنەن ايتەۋىر قازاق ۇلتىنا بايلانىستى ەكەنىن ءىشىمىز سەزەتىن. ۇستازدارىمىز «الاش» دەسە ات-تونىن الا قاشىپ، شاكىرتتەرىن ودان اۋلاق ۇستاۋعا تىرىساتىن. تەك بەيسەمباي كەنجەبايەۆ قانا: «بالالار، ەسىكتى قىمتاپ جابىڭدارشى، مەن ارتىمنان ءسوز ەرگىش اداممىن» دەيتۇعىن. بەيسەكەڭنىڭ بۇكىل لەكسيالارى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتى اقتاۋمەن ءوتتى. «الاشتىڭ» گيمنىن جازعان دا سۇلتانماحمۇت ەكەنىن كەيىننەن بىلدىك قوي. كەزىندە بەيسەكەڭدى تۇسىنبەدىك، باعالاي المادىق، ول كىسى دە بىزدەن جاسقانىپ، قاشقاقتاپ ءجۇردى. سىرتتاي موماقان اعامىزدىڭ ىشىندە نە زاپراننىڭ قايناپ جاتقانىن ءبىز قايدان بىلەيىك. «ءىش قازانداي قاينايدى، كۇرەسەرگە دارمەن جوق» دەگەندەي، ۇستازدارىمىزدىڭ ءبارى دە قىستىعىپ، شاكىرتتەرىنە وتكەننىڭ اقيحاتىن ايتا الماي كەتىپتى-اۋ. كوزىمىزدى ءبىر اشاتىن مۇحتار اۋەزوۆ ەدى، ءبىراق ودان ءبىر نارسەنىڭ شىندىعىن سۇراۋعا باتىلىمىز بارمادى، ونىڭ ۇستىنە قايىم مۇحامەتحانوۆتىڭ ىسىنە قاتىسى بار دەگەندى قۇلاعىمىز شالعان، ول دا ۇزىنقۇلاقتان جەتكەنىمەن مانىسىنە بارعان ەمەسپىز. اياعىن انتەك باسىپ اۋىلدان ەندى كەلگەن موجانتومپايلاردىڭ مۇحاڭمەن اڭگىمەلەسۋگە مورالدىك مۇمكىندىگى دە جوق ەدى.
ەلۋىنشى جىلدارى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بەدەلى ەرەكشە ەدى. ۋنيۆەرسيتەت بەدەلىن ۇستاپ تۇرعان ءبىر توپ عالىمدار بولدى: ارعىسى الەمگە، بەرگىسى وداققا ايگىلى حيميكتەر، فيزيكتەر، بيولوگتار — اكادەميكتەر، عىلىم دوكتورلارى، پروفەسسورلار. ءوز باسىم حيميادان تۇك حابارىم بولماسا دا اكادەميك سوكولسكييدىڭ لەكسياسىندا ەكى ساعات وتىرىپ شىققانىم بار. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى ءارى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى تولەگەن تاجىبايەۆ شەت ەلگە بارىپ قايتقان سايىن ستۋدەنتتەرمەن قىزىقتى اڭگىمە وتكىزگەندە ۇلكەن زالدا ينە شانشار ورىن قالماۋشى ەدى. ستۋدەنتتەن باستاپ رەكتورعا دەيىن قادىر تۇتىپ، ەسىكتەن كىرگەننەن قوشامەتتەپ قارسى الىپ، كەتەردە كولىگىنە قولتىقتاپ وتىرعىزىپ سالاتىن ەرەكشە ءبىر ادام مۇحاڭ بولاتىن. «اۋەزوۆ كەلە جاتىر» دەپ تومەننەن بىرەۋ ايقايلاسا، ءۇش ەتاج تۇگەلىمەن باسپالداق جاقتاۋىنا قازداي ءتىزىلىپ، ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىنداي سالەم بەرىسىپ جاتادى، ەشقايسىسىنىڭ ءتۇسىن توقتاتپاسا دا ەجەلگى تانىسىنداي مۇحاڭ دا بارشاسىنا باس ءيىپ وتەدى. مۇحاڭنان ءدارىس العانعا دا داستەردەي بولاتىن فيلولوگتەر مەن جۋرناليستەر جالى كۇدىرەيىپ، توپ ىشىندە شىرەنىپ تۇراتىن دا كەزدەرى بولۋشى ەدى.
كەزەكتى لەكسياسىن مۇحاڭ ايتىس اقىندارىنىڭ وكىلى دەپ جامبىل مەن يسا تۋرالى وقىعان، بۇل ەكەۋىنىڭ ەسىمىن ەرەكشە ءبىر سۇيىسپەنشىلىكپەن اتاپ، ءاربىر لەكسياسىندا ەسەبىن تاۋىپ سوقپاي كەتپەيتىن... اۋديتوريا اۋزى-مۇرىنىنان شىعادى. گەولوگتار دا، بيولوگتار دا وسىندا. ءتىپتى ءبىز ءتۇسىن تانىمايتىن ادامدار دا بار. مۇحاڭنىڭ كوسىلىپ ءبىر سويلەگەن كۇنى ەدى. كەنەت...
... ورىس ادەبيەتىنىڭ تاريحىنان ساباق بەرەتىن، ءارى فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ پارتورگى عابديروۆ دەگەن ۇستازىمىز ايقارما ەسىكتى شالقاسىنان اشىپ تاستاپ، قاق ورتاسىنا ءتالتيىپ تۇرا قالدى. بويى شارعى، تۇلا بويىنا تۇتام ەت بىتپەگەن قالاقتاي عانا كىسى ەدى. سوعان قاراماستان ىلعي دا جۇرتتىڭ توبەسىنەن قاراۋعا تىرىسىپ، مەيلى ءشۇرشىت بولسا دا تەك قانا ورىسشا سويلەسەتىن ادەتى.
— بەز-زو-براز-زيە! — دەدى.
ءالى تۇردى، بەرى تۇردى. اۋديتوريا دا تىم-تىرس. مۇحاڭ دا تىم-تىرس. الدەن ۋاقىتتا تاعى دا:
— بەز-زو-براز-زيا! — دەدى.
— ءاي، شىراعىم، ەنىڭ مەن تۇرقىڭ ەكى قارىس بولىپ ەسىككە سيماي تۇرسىڭ عوي، نە بوپ قالدى؟ — دەپ مۇحاڭ بۇكىل دەنەسىمەن بۇرىلا پارتورگكە شانشىلا قارادى.
— مۇحتار ومارحانوۆيچ، ۆى سورۆالي زانياتيا ۆسەگو ۋنيۆەرسيتەتا!
— ءپالى، بۇلاردى مەن شاقىرىپپىن با؟
— بەز-زو-براز-زيە! — دەپ پارتورگ ەسىكتى جاپپاستان شالقاسىنان تاستاپ كەتتى.
اۋديتوريا تىم-تىرس. قىزعىلت قوڭىر كاستومنىڭ ءوڭىرىن اعىتىپ تاستاپ مۇحاڭ ارلى-بەرلى ءجۇرىپ الدى. ءوڭى دە كۇرەڭىتىپ كەتكەن ەكەن. پەنجاعىنىڭ تىم ۇزىن، شالبارىنىڭ بالاعى تار، شۇلىعىنىڭ اپپاق ەكەنىن تۇڭعىش اڭعارعانداي بولدىق. وسى كەزدە قوڭىراۋ سوعىلدى دا مۇحاڭ سول بويدا ءلام-ميم دەمەستەن شىعىپ كەتە بەردى. اشىق قالعان ەسىكتەن اياق تىقىرى قۇمىققانشا بىردە-بىر ستۋدەنت تىپىر ەتكەن جوق.
سول كۇنى رەكتوراتقا راپورت ءتۇسىپتى.
بۇل ەلۋ ءۇشىنشى جىلدىڭ جازعاسالىمى، «سلوننىڭ» اۋزىنا قاقپاق، ىزىنە اڭدۋ، اياعىنا تۇساۋ تۇسكەن كەزى ەدى. «سلون» كگب-نىڭ اۋەزوۆكە قويعان لاقاپ اتى. ۇزماي مۇقاڭ ماسكەۋگە كەتۋگە ءماجبۇر بولعان.
كەيىن، اتاقتى عالىم مىڭبايەۆتىڭ تۋعان جيەنى، كگب-نىڭ ارحيۆ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، وتستاۆكاداعى پولكوۆنيكپەن سوۆمين اۋرۋحاناسىندا ءبىر پالاتادا جاتتىم. گازەتتە قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ سمەت كەڭەسبايەۆقا ارناعان حاتى جاريالانعان كەزى ەدى. كەڭەسبايەۆ بۇل حاتقا جاۋاپ قايتارعان جوق. وسىعان بايلانىستى پولكوۆنيكتى سوزگە تارتقانىمدا ايتقانى...
... قالتايدىڭ جازىپ وتىرعانى باستان اياق اقيحات. ءبىراق بۇل از. كەڭەسبايەۆتىڭ وعان جاۋاپ قايتارۋعا ارگۋمەنتى جوق ەدى. رەپرەسسيا كەزىندە قۋدالاۋعا ۇشىراپ، قىزىلورداعا جەر اۋدارىلدىم دەگەندى ايتىپ ءجۇر. بەكەر. كوميتەتتىڭ تاپسىرماسىمەن بارعان. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ينستيتۋتتىڭ تالقانىن شىعارىپ قايتىپ كەلدى. ونىڭ ەندىگى وبەكتىسى عىلىم اكادەمياسى ەدى. سونداعى اياقتىڭ تىقىرى، شىبىننىڭ ىزىڭىنا دەيىن ونىڭ كوزى مەن قۇلاعىنان تىس قالعان جوق، اسىرەسە مۇحاڭنىڭ ىزىنە شام الىپ ءتۇستى: جينالىس پەن جيىنداردا نە ايتتى، كىممەن كەزدەسىپ، كىممەن سويلەستى، وسىنىڭ ءبارىن جىپكە تىزگەندەي ەرتەڭگىسىن كوميتەتكە اكەلىپ تاپسىراتىن. ول تاڭدا كەلىپ، ساعات توعىزعا ونبەس مينۋت قالعاندا شىعىپ بارا جاتاتىن ەدى. جانتارتقان بولىپ ول ءتىپتى ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەردىڭ ۇستىنەن دە ماتەريال جيناي باستادى. بىردە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى شاقىرىپ جاتىر دەگەن سوڭ بارعان ەدىم، جۇرەگىم زىرق ەتە قالدى. الگىندە عانا كەڭەسبايەۆتىڭ شىعىپ بارا جاتقانىن كورگەنمىن. باستىعىم قولىنداعى ەكى-ۇش پاراق قاعازىن جىرتىپ-جىرتىپ قوقىس قالبىرىنا تاستاي سالدى دا:
— سەن بۇدان بىلاي كەز-كەلگەن جەردە «ەلىم-ايدى» ايتا بەرۋدى قوي! — دەدى.
توبەمنەن توقپاقپەن ۇرعانداي بولدىم. كەشە عانا مىڭبايەۆتىڭ ۇيىندەگى جەڭگەم ۇل تاۋىپ، ناعاشىم شىلدەحانا جاساعان. تاپشىلىقتىڭ كەزى، مەن شەلەككە بارىپ، ءبىر قوي، ەكى چەتۆەرت سپيرت الىپ كەلگەنمىن. زيالى قاۋىمنىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارى جينالدى، جازۋشىلاردان مۇحاڭ، ءسابيت، عابيتتەر دە بار. اعالار قولقالاپ قويماعان سوڭ داستارحان كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن «ەلىم-ايدى» ايتقانىمدا كەڭەسبايەۆ، «جارايسىڭ» دەپ ارقامنان قاققان. ارقادان قاعىپ وتىرىپ شەتىمىزدەن كوگەندەپ ەكى-ۇش پاراق قاعازعا سيعىزعان ەكەن دە.
«سلوننىڭ» تىستاعى ءجۇرىس-تۇرىسىن باعاتىن ءوزىمىزدىڭ قىزمەتكەرلەر. باراتىن، ات شالدىراتىن جەرلەرىنە تىڭشى اپپارات قويىپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىراتىنبىز. قانشا توم بولعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى، سونىڭ ءبارىن تەك 1962-جىلى عانا ورتەپ جىبەردىك. شىراعىم، الدا-جالدا بىردەڭە جازا قالساڭ مەنىڭ ءاتى-جونىمدى اتاما، قارتايعان شاعىمدا ماعان دا تىنىشتىق كەرەك.
پولكوۆنيكتىڭ ايتۋىنشا ىشەگىڭ تۇيىلەتىن كۇلكىلى اڭگىمەلەر دە بار ەدى. ولاردى تىزە بەرۋدى ءجون كورمەدىم، ءارى اڭگىمەشىنىڭ تىلەگىن ورىنداعان ءتۇرىم دە وسى. ەسەسىنە ار جاعىن قايىم اعامىز تولتىردى...
...جيىرماتوعىزىنشى جىلى قاھارىنا مىنگەن رەپرەسسيانىڭ ىزعارى قازاق زيالىلارىنىڭ باسىنان ءالى دە كەتكەن جوق ەكەن. سونىڭ ءبىر ەكپىنى ەلۋەكىنشى جىلى قايرىلىپ تاعى سوعىپتى. ءار ناۋقانعا ىلگەشەك كەرەك، قۇلاننىڭ قاسىنۋىنا مىلتىقتىڭ باسىلۋى، سەبەپ تابىلماي وتىرعاندا قايىم مۇحامەدحانوۆ ديسسەرتاسيا قورعاي قالىپتى، تاقىرىبى «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى»، جەتەكشىسى مۇحتار اۋەزوۆ. ايتەۋىر مۇحاڭا ءجىپ تاعۋ ءۇشىن بۇل دا كۇنى بۇرىن دايىندالعان «ساياسي پروسەسس» بولسا كەرەك. ابايدىڭ وزىنە دە ءتىسىن قايراپ، اقىندىعىنا شاك كەلتىرىپ جۇرگەن جاندايشاپتاردىڭ اۋزىنا ماكۇرىك تولتىرىپ بەرگەن كەڭەستىك ساياسات ۇرتىنداعى ارام جىنىن ارمانسىز شاشىپ قالدى: ديسسەرتاسيا دەگەن لاقاپتى پايدالانىپ، اۋەزوۆتىڭ شاكىرتى فەوداليزمدى دارىپتەپ، سوسياليستىك قۇرلىسقا لاعنەت ايتقان رەاكسياشىل، كەرتارتپا اقىنداردىڭ ەسىمىن جۇرتشىلىقتىڭ ەسىنە قايتا سالدى، بۇل سوسياليستىك رەاليزمگە جاسالعان ورەسكەل شابۋىل دەپ اق يت پەن كوك ءيتتى داقپىرتقا ايداپ سالدى. ديسكۋسسيانى ۇيىمداستىرىپ، ايتىستا ابالاعانداردىڭ ءدىن ورتاسىندا اتاعى بار، اتى بەلگىلى عالىمدار دا بار. ۇستازدىڭ جالىنان ۇستاۋ ءۇشىن الدىمەن شاكىرتتى قۇرباندىققا شالۋ كەرەك بولدى دا سوت پروسەسسى الماتىدان اۋلاق سەمەيدە ءوتتى. ورتالىق كوميتەتتەن ايىپتاۋشى بولىپ قاينەكەي جارماعامبەتوۆ بارعان ەكەن... اڭگىمەمەن وتىرىپ ءتۇننىڭ ءبىر الەتى ءوتىپ كەتىپتى. قايىم اعامىز ارحيۆىنەن قاينەكەيدىڭ ايىپتاۋ ءسوزىنىڭ قولجازباسىن تاۋىپ الىپ وقي باستادى. قاينەكەي ماعان جالتاقتاپ قاراي بەرىپ ەدى، ءتۇسى بۇزىلىپ، بوتالاعان كوزىنەن سورعالاعان جاستى بايقاپ قالدىم. قايىم قولجازبانى جابا سالدى دا:
— كوڭىلىڭە الما، بۇدان ەندى كەلەر-كەتەر زاۋال جوق، — دەدى قاينەكەيگە.-سەن كىنالى ەمەسسىڭ، سەن بولماساڭ سك-دان باسقا بىرەۋ كەلەر ەدى، كەلە قالسا بۇدان دا اششى بولۋى مۇمكىن ەدى. جالعىز عانا كوڭىلدە كەتكەن ءبىر تۇيتكىل، دوس-جاراندارمەن قوشتاسايىن دەپ تاي سويىپ قوناق شاقىرعانىمدا سەن كەلمەي قالدىڭ عوي...ءجا، تاڭ اتسىن، ساعان تاڭسىق بولماسا دا مىنا ىنىشەككە قالانى ارالاتىپ قايتالىق.
مەنىڭ بوزبالا شاعىمنىڭ ءۇش جازى سەمەيدە ءوتىپ ەدى. قىزىققا تولى ارمانشىل شاق، كوزدىڭ جانارى تاتاردىڭ قول جەتپەس سىلاڭ قىزدارىنىڭ كوكىرەگىندە كەتكەن. سودان با، مەنىڭ كوڭىلىمدەگى سەمەيدى كۇنى بۇگىنگە دەيىن الماتىعا دا، استاناعا دا ايىرباستاعىم كەلمەيدى. ەرتىستىڭ سۋىن قاسىقتاپ ولشەمەسەم دە قالادا قانشا كوشە بارىن بىلەتىن سياقتى ەدىم. سويتسەم ەشتەمە بىلمەيدى ەكەنمىن. كوردىم، ءبىلدىم دەگەنىم ساناعا سىڭبەگەن، ەسەر شاقتىڭ جەلكوبىك سۋرەتتەرى ەكەن. قايىم اعا جاڭاسەمەيدەگى كوك داربازالى كوك ۇيگە الىپ كەلگەندە عانا ويعا قالدىم.
جۇرتتىڭ اۋزىندا «كوك ءۇي» اتانعان جۇپىنى عانا اعاش عيماراتتى سەمەيلىكتەر ەرەكشە ءقادىر تۇتاتىن كورىندى، اسىرەسە زيالى قاۋىم. بۇل ءۇيدىڭ كيەلى قاسيەتى قازاقتىڭ «اباي-اعاسىنا» بايلانىستى بولسا كەرەك. سوڭعى عاسىرداعى ۇلتتىڭ ۇلى عۇلاماسى سوناۋ شىڭعىستاۋدان قالاعا تۇسكەندە وسى ۇيگە توقتاپ، وسى ۇيدە جاتادى ەكەن. ابايدى سىيلاعان ەلدىڭ يگى-جاقسىلارى كوك داربازاعا سالەم بەرمەي كەتپەگەن. الاش كوسەمدەرىنىڭ، الاشپىن دەگەن ازاماتتاردىڭ ات بايلاپ تۇسەر بەكەتى دە وسى ءۇي بولعان، نەبىر جيىن، ساليقالى سۇحباتتار دا وسىندا وتكەن. الاش پارتياسىنىڭ سوڭعى پروگرامماسى وسىندا تالقىلانسا كەرەك. «كوك ءۇيدى» جالپاق قازاققا «اباي جولىندا» مۇحاڭ تانىستىرىپ ەدى، بۇل ءۇي مۇحاڭنىڭ ءوز ومىرىندە دە ەرەكشە ورىن العان ەكەن.
قالانىڭ ورتاسىندا، بيىك مۇنارانىڭ ىرگەسىندە ءبىرجارىم قاباتتىق ەسكى ءۇي تۇر. قايىم اعانىڭ ايتۋىنشا مۇحاڭ وسىندا پاتەر جالداپ، تەرەزەدەن مۇناراعا قاراپ وتىرىپ «كىنامشىل بويجەتكەندى» جازىپتى. مۇحاڭدى بىلمەسە دە، بىلسە دە بەيتانىس ادامدار بىزگە داستارحان جايىپ، قاينەكەي ەكەۋمىز مۇحاڭنىڭ ورنىنا تۇنەپ شىقتىق. ەرتەڭىندە اقىن كاشاپ تۋعانبايەۆتى قوسىپ الىپ، بالىق اۋلايمىز دەپ ارالعا تارتتىق. ارال دەگەنىمىز ەكى ايرىقتىڭ ورتاسى. ەرتىس باياعى سول ەرتىس، زاماننىڭ قارىسپا داۋىلىنان شارشاعانداي وركەشى شوگىپ، ەكپىنى باياۋلاپ قالىپتى. باياعى ەڭكەيسەڭ ءجۇزىڭدى كورەتىن ايناداي مولدىرلىگىنەن ايرىلعان، ەرىنشەك قۇلا سۋ ۋاحىتتىڭ قويمالجىڭىن قوسىپ الىپتى. جوعارىدان ەكى جەردەن گرەس سالىپ، شليۋزبەن قىلعىندىرىپ تاستاعان سوڭ ەرتىس تە ەركىندىگىن جوعالتقان. بۇقتىرما دەيتۇعىن «تەڭىزدىڭ» تۇبىنەن تابىتتان باستاپ تارباعانىڭ ولەكسەسىنە دەيىن قالقىپ كەلىپ سەمەيدىڭ ىرگەسىن كۇڭىرسىتىپ جاتىر. كەزىندە ءتىل ۇيىرگەن قايران كۇرەڭ سىرا سارىق سەكىلدى، تاڭدايعا تاتىمايدى. ءبىر كەزدە اياعىنان جۇرەتىن جاستار، تاياعىنا سۇيەنگەن قارتتار دا دەمالىس كۇندەرى ارالعا جۇگىرەتىن، سايا دا وسىندا، ساۋىق تا وسىندا، ءار تالدىڭ تۇبىندە سىرانىڭ بوشكەسى كۇمپىلدەپ، ءار تاسانىڭ كولەڭكەسىندە جاراسقان كوڭىل كۇڭكىلدەسىپ اپتاسىنا ءبىر كۇن جىرعاپ قالاتىن. مەن سەمەيگە دەگەن ارمانىمدى تاۋىسىپ الدىم با، الدە جاستىقتىڭ تاۋى شاعىلدى ما، ارال مەنى قۇلازىپ قارسى الدى. وزەننەن كوكتەمدە ءبولىنىپ قالعان قامىستى قارا سۋعا قونىس اۋدارىپ ەدىك، ودان دا بالىق تۇگىلى باقاباس تا ۇستاعانىمىز جوق. بالىق دەگەن انشەيىن ايتارعا عانا ەكەن، قايىم اعا بىزدەردى وڭاشاعا الىپ شىعىپ، اڭگىمەنىڭ تيەگىن ارمانسىز اعىتۋ ەكەنىن ارتىنان ءتۇسىندىم.ارالعا قارنىم اشسا دا اعالارىما ەرىپ ءبىر كۇندە ءبىر عاسىردى شولىپ شىققانداي بولدىم. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ءدارىس الدىم دەپ سىرتتاي تامسانعانىم بولماسا اۋەزوۆتىڭ كىم ەكەنىن بىلمەپپىن عوي. ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن سوڭ مۇحاڭنىڭ قولىن تابارىك تۇتىپ، «زاچەت كىتاپشاسىن» تاپسىرمايمىن دەپ ءبىر جىل ديپلومسىز جۇرگەنىم دە تەگىن ەمەس ەكەن. شەتەل ادەبيەتىنىڭ، ورىس ادەبيەتىنىڭ تاريحىن ەجىكتەپ، ساياسي ەكونوميا، جاعراپيا، جاڭا تاريح، كپسس تاريحىن جاتتاعانشا مۇحاڭنىڭ لەكسياسىن بەس جىلعا سوزسا دا ارتىق ەمەس ەكەن-اۋ!.. جالعىز ابايدى جالاۋلاتىپ، ونىڭ قۇيرىق-جالىن كۇزەپ تاستاپ، اۋىزدى قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ جۇرسەك، ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ءوزىن بەس جىل جاستانىپ جاتىپ وقىساڭ دا تاۋىسا المايتىنداي ەكەنسىڭ. سولاردىڭ ءبىر دە ءبىرىنىڭ تۆورچەستۆوسى نە وقۋلىققا، نە جوعارعى ورىندارىنىڭ پروگرامماسىنا كىرمەگەن، مادەني، رۋحاني ومىردە ابايدىڭ ارتىندا ءىز قالماعانداي. قايىم اعانىڭ ايتۋىنشا اباي شاكىرتتەرىنىڭ ىشىندە تالانتتىسى دا، تارپاڭى دا ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ بولسا كەرەك. «ءبىرجان-سارا» درامالىق پوەماسىن ءارىپ جۇڭگو مەن ەكى اراداعى «اسكەري-ديپلوماتياىق كورپۋستا» قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىندە زايساندا وتىرىپ جازىپ، «ايقاپ» جۋرنالىنا جىبەرگەن ەكەن، ءبىرىنشى داپتەر جوعالىپ كەتىپ، پوەما جۋرنالعا باسىلماي قالىپتى. ابايعا ءتيىسۋ ءۇشىن اقىن كەرەي ءبىرجاندى ادەيى ارعىن ەتىپ سيپاتتايدى دا سارانىڭ اۋزىمەن قودار مەن قامقانى تىلگە تيەك ەتەدى. 1918 جىلعى «اباي» جۋرنالىندا ابايدىڭ ءومىربايانى مەن تۆورچەستۆوسى جايىنداعى وچەركىندە مۇحاڭ: اباي شاكىرتتەرىنىڭ ىشىندەگى كەكشىلى ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆ ەدى، ۇستازىنىڭ ءبىر سىناعانىن كەشىرە الماي «ءبىرجان-سارا» درامالىق پوەماسىندا ء ۇلى اقىنعا ءتىل تيگىزدى دەپ جازدى. (جالپى، ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى كۇماندى. 56 جاستاعى ءبىرجان مەن كامەلەتكە تولماعان قىز بالانىڭ ايتىسۋى مۇمكىن بە؟ ايگەرىم مەن اراداعى وسەكتەن كەيىن ءبىرجان ءوزىن اقتاۋ ءۇشىن قايتار جولدا ەشكولمەسكە سوعىپ، ءان سالىپ ابايدى دارىپتەگەنگە ۇقسايدى. سونسوڭ ءبىرجان ايتىس اقىنى ەمەس، ءوز اندەرىنە عانا، سيتۋاسياعا بايلانىستى ولەڭ شىعارۋعا ءماجبۇر بولعان. قايىمنىڭ ءتورت تومدىعىنان سارانىڭ ولەڭدەرىن دە وقىدىق، پروفەسسيونال اقىن ەمەس، قاراولەڭنىڭ ىرعاعىمەن قيىستىرعان، كەيدە ۇيقاسى دا شالاعاي جەكە-جەكە شۋماقتاردىڭ جيىنتىعى. ەل اۋزىنا سەنسەك، ءارىپ سارا اپامىزعا عاشىق بولعان دەسەدى. كوكتەم شىعا كەلىپ، جاز جايلاۋدى بىرگە وتكىزىپ، ەشكىولمەستىڭ قىزىعى تاۋسىلعان سوڭ كۇزدە ءبىراق قايتاتىن بولىپتى. اقىننىڭ سارا اپامىزعا ارناعان ءۇش بىردەي داستانىن دا وقىدىق. قاي قىرىنان قاراساق تا «بىرجان-سارامەن» ۇندەس، ءبىر اۆتوردىڭ قولىن تانىدىق. ءبىرجاننىڭ «ايبوزىم» ءانىن زەرتتەۋشىلەر دە ءار ساققا جۇگىرتىپ ەدى. ءبىرى عاشىعىنا ارناپتى، ءبىرى جارىنا ارناپتى دەستى. بۇل ءانشىنىڭ ابايعا دەگەن ارناۋى. اتتاناردا ابايدىڭ وتاۋىنا كىرىپ قوشتاسۋعا باتىلى جەتپەگەن سوڭ ءبىر جىلدان كەيىن قايتىپ ورالىپ كەشىرىم وتىنەمىن دەسە كەرەك. ابايداي ارۋاقتى ادامنىڭ وكپەسى تەگىن جىبەرسىن بە، بارعان سوڭ سىرقاتتى بولىپ، قۇس كەلەر، قۇس قايتار كەزدە كوتەرىلىپ جاتىپ قالعان.
«اي بوزىم، ايحاي بوزىم، داڭعىل بوزىم، جەر شالعاي جەتە المادىم جالعىز ءوزىم. قاسىمدا قۇربى-قۇرداس قالماعان سوڭ، قايتەيىن، كىمگە جەتەر ايتقان ءسوزىم؟!»
قازاق «بوزىم» دەپ تەك ەر ادامدى عانا ايتادى: كەمەلىنە كەلگەن، اقىل-ويى تولىسقان جىگىتتىڭ سەركەسى؛ «داڭعىل» - ەل كوسەمى، دانا، دانىشپان دەگەن ماعنادا بولسا كەرەك. ايەل جۇراعاتىن «بوزىم»، «دانىشپانىم» دەگەندى ەستىگەن قۇلاق بار ما ەكەن؟..
...قايىم اعانىڭ قاسىندا بولعان ءبىراز كۇندە ءبىر عاسىردىڭ ولجاق-بۇلجاق قاتپارىن ەپتەپ اقتارعان سياقتىمىز. بۇرىن بەت-جۇزىن كورمەگەن اداممەن اعايىن بوپ كەتكەندەي ەدىك. اڭگىمە كوبىنە مۇحاڭ تۋرالى بولدى. مەن تۇگىلى الدىمىزداعى جاسامىستار بىلمەيتىن تالاي قۇپيالار بار ەكەن. مۇحاڭ تۆورچەستۆوسى حاقىندا عانا جۇقالاپ ايتقانى بولماسا، الەۋمەتتىك، ۇكىمەتي قىزمەتى جايىندا قاعازعا ەشنارسە تۇسىرمەپتى. ارتىنان اڭدۋ قالمايتىنىن بىلگەن ەل اعاسى قاشاندا ساق جۇرسە كەرەك.ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ بەلدى تۇلعاسى سوۆەت وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا بيلىك ماڭىنان تىم الشاق كەتپەي ساياسي ناۋقاندارعا بارىنشا ارالاسىپ وتىرعان ەكەن. گۋبيسپولكومدا جاۋاپتى قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەزىندە ءۇش وبلىس — شىعىس قازاقستان، پاۆلودار، سەمەيدى لەنين سوۆناركومنىڭ قاۋلىسىمەن رەسەيگە قوسىپ جىبەرگەندە نوۆوسىبىردە التى اي بويى ديسكۋسسيا ۇيىمداستىرىپ، بۇل ولكەنىڭ ەجەلگى قازاق جەرى ەكەنىن دالەلدەپ، قازاقستان قۇرامىندا الىپ قالعان. جانكەشتىلىك جاساپ، قازاق ەلىنىڭ تۇتاستىعىن قورعاپ قالعان تۇراننىڭ ۇلى پەرزەنتىنە وسكەمەننىڭ ءجونى ءتۇزۋ ءبىر كوشەسىن كۇنى كەشەگە دەيىن قيماي جۇرگەن شەنەۋنىكتەر ارعىسى 300، بەرگىسى 70 جىل بيلىك جۇرگىزگەن وتارشىل شوۆينيستەردىڭ سىلىمتىگى دەمەي كور. راحىمشىلىق ەتىپ، مۇسىركەگەندەگىسى سول، اتى الەمگە جايىلعان ۇلى جازۋشىنىڭ ەسىمىن سالدىرىنان قاڭعىرعان يت قاشاتىن تەمىرجولدىڭ تابانىنا تاستاپ وتىر. كىم بىلەدى، ەگەر مۇحاڭ بولماعاندا سوناۋ ءحىىى عاسىردا تاريحقا ماعلۇم بولعان شىڭعىستاۋدى التاي ولكەسىنەن ىزدەپ جۇرەر مە ەدىك؟ نەسىپبەك ايىتوۆ ەكەۋمىز وسى وڭىردەن شىققان اقىنداردىڭ ارعى-بەرگىسىن ساناپ وتىرىپ 180-گە جەتكىزىپ ەدىك، انىعىن ايتقاندا بۇل دا ەل تاريحىنا، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا كەتكەن بەلگىلى ەسىمدەر. سولاردىڭ ءبارىن اتاپ جاتپاساق تا ءبىر عانا اباي شاكىرتتەرى قانشاما. ساناپ بەرەتىن شەجىرەشىلەر دە بۇگىندە تاۋسىلعان سياقتى. سوڭعىسى قايىم اعامىز ەدى. ول دا تاس ءمۇسىن بولىپ سەمەيدىڭ ءبىر كوشەسىنەن ورىن تاپتى. باسقاسىنا قاي قالانىڭ كوشەسىنەن ورىن ىزدەسەك ەكەن؟.. تەگى، تاريحىمىزدى كونە زاماننان بەرى تاسقا جازعان حالىق ەدىك، قاعاز-قالامنىڭ ۋاقىتىندا، كونە كوزدەردىڭ سارقىنى تاۋسىلماي تۇرعاندا كەيىنگى ۇرپاققا سولاردىڭ ەڭ بولماعاندا ەسىمىن قالدىرىپ كەتكەنىمىز ءجون شىعار. باقيعا كەتىپ قالعان قايىم اعالار فانيگە قايتىپ كەلمەس. كوزى ءتىرى اباي شاكىرتتەرىنەن كورگەنىمىز شاكەر ابەنوۆ قانا. كادىمگى ابايعا قول جۇمساعان تەنتەك ابەننىڭ جالعىز ۇرپاعى، تەنتەك اقىن شاكەر ابەنوۆ. ونىڭ ءوزى دە:
«مەندەي جان ولمەي ءسىرا تىنشىعا ما، جارىدىم تىڭشىعا دا، سىنشىعا دا. مەن ولگەنمەن اقىندىق سەن ولمەسسىڭ، مازامدى الىپ، جانىمدى شىمشىلاما، — دەپ كەتىپ ەدى.
اقىننىڭ مازاسىن الىپ، جانىن شىمشىلاعان قانشاما سىر، قانشاما جىر قاعازعا تۇسپەي قالدى ەكەن، تۇسسە قانشاسى تاسقا باسىلماي قالدى ەكەن دەپ تۇيعىنداي قارتتىڭ بەت-جۇزىنە قارايمىن دا الماعايىپ زاماننىڭ سۇراپىلىنان ءتىلىم-تىلىم بولعان كارى شىڭعىستىڭ قاسىرەتتى دە قاسيەتتى وڭىرىندەي ءبىر عاسىردىڭ مۇڭى مەن ۋايىمىن ادىپتەگەن جۇمباعى كوپ ايقىش-ۇيقىش اجىمىنەن قايمىعىپ بۇعىپ قالامىن...
...شاكەر كوپكە جىرىن وقىتقانمەن سىرىن وقىتپاعان، ءىشىن تىڭشىعا دا، سىنشىعا دا الدىرماعان پىستى جان ەدى. ءسىرا وزىنەن دە جاسىراتىن ىشتەگى ءبىر جالىن، ءبىر شەر بار-اۋ دەيسىڭ دە تىناسىڭ. «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن ونى دا ويلا» دەيتۇعىن اباي مەكتەبىنىڭ سوڭعى شاكىرتى ەكەنى ەسىڭە تۇسەدى دە، ونىڭ ءار ءسوزىنىڭ استارىن جەرى مەن ەلىنىڭ تاعدىرىنان ىزدەي باستايسىڭ. اقىن جەردىڭ، ەلدىڭ پەرزەنتى ەكەنى راس بولسا، پەرزەنت بويىندا انانىڭ قانى، قاسيەتى، جۇيكەسى بارى حاق. اقىننىڭ كىندىك كەسكەن جەرى شىڭعىستاۋ. قايران قالاتىن ءبىر تۇيتكىل، شىڭعىستىڭ قاسيەتى قالىڭ با، قاسىرەتى قالىڭ با؟ سالماقتاي كەلسەڭ بەزبەننىڭ ەكى باسى ءبىرىن ءبىرى باسا الماي، تەپە-تەڭ سىرەسەتىن دە تۇراتىن سياقتى. بايىرعى نايمانتاۋ شىڭعىستاۋ اتالعالى، وردا شىڭعىستا تۇركىنىڭ ونالتى ءبيى تەمىرشەنى اق كيىزگە كوتەرىپ شىڭعىس قاعان اتاعالى، ونان بەرگى ويرات-قالماقتاردىڭ ويرانىمەن باستالعان اقتابان-شۇبىرىندى تۇپ-تۋرا ءجۇز جيىرما جىلدىق سوعىسپەن اياقتالعان ەكەن. سونىمەن تىندى ما؟.. ونان كەيىنگى وتارشى مەن يتارشىنى قايدا قويامىز؟ ونان كەيىنگى قازاقتىڭ تەڭ جارتىسىن جۇتىپ كەتكەن قىلىشسىز مايدان، ءتۇتىنسىز وقتى قاي زاۋالعا تەليمىز، قاي ساۋالعا سيعىزامىز؟ ودان كەيىنگى... باعىپ وتىرساق، قايران قازاق سوڭعى جارتى-اق عاسىردى سوعىسسىز وتكىزگەن ەكەن. سونىڭ بارىنە كۋا بولعان كونە شىڭعىس سوعىستان كەيىن دە قىرىق جىل بويى مۇڭكىر-ناڭكىردى باستان كەشىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ىڭىرسىپ جاتىر. بۇل از قاسىرەت بولىپ پا؟! «سورى قالىڭ سوققى جەگەن پىشانامىز» دەگەندى اباي ايتىپ كەتكەن، ابايعا دەيىنگى اقتانبەردىدەن قالعان دا ۇلى ءسوز بار، ونىڭ بەر جاعىندا سول ابايدىڭ ۇستازى دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ وكىنىشى مەن وكسىگىن دە قانجىلاپ وتىرىپ جۇتىپ قويعان جوقپىز با! ابايدان كەيىنگى ونىڭ شاكىرتتەرىنەن قالعان دا ۇلاعاتتى ءسوز ۇلانعايىر. سورى قالىڭ بولعان سوڭ قۇسالىقتان شىعا ما، قايسارلىقتان، جانكەشتىلىكتەن تۋا ما، ايتەۋىر، شىڭعىستاۋ اتومنىڭ عانا ەمەس، اقىندىقتىڭ دا پوليگونى بولىپتى-اۋ. قاسىرەتتى جەردىڭ قاسيەتى دە وسىندا. شاكەر اباي مەكتەبىنىڭ سوڭعى شاكىرتى بولسا، جازىلماي قالعان، اسىرەسە جازىلىپ جاريالانباي قالعان جىرلارى پوليگوندا جارىلماي جاتقان بومبا سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. تۇرمەدەن تۇرمەگە كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە بايبىشەسى قۇرساقتان توقتاپ قالدى دا جاراتقاننىڭ جارىلقاعانى ەكى قىز ەدى، داۋا دەگەن ءبىرىن الماتىدا ترولەيبۋستىڭ توعى سوعىپ ءولتىردى، ەكىنشىسى اكەسىنىڭ اۋزىنان شىققان دۋالى ءسوزىن جينايمىن دەپ، قاعازعا تۇسىرەمىن دەپ ءومىردىڭ بار قىزىعىن تارىك ەتىپ، ءبىر كەبەجە ولەڭگە قاراۋىل بولىپ ءالى وتىر. ول كەبەجەدە نە بار، اشىپ كورگەن، اقتارىپ وقىعان بىرەۋ بار ما ەكەن؟ بار بولسا نە ايتتى ەكەن؟ عاسىرمەن جارىسىپ وتكەن جىر تارلانىندا بىزگە بەيماعلۇم اشىلماعان شىندىق، ايتىلماعان وسيەت، كوڭىل تۇكپىرىندە قوردا بوپ قالعان اششى زاپىران دا بار شىعار-اۋ. اقىن كوزى تىرىسىندە سارى مايداي ساقتاعان كوپ تولعانىسىن بىزگە جۇمباقتاپ قانا، سوڭعى يىندىدەي سىزدىقتاتىپ قانا ساراڭدىقپەن قالدىرىپ كەتكەن. ونى ساراڭ قىلعان قازىمىر ۋاحىت، ەل باسىنان وتكەن قيلى-قيلى زامان، ۇرەيلى كەزەڭنىڭ ۇسكىرىگى، شاكەڭنىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا «تىڭشىسى مەن سىنشىسى»، ونان قالدى تۇرتپەگى مەن تۇرمەسى. اقىن عۇمىرى ەل تاريحىنىڭ قىپ-قىسقا ءبىر ۇزىگى. ول ۇزىكتە تالاي-تالاي ءتۇيىن دە بولۋى مۇمكىن. ءتۇيىننىڭ شەشىلۋى كەيىنگىنىڭ زەردەسىنە بايلانىستى. ول ءبىر عاسىر عۇمىر كەشكەن ادام. ءبىر عاسىردا شىڭعىستاۋ نە كورمەدى دەيسىڭ؟ مالدى قيسىپىرىپ كامپەسكە، ونى وكشەلەپ حالقىنىڭ تەڭ جارمىسىن ءجۇتىپ گەنوسيد جەتتى، يگى-جاقسىلار مەن زيالى قاۋىمدى اب جىلانداي جالماعان كوممۋنيستىك رەپرەسسيا ءبىر عانا ىرعىزباي اۋلەتىنىڭ 60 تۇتىنىنەن تىگەرگە تۇياق قالدىرماي تىپ-تيپىل قىلىپتى، اللادان باسقا ايتارى جوق، كونەنى كوكسەگەننەن قايتارى جوق رەاكسياشىل فەوداليزمنىڭ وكىلى دەپ ابايدىڭ وزىنە اۋىز سالىپ، قازاقتى قۇرىدىمعا قۋالاعان زاماندى كوزىمەن كورگەن اقىن سوۆەت وكىمەتىنە كاپىر بولماسا ءىشى جىلىماعان شىعار-اۋ. ايتپەسە، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، «جاساسىن كوسەم، جاساسىن» دەپ جار سالۋعا «ۋاقىتى بولماي»، قۇداي ۇرعاندا، ارا-تۇرا جازعان ولەڭدەرىندە «ۇلى كوسەمگە» ورىن تابا الماعانى قالاي؟.. سونداعى تاپقان ايلاسى، جالعان جاراپازانشى بولماس ءۇشىن ويدىڭ وياۋىن، ءتىلدىڭ بوياۋىن ەل تاريحىنا، ەل شەجىرەسىنە بۇرسا كەرەك. اڭداپ وقىعانعا مۇنىڭ دا استارى بار. كونە اڭىز، كوڭىلدىڭ كومبەسىندە، تاريحتىڭ شاڭداعىندا كومىلىپ قالعان شەجىرەنى سونىنىڭ سوقپاعىنا سالىپ، ەلدىڭ وتكەن-كەتكەن وكىنىشىنەن بۇگىننىڭ ۋايىمىن، ارمانىن ىزدەگەن. اقىن تۆورچەستۆوسىنىڭ ەڭ سۇبەلىسى ونىڭ پوەمالارى دەسەك، سولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءبىر ماقسات، ءبىر نىساناسى بار. رومانتيكالىق سارىنى بولماسا «كەيپىن باتىر» پوەماسى رەاليستىك تۋىندى. اقساق تەمىر تۋرالى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتىلماعان شىندىقتىڭ بەتىن العاش جىرتقان شاكەر اقىن. ورتا عاسىرداعى قىلىشىنان قان تامعان اقساق تەمىردىڭ شىعىس ەلدەرىنە سالعان لاڭىنان تاريحتا وشپەستەي بولىپ ءىز قالدى. ول كەيبىر تايپالاردىڭ ءوشىپ كەتۋىنە، كەيبىرىنىڭ ولىمسىرەپ قالۋىنا سەبەپكەر بولعان ءامىر. سونىڭ ىشىندە تۇركى حالقىنىڭ تاريحىندا قاسىرەتتى قارا داق. «تۇركى زومبىلىعىنىڭ ءۇش كەزەڭى» دەيتۇعىن لاقاپتىڭ ورتتەي لاۋلاپ تۇرعان كەزىندە تاريح الاڭىنا اتاققۇمار پارانويك كەلە قالدى دا ەۋروپا مەن تاياۋ شىعىستىڭ ساياسي ديپلوماتياسى سوعان قىزمەت ەتىپ، تۇركى دۇنيەسىن قانمەن لايلاپ شىقتى. پوەماداعى وقيعا باسقا بولعانىمەن كەيىپكەر ءامىردىڭ ىس-ارەكەت، حاراكتەرىنىڭ تاريحتاعى ءامىر بولمىسىنان الشاقتىعى شامالى. كەيپىن باتىر مەن حان اراسىنداعى تارتىس — حالىق پەن ءامىر اراسىنداعى قاقتىعىستىڭ ءبىر كورىنىسى. تالايلاردى جوق قىلعان، تالايلاردىڭ باسىن دوپ قىلعان، ءوز حالقىنا ءوزى تاجال بوپ كەتكەن ءامىر مەن «جەر ۇستىنە نۇر بولعان ۇلى كوسەم» ءستاليندى ءبىر قىرىنان بايقاپ كورەلىكشى. وسى انالوگيادان ەڭ بولماسا زيالى قاۋىم ءبىر ۇقساستىق تاپپاس پا ەكەن؟.. كەزىندە پوەمانىڭ ۇزىن-ىرعاسىنان، جول اراسىنان «تىڭشىلار» قولعا ىلىگەر ەشتەڭە تاپقان جوق، سىنشىلار ىزدەگەن جوق، وقۋشىنىڭ ويىنا كەلدى مە، كەلمەدى مە، كىم ءبىلسىن، اۆتور بۇعان دا قۇدايعا شۇكىر دەگەن بولار-اۋ. اقىننىڭ «قوزى-كورپەش — بايانسۇلۋ»، «انالار»، «پارمەن»، «ورتاق ارال»، «تاڭشەبەر-جاپال» پوەمالارى ەپيكالىق جانردىڭ ۇلگىسى ەكەندىگىندە داۋ جوق. ناۋمەز جۇرتقا باردى قايتالاۋ بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن. باسپا جۇزىندە اقىن شىعارمالارىنا سەنزۋرا تاراپىنان تيىم سالىنعان سوڭ ول كۇنكورىسسىز قالدى دا عىلىم اكادەمياسى قالاماقى رەتىندە وعان تيىن- تەبەن تولەپ تۇردى. شىندىعىندا شاكەردىڭ بۇل تۇستاعى ماقساتى — حالقىمىزدىڭ رۋحاني باي قازناسىن بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ. ونىڭ جاناق، سابىرباي، تۇبەك، دۋلات، بايكوكشە مۇرالارىن قۇنتتاپ جيناپ، ارداقتاپ ساقتاۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا. ەڭ باستىسى، اقىن شاكەر جىراۋ مەن اقىندى، فولكلور مەن جازبانى جالعاستىرعان دانەكەر. شاكەڭنىڭ كوزى تىرىسىندە بىردە-بىر مۇشەل جاسى ەسكەرىلمەپتى، دۇنيەدە شاكەر دەگەن وتاۋىزدى اقىننىڭ بارى ايتىلماسا، بۇل دا كەدەيگە «تەڭدىك»، كەپيەتسىزگە «كەڭدىك» اپەرگەن قازان توڭكەرىسىنىڭ وعان دەگەن سىباعاسى. تەك توقسانعا كەلگەندە عانا قاراۋىلدا ۇلى-جىڭگىر توي ءوتتى: جۇرت وعان باقىتتى بول، جۇزگە جەت دەپ جاتتى.ءوزىن مىنبەرگە شاقىرعاندا ماعان بۇرىلىپ:
— ءاي، قۇرداس، مىنالارعا نە دەپ وتتايمىن؟ — دەدى. — نەمەنە، ءازىلىڭ تاۋسىلسا اۋزىڭا كەلگەندى وتتاي بەر. ول مىنبەرگە شىقتى دا ءۇش-اق اۋىز ءسوز ايتتى: ماعان باقىتتى بول دەپ جاتىرسىڭدار، توقسانعا كەلگەنشە توڭقاڭداپ ورتالارىڭدا جۇرگەنىم باقىت ەمەس پە؛ جۇزگە جەت دەپ جاتىرسىڭدار، ەندى الجىماي تۇرعاندا سەندەردىڭ الدارىڭدا اللانىڭ الىپ كەتكەنى جاقسى ەدى؛ اۋزىمنان اللا تۇسكەن جوق، ءبىراق الباستى دا جاعالاسىپ جاڭىلدىرا بەرگەن كەزدەرى بولدى، ەگەر بىرىڭە ءتىلىم ءتيىپ، ءبارىڭدى بىردەي سىيلاي الماسام،كەشىرىڭدەر! — قۇرداس، قالاي وتتادىم؟ — دەدى قاسىما كەلگەن سوڭ.
— قاتىردىڭ، ءبىراق سەن جۇزگە جەتپەي ولمەيسىڭ. جاكەم قايتىس بولعاندا سەن نە دەپ ەدىڭ؟ قالاي قاشساڭ دا جامبىلدىڭ جاسى الدىڭنان كۇتىپ تۇرادى.
— وتتاپسىڭ! — دەدى.
قىرسىقتى قىرت جەڭەدى دەپ، نە سەبەپ بولعانى ەسىمدە جوق، ەكەۋمىز كەزدەسكەن العاشقى ساتتەن-اق قىلجاقپەن تابىسىپ ەدىك. سودان «قۇرداس» اتاندىق تا كەتتىك. ول الماتىعا تۇسە سالىپ جازۋشىلار وداعىنا كەلەتىن. ءومىرىن ءبىرىنشى حاتشىنىڭ ەسىگىن كۇزەتۋمەن وتكىزگەن روزا اپاي ۇيگە تەلەفون شالىپ:
— قاليحان، ويباي تەز جەت، قاراۋىلدان قۇرداسىڭ كەپ قالدى! — دەيتىن.
مەن كەلگەندە ول ەكىنشى قاباتتاعى فوەدە كوش-قۇلاش «ۆافەلنىي» دەيتۇعىن اق ورامالمەن بەت-اۋزىن بۇراپ ءسۇرتىپ وتىرعانى. قىس بولسىن، جاز بولسىن ۇستىندە سىرمالى قالىڭ شاپان، اياقتا ءازيا كالوشتى ءماسى، كرەسلودا قوربيىپ جاتادى.
— قۇرداس، ات-كولىك امان با؟.. ءۇشىنشى سيراق قالاي؟..
— ونىڭ نەسىن سۇرايسىڭ، تورتەۋىمىز جيىلىپ سەنى كۇتىپ وتىرعان جوقپىز با.
— تالاي تەسىكتى تىعىنداپ، تالاي ەسىكتى توزدىرىپ ەدىڭ، ەندى ساۋىنىڭ كەلگەندە جالعىز جىرتىقتى تابا الماي وتىرسىڭ با؟
قولتىقتاپ دارەتحاناعا اپارامىن. توبەسىن ويىپ تاستاعان قايىڭ بەزىندەي ۇڭىرەيگەن سۋاعاردىڭ قاسىندا پىسىلداپ ءارى تۇرادى، بەرى تۇرادى.
— ءاي، قۇرداس، تاعى ءبىر بادىك ولەڭ تۋىپ قالدى ما؟
— ولەڭنەن ساداعا كەتسىن!.. قولىم جەتپەي جاتىر. بۇل نەمە قارتايعاندا قىسقارا ما دەسەم، ۇشەۋى بىردەي جارىسىپ تىزەدەن اسىپ بارادى...
— سەن ونىڭ كەڭىردەگىنەن ءجىپ بايلا دا موينىڭا اسىپ قوي، سوسىن قولىڭدى سوزىپ جاتپاي-اق قولتىعىڭنان تاۋىپ الاسىڭ...
— قۇدايعا شۇكىر، دۇنيەگە تاعى ءبىر بادىك كەلە جاتىر ەكەن.
— سەنەن قالعان مۇرا ەمەس پە.
— ارامنىڭ ءبارىن ماعان ارقالاتىپ جىبەرسەڭدەرشى...
— توبەسىنىڭ تۇندىگى بار، اينالا بىتكەن جۇندىگى بار، جۇرسە كۇيسەيدى — ءشوپ جەمەيدى، وتىرسا كۇلەدى — ۇندەمەيدى، ەرىنى بار — ءتىسى جوق، قارىنى اشسا جىلىكتىڭ مايىن سورادى، باسقامەن ءىسى جوق، دەيتىن سەن ەمەس پە ەدىڭ؟!.
— ءتايىرى، ول جۇمباق قوي.
— جۇمباق تا بولسا ار جاعىنان پورترەتى كورىنىپ تۇرعان جوق پا.
تىرشىلىكتە نە كوردىڭ، تىرشىلىكتە ءالى دە نە بار دەگەن كوكسەۋ توقسانعا تولساڭ دا كوكىرەكتە جاتا بەرەدى ەكەن. توقسانعا تولدىڭ دەپ اقىندى سەكرەتارياتقا شاقىرىپ العاندا ولجاس:
— وتىز باسپا تاباق ولەڭدەر جيناعىڭدى شىعاراتىن بولدىق، تاعى دا قانداي تىلەگىڭ بار؟ — دەگەندە قاريا قالجىڭ ءۇشىن بولسا دا جۇرتتى ءبىر كۇلدىرىپ: — ولەڭ مەن ولگەن سوڭ دا شىعا بەرەدى عوي، وناندا ماعان ءتاۋىر ءبىر قاتىن اپەرىڭدەر، — دەدى.
— توقسانعا كەلگەن تويىڭا كىمدى شاقىراسىڭ؟ — دەدى ولجاس.
— ءتايىرى، توقسانداعى شالدىڭ تويى كىمگە ءدارى، كەلەتىندەر قالماس، كەلمەيتىندەردى شاقىرىپ قاعىنىپ كەتتى دەيمىسىڭ، ماعان قۇرداسىم مەن نەسىپبەك تە جەتىپ جاتىر...
سەكرەتارياتتان سوڭ ليتفوند شاكەڭە 170 سوم اكەلىپ بەرىپ ەدى، شىڭعىستاۋعا جەتە المايتىندار ماعان ەرىڭدەر دەپ ورنىنان تۇردى. سول بويدا التاۋىمىز شۇبىرىپ «كەرۋەنسارايعا» كەلدىك، وزىمەن جەتىنشى اۋىز. ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلگەن شالىم كەيكيىپ تۇرىپ السىن. الدەن ۋاقىتتا:
— مەنى انەۋبىر جاس قىزدىڭ ستولىنا اپارىپ وتىرعىزىڭدار، — دەپ ءموپ-مولدىر بويجەتكەندى يەگىمەن نۇسقادى.
قىزدىڭ ءتورت ستولى دا بوس ەكەن، شاكەڭ ەكەۋىن قوستىرىپ، قالعان ەكەۋىنە ەشكىمدى وتىرعىزباس ءۇشىن «ستول زاكازان» دەگەن ترافارەت قويدىردى دا بويجەتكەننىڭ ساۋىرىنان سيپاپ:
— شىراعىم، سەن ءوزىڭ دە بىزبەن بىرگە، قاسىما كەلىپ وتىر، — دەدى.
شالىم الدىنا كەلگەن اسقا دا قاراعان جوق، ءجۇز گرامم ءزاھار سۋىن تارتىپ جىبەردى دە بۇرق ەتە قالعان ماڭداي تەرىن كوش-قۇلاش ورامالمەن بۇراپ ءسۇرتىپ قىزعا قارادى. بويجەتكەن قىپ-قىزىل بوپ ورتەنىپ بارادى ەكەن. نە بولدى دەسەم، شالىم سول قولدىڭ الاقانىن اشامايعا تىعىپ جىبەرىپتى دە تۇك بولماعانداي ماڭقيىپ وتىر. مەن قىسىلعاننان جان-جاعىما جالتاقتاي بەرگەم، ءساتىن سالعاندا ستولىمىز دالداسى بار تۇكپىر ەدى، جۇرت حاننان قاپەرسىز، ءايتۋىر ەس كەتىپ جان شىققاندا شالىم قالتاسىنا قول جۇگىرتتى دە ماناعى ءجۇز جەتپىستى داياشى قىزدىڭ الدىنا تاستاي سالدى
— شىراعىم، مىنا جالماۋىزداردىڭ سىباعاسىن ەسەپتە، قالعانى سەنىكى! — دەپ كەتۋگە ىڭعاي ءبىلدىردى، راحمەت ايتۋدى دا ۇمىتقان جوق.
توقسانعا كەلسە دە تورىقپايتىن شىركىن كوڭىل-اي دەسەڭشى. «جالماۋىزدار» تومەنگى قاباتقا ءتۇسىپ الىپ، ال كەلىپ جىرقىلداسىن: وزدەرى توقسانعا كەلمەيتىندەي، كەلە قالسا شونتەكتەرىنە اقشا تۇرماق الباستى توقتامايتىنىن بىلمەيتىندەي، جاستىقتىڭ ءبىر ساتتىك ءتاتتى سەزىمىن توقسانداعى جومارت كوڭىلدىڭ ساتىپ العانىن قاپەرىنە دە العان جوق، مەنىڭ كوز الدىمدا بويجەتكەننىڭ ورتتەي بولعان بالعىن ءجۇزى تۇردى، كارىنىڭ اپپاق قۋداي ساقالىن، الىستا قالعان ارمانىن سيلاماعان الدەبىر ۇرعاشى بولسا ويبايىن سالىپ، باقىرىپ-شاقىرىپ رەستوراننىڭ شاڭىراعىن شاعىپ جىبەرەر مە ەدى؟.. قىزدىڭ بىلق ەتپەگەن توزىمىنە، قارتتى سيلاعان سەزىمىنە بىلاي شىعا بەرە مەن ريزا بولدىم...
قىزدىڭ قارا سانىنان «جىلۋ ءتاتتى ۋ تارادى ما» شالىم تىسقا شىققان سوڭ قازداڭداپ جونەلدى. مەن ونىڭ قاجىمايتىن قايراتىنا تاڭ قالدىم: قاراۋىلدىڭ مادەنيەت سارايىندا ءبىرجارىم ساعات قازديىپ تۇرىپ ولەڭ وقىدى، بۇرىن جۇرت ەستىمەگەن جاڭا ولەڭدەر، ءۇش ساعات بويى قۇيرىعىنا جەر يىسكەتپەي قاراۋىلدىڭ قۇلا دالاسىندا كوپپەن بىرگە قازداڭدادى دا ءجۇردى، قاراۋىلدان ابەن بۇلاققا جەتكەنشە بىلق ەتپەي ات ۇستىندە قازديىپ وتىردى دا قويدى، قىرىق گرادۋستىق ابتاپتا بىزبەن تالاسىپ وزەننىڭ تاستاي سۋىنا شومىلدى. تۇلا بويىندا ارتىق ەت تە جوق، بىلەم-بىلەم تارامىس. ول ءبىراق نارسەدەن قورقاتىن — الجىپ ولۋدەن... تۇنگى ساعات ۇشتە، بانكەتتە وتىرعانىمىزدا ماعان، شىقارعا شىعىپ كەلەيىك دەدى. ءزار قىسقان شىعار دەپ ەدىم. قاراۋىلدىڭ ءتۇنى دە تاس قاراڭعى ەكەن. تىرپىلداپ كەلە جاتىرمىز.
— ءاي، قۇرداس، ساعان قاراپ تۇرعان قىز-كەلىنشەك جوق، وسى جەردەن ۇزاما، شۇقاناققا ءتۇسىپ مايىپ بوپ كەتسەڭ توبىقتىعا قۇنىڭدى ءبىر مەن تۇگىلى بۇكىل قازاق وتەي المايدى.
— سول دا ۋايىم بولىپ پا، ولسەم ولە سالارمىن، مىنا ەل مەنى توقسانعا كەلدى دەپ تويلاپ جاتىر عوي، مەن توقساننان باياعىدا اسىپ كەتكەنمىن، — دەپ سىبىرلادى. — قىزىعى دا، شىجىعى دا سۋالىپ بارا جاتقان الدامشى ومىردە ءبىر جامان شالدىڭ ءبىر كۇندىك ەرمەگى كوپتىك ەتپەس. مەن ساعان ءبىر نارسە ايتايىن با؟.. بۇرىن ويىما ولەڭ كەلگەندە بىردەن جاتتاپ الۋشى ەدىم، كازىر ۇمىتىپ قالاتىن بولدىم. ءتۇبى الجىپ ولەم بە دەپ قورقامىن. تەزىرەك كەتكەنىم ءجون ەدى...
تىلەگى جاراتقانىڭ قۇلاعىنا شالىندى ما، ول جاكەڭنىڭ جاسىنا جەتپەي توقساننىڭ بەسىندە دۇنيە سالدى. ءدال وسى جاسىندا تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزگە باتا بەرىپ، مادەنيەت سارايىندا تامام قازاقتى اياعىنان تىك تۇرعىزعان قايران اقىنعا ءبىر دە ءبىر گازەت ەڭ بولماسا قوشتاسۋ ءسوزىن دە ارناعان جوق. ايتەۋىر توبىقتى ەلى جەتىم قىزدىڭ تويىنداي قىلىپ ءۇن-تۇنسىز ماڭگىلىك مەكەنىنە اپارىپ تاپسىردى. بۇل ەندى اقىننىڭ ەمەس، ارۋاقتىڭ وكپەسى...
...شەتىنەن قىرىپ تاستاعان ىرعىزبايدىڭ 60 ءتۇتىنىن ەسەپكە الماعاندا اباي شاكىرتتەرىنىڭ كورمەگەندەرى جوق، ءتىرى قالدى دەگەنى بولماسا قارتايعان شاعىندا كوكبايدىڭ كۇنى قايىرشىلىقپەن ءوتتى. «تيىندى بىرەۋ بەرگەن پايدا كورەم، قاڭعىرعان قايىرشىداي ساۋعا جيىپ» («اۋدەم جەر») دەپ ءوزى جازعان. «حالىق سازگەرلەرىنىڭ جيناعىندا» «اۋدەم جەردى» احانعا تەلىپتى. احان تاياققا سۇيەنىپ قارتايىپ ولگەن جوقتى. كوكبايداي قايىرشىلىق كورگەن جوق. اركىمنىڭ ءوز مالىن وزىنە قايتاراتىن ۋاقىت بولعان جوق پا! دەسەك تە، قازاقتىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ وزەگى، قازاق مادەنيەتىنىڭ قاسقا ماڭدايىندا جۇرگەن ونەر ساڭلاقتارىنىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتىپ، ابايدان سوڭ جارتى عاسىر ءوتىپ كەتكەندە دە اتتارىن اتاۋعا تيىم سالىپ، جوقتاۋشىسىن تۇرمەگە تىقتى ەمەس پە...
... قايىم اعا ايداۋدان قايتقاندا قارسى العان جالعىز مۇحاڭ ەكەن. ۇستىندەگى بالاحوندى ورتەتىپ، شىت جاڭا كيىندىرىپ، ءبىر اي كۇتىپتى دە:
— سەن ەندى سەمەيگە قايت، مۇندا ءبارىبىر ساعان تىنىشتىق بەرمەيدى، — دەپتى. — عىلىم اكادەمياسىنداعى ءارحيۆىڭدى الا كەت، وعان سەنەن باسقالاردىڭ ءتىسى باتپايدى — دەسە كەرەك.
وندا بارعان سوڭ دا العاشقى كەزدە جەتىسكەنى شامالى ەكەن، تەك وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بوپ ەكەيباي قاشاعانوۆ كەلگەن سوڭ عانا كوزى اشىلىپتى. ەكەيبايدىڭ زيالى قاۋىمعا جاساعان جاناشىرلىعى ءبىر داۋرەن، جالپى ەل بولىپ ەكەيباي دەسە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءىشىپ وتىرعان اسىن جەرگە قويادى. كەلە سالىپ وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى موروزوۆقا دايىنداپ وتىرعان بەس بولمەلى پاتەردى مۇحامەدحانوۆقا تارتىپ اپەرىپ، ەسكىسىن بالا-شاعاسىنا قالدىرىپتى دا قىزمەتتى كوڭىلىڭىزدىڭ قالاۋىنا قاراي ءوزىڭىز تاڭداڭىز دەسە كەرەك. ءبىراز جىل ءوزى ۇيرەنگەن پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتا ساباق بەرىپ، بۇرىنعى بەدەلىنە جەتتى دە بايبىشەسى قايتىس بولعان سوڭ الماتىعا كوشىپ كەلدى. قايىم اعا الماتىنى سونشا ءبىر ساعىنىپ قالماسا دا الماتى ونى ساعىنىپ وتىر ەكەن. ادەبي قاۋىم ونى قۇشاق جايىپ قارسى الدى. الدىمەن لاپ قويعان گازەت-جۋرنالدار، سوندا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ءبىر كەزدەگى بوتاتىرسەك بوزبالا، بۇگىنگى ورتا بۋىن وكىلدەرى. ايداۋدىڭ ازابى ادامنىڭ اجارىن الماي قويسىن با، ەپتەپ جاناردىڭ نۇرى وشكەن، باياعى قىزىل كۇرەڭ جۇزىنەن قان كوشكەن. رەسمي شەنەۋنىكتەر: كەلسەڭ قارسى ەمەسپىز، كەلمەسەڭ ءتىپتى جاقسى ەدى دەگەندەي، اعامىزدى بۇرىن كورمەگەندەي سالقىن قاباق تانىتتى. اعامىز دا اۋديتوريا جيناپ، كوپ ىشىندە كوسىلىپ اڭگىمە دە ايتقان جوق، شاقىرعان ورتاعا بارعان جوق. ول ءۇشىن جيىن-دۇرمەكتىڭ قىزىعى قىي تاتىپ، شىجىعى كۇيىپ كەتكەن سياقتى. وتكەندى ەسكە العان جوق، كوڭىلىنە قاياۋ سالماس ءۇشىن ءبىز دە قاجاپ ەشتەمە سۇرامادىق. بەلسەندىلىكتىڭ تۋى بولعان كەيبىر ەسكىكوزدەر ءالى سارقىلماعان، كەزىندە سويىل ۇستاپ شىققان ۇرداجىقتار مۇحامەدحانوۆ كەلدى دەگەندى ەستىگەندە كولەڭكەگە ىعىسقان، ولاردى كىسى ەكەن دەپ مۇحامەدحانوۆ تا كوزگە ءىلىپ جاتپادى. ەسەسىنە ءبىز اعامىزدىڭ كوكەيىندەگى بار بايلىعىن ساۋىپ قالۋعا تىرىسىپ ەدىك، كوڭىلى شاپپادى ما، ساراڭدىق جاساپ، ارا-تۇرا عانا كوپكە بەلگىسىز كەيبىر ماسەلەلەر جونىندە شاعىن ماقالالارمەن شەكتەلدى.
ارينە، قيىندىق قاشاندا باسپانادان باستالاتىنى بەلگىلى. مەن سول تۇستا جازۋشىلار وداعىندا كاسىپوداق كوميتەتىن باسقاراتىن ەدىم. بۇكىلوداقتىق ادەبي قور جىل سايىن جازۋشىلاردىڭ باسپاناسىنا دەپ 180 مىڭ سوم قاراجات ءبولىپ تۇراتىن. بۇل تۇتاس ءبىر ءۇيدىڭ قۇنى. قۇرىلىستىڭ ماشاقاتى كوپ بولعاندىقتان سول قاراجاتتى كەيىنگى كەزدە قالالىق كەڭەستىڭ (گورسوۆەت) ەسەپ-شوتىنا اۋدارىپ، پاتەر الىپ تۇراتىن ەدىك. زامانبەك ءنۇرقادىلوۆ مىنەزى تىك، ديپلوماتياعا جوق، بيلىككە ەركەلەپ كەتكەن، اعايىننان باسقانى تانىعىسى كەلمەيتىن، زيالى قاۋىمنىڭ توبەسىنەن قاراۋعا تىرىساتىن نوقايلاۋ جىگىت بولاتىن. ەپتەپ تاقپاق قۇراستىراتىن قاراجاياۋ ولەڭشى ەدى، جازۋشىلار ونى اقىن دەپ ەسكەرمەگەندىكتەن بە، جازۋشىلار وداعى دەسە ەگىنىنە ەشكى ءتۇسىپ كەتكەندەي شامىرقاناتىنى بار. ەكى-ۇش جىلدان بەرگى قارىزىمىزدى ىزدەپ بارعانىمىزدا ايعا شاپشىدى. ايتەۋىر قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆ رەتىن تاۋىپ «جوعارعى جاق» ارقىلى جازۋشىلار وداعىنىڭ ەسەبىنەن قايىم اعاعا ءتورت بولمەلى پاتەر الىپ بەردىك.
كۇندەلىكتى باسپا جۇزىنەن قايىم اعانىڭ ءاتى-جونىن كورە قالسا باسەكەمەن وعان جۇگىرەتىندەر كوپ بولدى. شارشاساڭىز ديكتوفونعا جازا بەرىڭىز، ۇساق-تۇيەك رەداكسياسىن ماعان-اق قالدىرىڭىز دەدىم. ءوستىپ-وستىپ ءبىراز ماتەريالدارىن «پاراسات» جۋرنالىنا باستىردىم. كەيىنگى كەزدە ۇندەمەي كەتكەن سوڭ بىردە ۇيىنە ىزدەپ باردىم. بورا-بورا ەسكى قاعازداردىڭ ورتاسىندا وتىر ەكەن.
— قاليحان، مىنا ستولدىڭ باسىندا جارتى ساعاتتان ارتىق وتىرۋعا ءتوزىمىم جەتپەيدى، ونىڭ ۋستىنە كوز السىرەپ بارادى، — دەدى. — الماتىنىڭ اۋاسى دا يىقتان الباستىداي باسادى ەكەن، — دەپ، وسىندا بەكەر كەلدىم-اۋ دەگەندەي شارشاپ وتىرىپ تەرەزەگە كەيىستى قاباقپەن قارادى
وسىدان كەيىن مەن اعانىڭ تىنىشتىعىن العاندى قويدىم. بايقايمىن، كەلىمدى-كەتىمنىڭ ءبارىن بىردەي جاقتىرا بەرمەيتىن سياقتى. ەكەۋمىز زاۋىمەن وتىرىپ شاي ىشتىك، ادەبيەتتەن اۋلاق ءارتۇرلى اڭگىمەمەن قوشتاسقان ەدىك. بۇل مەنىڭ قايىم اعانى كوزى تىرىسىندە سوڭعى كورگەنىم بولدى. مەن تاعى دا ەلدە جۇرگەندە ول سەمەيىنە قايتىپ كەتىپتى...
***
... مايامەردىڭ شاتقالىنان تۇنشىعىپ شىعاسىڭ دا قاتىن قاراعايدىڭ شەكاراسىنا جەتكەندە الدىڭنان گۋ-ۋ ەتكەن سالقىن سامالدان قاقالىپ قالاسىڭ. قىرىق كۇن شىلدەدە قاردىڭ يىسىنەن تۇلا بويىڭ شىمىرلاپ، بالقاراعايدىڭ ءيىسى كەڭسىرىگىڭدى جارىپ كەتە جازدايدى-اۋ! «نەيترالنايا پولوساداعى» قاراقۇرىق شاعىن وزەنگە قىزىن ۇرلاپ قاشساڭ دا قىڭق ەتپەيتىن بۋرا دا، بوتەنگە بوستەك قيمايتىن قاراتاي دا ات قويماپتى، كوپىردەن وتە شىققانىڭدا اسپانعا اتىلايىن دەپ تۇرعان بۇعىنىڭ تاس ءمۇسىنى جاتتان ۇركىپ، اعايىندى التايعا الا قاشاتىنداي. ءدال وسى جەردە قوناقتى قارسى الاتىن قاراتايلىقتاردىڭ ءداستۇرى. مەن الدىمەن كوپتىڭ ىشىنەن الىبەكتىڭ اتتىڭ باسىنداي كاللاسىن، سامارداي مەڭسىز قاپ-قارا بەت-اۋزىن ىزدەيمىن. ەگەر كەلىنشەگى گۇلجان «پولنىي كونتراس» بولماعاندا ونىڭ قارالىعىن بايقاماس تا ەدىم. قارعا بالاسىن اپپاعىم دەيدى، مۇقىم قاراتايدا مەنەن باسقا وعان سەن قاراسىڭ دەگەن ەشكىم جوق-اۋ، وزىنە ايتپاي، قالجىڭ رەتىندە جىگىتتەردىڭ قۇلاعىنا عانا سىبىرلاپ «بوجقارا» دەگەن ات قويىپ ەدىم. گۇلجان بولماسا، ءاپپاقسىڭ دەسەڭ دە ءىنىمىزدىڭ بوركى ءسىرادا وعان قيسايا قويار ما ەكەن؟..
ول ونەردى ولەڭمەن باستاپ ەدى، كازىر عوي «كارتايعان» سوڭ وكىرگەن پروزايك بوپ ءقاراسوزدىڭ اتدورباسىنا تالاسىپ جۇرگەنى. اقىن الىبەك مەنى شەكارادا ولەڭمەن قارسى الىپ، سالتاناتتى ولەڭمەن اشىپ، ولەڭمەن باسقارىپ، ولەڭمەن جاباتىن. اراسىندا ادەپكى مىنەزىنە باسىپ: ەل بولىپ تويلايتىن اعامىزدىڭ ەلۋ جاسىن ەلەۋسىز قالدىردىڭدار دەپ اۋدان باسشىلارىن بالاعىنان الىپ لاقتىردى. سويتسەم ول الپىسقا كەلگەن اعاسىنىڭ ەلۋىن داۋلاپ ءجۇر ەكەن. ارينە، جەر ورتاسى ەلۋ الپىس ەمەس. الپىسىڭدا ەلۋدى اڭساي قويمايسىڭ، اراسىندا تاي جارىسىنا جەتپەيتىندەي عانا قاشىقتىق بار سياقتى ەدى. اڭگىمە ەلۋدە ەمەس، ەلۋ جىل وتسە دە سەنى ىزدەي قويماعان ەلگە دەگەن الىبەكتىڭ نازى دا. ءونۇش جاسىندا، ەشكىمگە كەرەكسىز بوپ قالعان قۋ جەتىم توپقايىڭ دەگەن جەتىم اۋىلدان كەتىپ ەدى، كوزدەن كەتسە كوڭىلدەن دە وشەدى، تۋ سوناۋ الماتىدا جۇرگەن ىسقاقتىڭ جالعىز ۇلىنىڭ جاسىن الىبەكتەن باسقا كىم سانادى دەيسىڭ. الدەكىمدەر، الدەكىم ەمەس-اۋ، زيالى دەگەن پەداگوگتىڭ ءبىرى: وسىنشا شابىلاتىن قاليحان دەگەن كىم، ول بىزگە نە جاقسىلىق جاساپتى دەپ تالقان بولسا كەرەك. راس-اۋ، ونىڭ نە ىستەپ، نە قويعانىن الىبەكتەن باسقا كىتاپتى تەرىس توڭكەرىپ وقيتىن پاقىر قايدان ءبىلسىن. وڭاشا ءبىر وتىرعاندا:
— كەتەمىن، — دەدى.
— قايدا؟
— قالاعا.مەن سياتىن ءبىر جىرتىق تابىلار، وسىلارمەن يت كورگەن ەشكىكوزدەنىپ جۇرەمىن بە، ءقادىرىڭدى بىلمەگەن جاراننان قاشىپ قۇتىلعان جاقسى عوي. وبلىستىق گازەت رەداكسياعا شاقىرىپ وتىر، كەرگيتىن مەن ەمەس.
قايتپايتىنىن كوزىنەن تانىدىم دا كوڭىلىم ءبىر ءتۇرلى قولق ەتىپ ءتۇسىپ قالدى. ءوز باسىم اۋىلدىڭ شەتىنەن بىلدىرمەي كىرىپ، اۋلادان وزباي، اعايىننان باسقا ەشكىممەن كاۋكىلدەسپەي اقىرىن عانا الماتىعا جىلىستاپ كەتىپ جۇرگەندە الىبەككە نە اقىل قوسپاقپىن؟.. بەلقاراعايدا جىپ-جىلى ۇياسى بار ەدى. اعايىننان ات وزدىرماسا دا امانى دۇرىس، جاتقا سىيلى، جاقىنعا جاناشىر، قوڭىر تىرلىكتىڭ يەسىن قالانىڭ قاساڭ تارشىلىعىنا قيماعانىم دا. گۇلجان ورتا مەكتەپتە تاجريبەلى پەداگوگ، جۇلقىنىپ، تەپكىلەنىپ ءجۇرىپ ورىن تاباتىن ەر ادام ەمەس، ونىڭ جايى نە بولماق؟ ەڭ ۇلكەن ۋايىم — باسپانا، سەگىز جىل كورىنگەننىڭ كۇركەسىن تازالاپ، الماتىنىڭ كوشەسىن توزدىرعانىم ەسىمە تۇسكەندە جانىم تۇرشىگەدى. سول ازاپتى جاقسى كورەتىن ىنىڭە قايتىپ تىلەرسىڭ...
الىبەك ماساق تەرگەن جوق، اش بولعان جوق، جالاڭاياق تا جۇرمەپتى. ويتكەنى ونىڭ اكەسى بولدى. اكەسى بار بالالار شالدۋار. تەنتەكتىك بالا بويىنداعى ءبىر قاسيەت. تەنتەك بولماساڭ ىنجىقسىڭ. ىنجىقتان ىرىمعا ءبىر قاسيەت تاپپايسىڭ، ومىردە كوشتىڭ سوڭىندا، ونەردە كەم. الىبەك اۋىلداعى بوقتاشاقتاردىڭ اتامانى بولعان. تەرىس قىلىق، تەنتەكتىكتە ويلاپ تاپپايتىنى جوق ەكەن، ءبىراق وعان ءتايت دەيتىن ەشكىم بولماعان، سەبەبى شەكتەن شىعىپ كەتپەگەن، قياناتقا جەتپەگەن، ءبارى دە ويىن بالاسىنىڭ قىزىققۇمار ىنتاسىنان تۋعان تاپقىرلىق، ۇلكەندى تاڭداندىرۋ، تۇستاستى ءتانتى قىلۋ، ءبىر كۇنگى ويىندى ەكىنشى رەت قايتالامايتىن كورىنەدى. اعاسى قاسىم قايسەنوۆكە بۇيىرماعان «سوۆەتتەر وداعىنىڭ باتىرى» دەگەن اتاقتى قوڭقايدىڭ باۋىرىندا ءجۇرىپ-اق «پارتيزان كومانديرى» وزىنە ءوزى سىيلاعان ەكەن، سونداعى بار بىتىرگەنى — فاشيستەردىڭ تىڭشىسى دەپ ەكى بىردەي كلاستاسىن كۇلمەس جاعاسىنداعى ورمانعا بايلاپ كەتىپتى دە سول بويى ۇمىتىپ، ەرتەڭگىسىن وتىنعا كەلگەن ءبىر كەمپىر بوساتىپ السا كەرەك. «ءاي، ءتۇبى وسى ادام بولماس» دەگەن كۇمان سودان جامالعان. سول بوقتاشاقتاردىڭ ءبارى «جامان» بولماعان شىعار، ال ادام بولىپ، جۇرت كوزىنە تۇسكەن الىبەك. تەمىربەك باۋىرىم وسكەمەنگە قونىس اۋدارماي تۇرعاندا مەنىڭ ات بايلاپ تۇسەر جالعىز قارايعانىم دا الىبەك ەدى. ونىڭ ەلدەن كوشىپ كەتۋىنە سەبەپ — بالا كەزىنەن «شانتراپاعا» اتامان بولىپ ۇيرەنىپ قالعان قايران باس شەنەۋنىكتەردىڭ ايداعانىنا كونبەي، بايلاعانىنا توقتاماي شاتاق شىعارىپ، ەردەن بيىك، ەرمەننەن الاسا بولۋدىڭ ورنىنا ءار نارسەدە توبەسى كورىنىپ قالا بەرىپتى. وندا دا قارا باستىڭ ەمەس، قاراتايدىڭ ۋايىمى دا. ەرتە باستان باسپاسوزبەن بايلانىسى بولعان سوڭ، قولدا قالام بولعان سوڭ، «ولەڭ شىركىنگە تالاسى» بولعان سوڭ قاي قازاق تىنىش جاتسىن. وعان قوسا مەن دە جايىما جۇرمەي 60-قا كەلە قالىپپىن. الپىستىڭ ات ۇركىتەر ءقايبىر قايراتى بار ەدى؟..
شارشاپ قالىپسىڭ-اۋ، بايقايمىن، شاراڭ قايسى؟
شاماڭ قايسى، شاشتى دا تارامايسىڭ،
تۇساق بوكسە، قۇس تاڭداي بيكەشتەرگە
شانشىلىپ باياعىداي قارامايسىڭ.
قارامايسىڭ، سەن وعان جارامايسىڭ
سوندا دا الپىسىڭدى سانامايسىڭ.
تاۋسىپ اپ سىباعاسىن جيىرمابەستىڭ
قۇر پىسپەككە سۇيەنگەن سابادايسىڭ.
سابادايسىڭ، كەڭ قولتىق جاعادايسىڭ،
كەيدە ءسابي، كەي ساتتە دانادايسىڭ.
بىرەۋ شىققان بيىكتەن وزساڭداعى
ءوزىڭ شىققان بيىكتى جاماندايسىڭ.
جاماندايسىڭ ءوزىڭدى سارالايسىڭ
ايامايسىڭ قۋ جاندى ارالايسىڭ.
جارالايسىڭ جاقىندى تارىك قىلىپ،
جاس جاننىڭ سىباعاسىن جاعالايسىڭ.
جاعالايسىڭ، قۋ ءناپسى، ساعالايسىڭ
ساعالاتار كوڭىلدى پانا قايسى؟
سارى ءتىس، سارى سۇيەك — ول دا جەتىم
ەمشەكتەن ەندى ايرىلعان بالادايسىڭ.
جاقسىعا ءسىرا ءوزىڭدى بالامايسىڭ
جامانعا تەلىسە دە جولامايسىڭ
ويعا جۇكتى، تويعا جوق، كۇپتى كوڭىل
تەكتىدەن جۇرتتا قالعان قارادايسىڭ.
«كوكشولاقتى» اۆتوتۇراققا اپارىپ قامايمىز دا وسكەمەننىڭ ءيىر-قوبىز كوشەسىن شيمايلاپ جونەلەمىز. گۇلجان مەكتەپتەن كەلگەنشە، كەلە ساپ قازان كوتەرگەنشە جول-جونەكەي بوتەكەدە ءبىر ساپتاياق سىرانىڭ ورنى بار. سول سىڭار ساپتاياقتىڭ ۇستىندە بۇكىل ادەبي پروسەستىڭ قوينى-قونىشىن تۇگەل اقتارماساق تا وڭ مەن تەرىسىن ءتىنتىپ شىعامىز. مەن ونىڭ سۋرەتكەرلىگىنەن سىنشىلدىعىن جوعارى قويار ەدىم. مۇمكىن ونىڭ قالامىن بايلايتىن وسى سىنشىلدىعى شىعار.
— ءبىزدىڭ ۇلتتىق پروزا حح-عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىمەن اياقتالدى، — دەدى. — اعا بۋىن وتكەن ءىزىن قايتالاعىسى كەلمەيدى، الەۋمەتتىك جاڭا تىرلىكتىڭ استارىن قاسۋعا جوق، ونىڭ ۇستىنە جىگەر قايتتى، سەزىم دوعالدانىپ، قالام دا شاۋ تارتقان سياقتى. كەيىنگى بۋىن تەنتىرەپ ءجۇر: ءار نارسەنى ءبىر ءتۇرتىنىپ، اركىمگە ءبىر ەلىكتەپ، اعىلشىن دا بولعىسى كەلەدى، جاپون دا بولعىسى كەلەدى، تەك قازاق بولعىسى كەلمەيدى. بولايىن دەسە ءتىل جوق: بازاردىڭ باتپىراعى مەن كەڭسەنىڭ سونورسىز اعاش تىلىمەن ەزۋىنە تەمىر پروتەز كيىپ العانداي مالجاڭداعان بولادى. ەندەشە ونى نەسىنە قازاق ادەبيەتىنە تەليمىز؟ جۇرە بەرسىن دە تەنتىرەپ. ەلىكتەۋ ءتۇبى ونەردىڭ كەدەيلىگى. سول كەدەيلىگىن جاسىرۋ ءۇشىن ءبىرىن ءبىرى وتىرىك ماقتايدى. سودان سوڭ دا سوڭعى كەزدە سىنعا سەنۋدەن قالدىق. وريگينالدى وقيسىڭ دا كەيسىڭ. كەيىستەن باسقا ءلاززات جوق. مەيىلى، زامان وزگەرگەن ەكەن. كاپيتاليزمگە قايتىپ كەلىپپىز، ءبىراق كاپيتاليزمدى ول زاماندا دا باستان كەشپەگەن قازاق، اسىرەسە اۋىلداعى 47 پايىز قازاق اعىلشىن، يا نەمىس بوپ كەتكەن جوق قوي. كەيىستىڭ توركىنى — كەيىنگى بۋىن قازاق بولىپ كورگەنى جوق، قازاق بولىپ سەزگەنى جوق، قازاق بولىپ ويلانعان ەمەس، قازاق مەنتاليتەتىنەن مۇلدەم ماقۇرىم. الەمدىك ادەبيەتتى اسقار سۇلەيمەنوۆتەن ارتىق وقىعان قالامگەر كەمدە-كەم شىعار. ال سونىڭ پروزاسى مەن دراماتۋرگياسىن وقىپ كورەلىكشى. جاڭالىق تا سوندا، دانالىق تا سوندا، قازاعىڭ دا سوندا، مازاعىڭ دا سوندا. تەك ونىڭ ءسوز استارىن ءتۇسىنىپ وقۋ كەرەك. وقۋ دەپ وتىرعانىم، اسقار دراماتۋرگياسى وقىلاتىن، قۇلاققا عانا ەمەس، كوكىرەككە ارنالعان تابيعاتى جانردان بولەكتەۋ كوركەم شىعارما. ءمان-مازمۇنى استاردىڭ ار جاعىندا قالعان سوڭ ساحنالىق نۇسقاسى كورەرمەننىڭ كوزىنەن، زەردەسىنەن تىس قالا بەرەدى. ءوز باسىم اسقار دراماتۋرگياسىنىڭ ساحنالىق نۇسقاسىنا رازى ەمەسپىن. كەيىنگى اۆتورلاردىڭ جانرعا سيمايتىن ۇزىك-جۇلىق مونتاجدىق بوتقاسىن وقيسىڭ دا ءوزىڭ دە تەنتىرەپ كەتكەندەي بولاسىڭ. اقىرى وتىراسىڭ دا: وسىلار قازاق ادەبيەتىن بالشىقپەن بۋاز قىلماي، ۇلت ادەبيەتىنە جارماسا بەرمەسە ەكەن دەپ تاعى كەيسىڭ. ءوزىڭدى ءوزىڭ سوگۋمەن تىناسىڭ... قالاعا، ماعان سەنسەڭ دە وسى، مەنىڭ جەتكەن جەرىم دە وسى. مەن نيگيليست ەمەسپىن. تەك جانىم اۋىرعان سوڭ ايتىپ وتىرعانىم دا...
تىڭداپ وتىرساڭ ءبارى راس سەكىلدى. بۇل ءبارىمىزدى ويلاندىرعان سۇراق. قازاق پروزاسى بار دەيمىز. دەي سالامىز. ءبىراق ول قاي دارەجەدە، بيىگى قايسى، ەتەگى قايسى؟ بۇل سۇراق ەل شەتىنە دە جەتىپتى. «قازاق ادەبيەتى» رومان جانرى كەرەك پە دەگەن جاۋاپ قاتساڭ دا، ۇندەمەي قويا سالساڭ دا ەشبىر مىندەتى جوق قىسىر ساۋال جاريالادى. بىرەۋلەر قاجەتى جوق، ونى كازىر ەشكىم وقىپ جاتپايدى دەستى. سوندا ايماۋىتوۆ، اۋەزوۆ، مۇستافين، مۇسىرەپوۆتەر دە وقىلماي ما؟ الدە وتكەندى تىپ-تيپىل ءوشىرىپ تاستايمىز با؟.. تالانتى باردى تاياقتاساڭ دا توقتاتا المايسىڭ. تالانتسىزدى تاياقتاپ تا بايگەگە قوسا المايسىڭ. بايگە تۇگىلى كوپتىڭ قاتارىندا دا قارا كوبەيتىپ جۇرە المايدى. سونسوڭ دا بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ، بۇرا شاۋىپ، «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتەگە» باساتىن ادەتتەرى. كەمەل جاسقا جەتسەك تە بىزدەر الپىسىنشى جىلدارداعى اعالاردىڭ ورنىن باسا المادىق پا، سوڭعى جيىرما جىلدا ۇرپاق اراسىنداعى دانەكەر ءۇزىلىپ قالدى دا جاستار وزىنشە ءورىس ىزدەپ ءتۇرتىنىپ كەتتى. وقىعاننىڭ ءبارى كوركەم دۇنيە بوپ كوكەيگە توقىلا بەرمەيدى. ول ءۇشىن قازاق بولىپ قازاقي ءومىر كەشۋ كەرەك ەدى. وقىعاننىڭ وزىندە دە قازاقي مەنتاليتەتپەن ءسىڭىرۋ كەرەك بولاتىن. ۇلتتىق اۋىز ادەبيەتى ءوز الدىنا قالدى دا بالا باقشانىڭ جاتتاندى تاقپاعىمەن ساۋات اشتى. اپالارى مەن اتالارىنىڭ وزدەرى دە كەشەگى سوۆەتتىك قىزىل تاقپاقتىڭ جەمىسى. ءبىزدىڭ الپىسىنشى جىلدارداعى اعالارىمىزدىڭ كورمەگەنى جوق: اقتىڭ دا، قىزىلدىڭ دا ازابىن تارتتى، تۇرمەنى دە، تۇرتپەكتى دە باستان كەشتى، سونىڭ قورقىنىشى ءومىر-باقي وكشەلەپ، ەرتەڭگى كۇننىڭ ۋايىمىنان قارا باسىن عانا ەمەس ۇرپاعىن قورعاپ قالامىن دەپ قۇربان بولعاندارى دا بار، جالتاق بولعاندارى دا جەتىپ جاتىر. كورگەندەرىن جازا الماي، ىشتەگى وكىنىش پەن وكسىگىن ايتا الماي، سىرتتاي، وندا دا سىبىرلاپ قانا ساباق بەرگەن بولدى. وسىنىڭ ءوزى قانشالىق عيبرات، وسىنىڭ وزىنە دە مىڭ دا ءبىر راحمەت! وسىنىڭ ءوزى دە بىزگە ءبىر مەكتەپ بولعان جوق پا! جاستاردى جاتىرقاماي، سولاردىڭ ۋايىمىن ءبولىپ-جارىپ، بۇگىنگى كوشتەن قالماي جۇرگەن، كەشەگى يگى-جاقسىلاردىڭ جۇرناعى، سەكسەننەن اسىپ كەتكەن ەكى اعامىز سەرىك قيرابايەۆ پەن تۇرسىنبەك كاكىشيەۆ جازۋشىلار وداعىن ءالى كۇنگە جاتسىنعان جوق. اعالارمەن سالىستىرعاندا ءبىز نە كورىپپىز؟ وتقا تۇستىك پە؟ وققا كەۋدە توستىق پا؟ جەندەتتىڭ تەپكىسىن كوردىك پە؟ جەتىمدىك كورگەن شىعارمىز. جوقشىلىق كورگەن شىعارمىز. رۋحاني تارشىلىق تا ءبىزدى اينالىپ وتپەگەن شىعار. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى ەسىك كوزىندەگى الەۋمەتتىك جەتىمسىزدىك ەدى عوي. استە ادەيى ۇيىمداستىرىلعان قاساقانا قىسىم ەمەس-تى. ەندى كەلىپ تاۋەلسىزدىكتىڭ قاقپاسى اشىلعاندا جاستار توپىرلاپ كەلىپ الدى-ارتىنا قاراماي شاپقىلاسىن: دايىندىقسىز، تۇيسىكسىز، تىر-جايداق، بوپسالاپ كەلىپ، توپىرلاپ توقىراۋدىڭ كەرمەسىنە بۇرق ەتتى، شاڭ قاۋىپ جاتىپ نە ايتىپ، نە قويعانىن دا بىلمەيدى، ايتەۋىر بولامىن دەگەن كوكىرەك بار، بولدىم دەگەن وكىرەك بار. ءومىر بيلىكتىڭ ءبىر شەتىن وزدەرىنە ۇستاتتى دا: ال، ەندى نە ىستەيسىڭ دەگەندەي جۇگەن-قۇرىقتى سىپىرىپ الدى. سونداعى العاشقى ەستىگەنىمىز:
— «ولجاس، سەن كەت!» دەگەن ايقاي بولدى. مەن توپىردىڭ قاتارىنا دا، ايقايشىلاردىڭ قاتارىنا دا ءامىرحان، امانحان، جاراس، قاسىمحان، مارالتاي، امانكەلدى، ديدار، داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلىن، داۋلەتكەرەي كاپۇلىن، قاينار ولجاي، ماقات سادىق، جانات ەلشىبەك، اسقار التايلاردى، نۇرتورەنى قوسپايمىن، بۇلار تەك بىرەۋلەردى وقىپ قانا «اقىن بولسام» دەگەن ديلەتانتتار ەمەس، ادەبيەتكە مۇقيات دايىندىقپەن كەلگەن شىن تالانتتار، ءار جانردا ادەبيەتتىڭ جۇگىن ارقالاپ جۇرگەندەر. قىزىعى، ايقايلاعان (سەزدە) نەگىزىندە جاستار. قۇددى ءبىر قازاق ادەبيەتىندە ولجاستار قاپتاپ كەتكەندەي. سونداعى تاڭداپ تاققا وتىرعىزعانىمىز قالداربەك بولدى. قارا جەر حابار بەرمەسىن، جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇلكىنە دەيىن تالان-تاراجعا ءتۇسىپ، بەرەكەسى دە، بەدەلى دە قاشقان كەز قالداربەكتىڭ «زامانى» ەدى. انشەيىندە ءبارىمىز مونتانىمىز، ءسال تىزگىننىڭ بوساۋى مۇڭ ەكەن، الگى جازۋشىلار وداعىنىڭ قاجەتى جوق، گازەت-جۋرنالداردى جان-جاققا ال دا قاش دەگەن اۆتونومياشىل لجەپيساك، لجەپىسىقتار ءبورىنىڭ ارتىنداي شۋلاستى. (ءبىر گازەت، ەكى جۋرنالدى وداققا قايتارىپ بەرگەن پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەدى.) جازۋشىلار وداعىن جويۋ — ۇلت مادەنيەتىن جويۋ ەمەس پە! جازۋشى دەگەن جۇراعاتتىڭ ىشىندە جۇك كوتەرىپ جۇرگەندەر دە، قاتاردا بوس جەلىپ جۇرگەندەر دە بولعان شىعار، ءبىراق اشكوزدەر دە بار دەپ ويلاماعان ەدىم. «قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات قاشادى» دەگەندى دە باستان كەشتىك. سونداعى جالتاقتاعانىمىز رەسەي. شىرپ ەتپەسى بولماسا دا بوتەننىڭ كون تەرىسىنە جارماساتىن ادەتپەن: رەسەي دە وداعىن تاراتىپ جىبەردى عوي دەپ شىعا كەلدىك. رەسەيدىڭ ءار ايماعىندا ءبىر وداق، ءار وبلىسىندا ءبىر باسپا، جۇزدەگەن ادەبي جۋرنال بار، ءبىزدى دە «جارىلقاپ»، دەربەس مەملەكەت بولۋىمىز مۇڭ ەكەن: قازاقستاننىڭ بەس وبلىسى بىزدىكى دەپ تارپا باس سالدى، ول ازداي قاعازدان ءبىر قىسىپ، رۋحاني ەكسپانسيامەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇنشىقتىرىپ جاتىر. ەندى ورتاق تاموجنيا، ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق ايماق دەپ قۇرىعىن قولىنان ءالى تاستاعان جوق.
ءيتتىڭ ارتى تىرق ەتسە شابا جونەلەتىن كەيبىرەۋلەر جەرلەستىگىن جەلەۋ ەتىپ، جەگجاتتىعىن مىندەتتەپ قازاق ەستىمەگەن «پەنكلۋب» دەيتىندى قۇرىپ ەدى، جازۋشىلار وداعىنىڭ اپتاريحاسىن ساتىپ، قىرىق جاماۋ بولعان ەسكى شاپانىنىڭ اتاعىمەن ۇكىمەتتەن تيىن-تەبەن جينادى دا، شونتەگىنىڭ ءتۇبى كورىنگەن سوڭ وزىنەن ءوزى جوق بولدى. مۇنىڭ وتىرىك ۇجىم ەكەنىن بىلە تۇرا مۇشە بولعان اجەپتاۋىر جىگىتتەردە كازىر ءۇن جوق، ۇياتسىزداۋ كەيبىرى جەرگە قاراۋدىڭ ورنىنا «ءبىز دە كەزىندە سويتكەنبىز» دەپ ارتىنان جەل شىققانشا كۇشەنەتىنى بار. الماعايىپ زاماندى پايدالانىپ، جازۋشى دەيتۇعىن اڭقاۋ جۇرتتىڭ ەسەبىنەن قوماعاي شىركىننىڭ «باتپان قۇيرىقتان» اساپ قالۋ ەكەنىنە ەندى كوزىمىز جەتىپ وتىر...
تاۋسىلمايتىن الداركوسەنىڭ «الەۋلايى» تاعى باستالدى. «نۇرلان، سەن ناعىپ وتىرسىڭ، كەتپەيمىسىڭ؟» دەپ «جىبىرلاعان» جينالىس اتاۋلىدا ءورازاليندى بوكسەدەن تەپكەندەي قينايدى كەپ. ول از دەسەڭ الدەبىر جەلبۋازداردى ايتاقتاپ، الدەبىر تاۋەلسىزبىز دەيتۇعىن باسپاسوزدەردىڭ بەتىندە سايراتادى-اي كەلىپ. سونداعى بىتىرەتىندەرى كەشە عانا وزدەرى شىققان جالعىز وشاعى - جازۋشىلار وداعىنا كۇيە جاعۋ. ءبىز ترايبوليزم دەيتۇعىن پالەدەن قۇتىلا الماي-اق قويدىق. بۇل دا از ەكەن. كازىر ودان دا اسىپ تۇستىك. الماتىدا كونفەرەنسيا، نەمەسە جينالىس بولا قالسا استانا وكىلدەرى ءورت سوندىرگەندەي ەجىرەيىپ كەلەدى دە جازۋشىلار وداعىنىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارۋعا دايىن تۇرادى، ارينە تۇرتپەكتەيتىن اۋىز الماتىدا دا جەتىپ جاتىر. وسىنداعى تۆورچەستۆولىق وداقتاردىڭ بۇگىندە ءىزى دە قالعان جوق. ايتەۋىر جازۋشىلار وداعى عانا «اتىڭ وشسە ەلدەن ۇيات» دەپ تىرشىلىك ەتىپ وتىر. سول ءۇشىن دە تالانىپ كەتكەن «مال-مۇلكىن» سوتتاسىپ ءجۇرىپ قايتارىپ الدى، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن شىعىپ قالعان سوڭ قاتتى كومەكتەسكەن پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پەن يمانعالي تاسماعامبەتوۆ بولدى. ورتادا شىر-پىر بوپ نۇرلاننىڭ ءوزى ءجۇردى، وبالى قانە، وداق ءۇشىن سوتقا دا جۇگىردى، وتقا دا ءتۇسىپ، ايتەۋىر تمددا ۇجىمدى ساقتاپ قالعان جالعىز قازاقستان ەدى. ۇيسىز-كۇيسىز قايىڭ ساۋىپ كەتكەن تۆورچەستۆولىق وداقتار ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا جينالساق قايتەدى دەگەن اڭگىمە شىعىپ، ونىڭ اياعى جينالىستارعا ۇلاسىپ جاتتى، «ورتاق وگىزدەن وڭاشا بۇزاۋىم» دەپ بۇدان دا قۇتىلىپ كەتتىك، ءبىراق جازۋشىلار ۇيىمى كوزگە شىققان سۇيەلدەي جۇرتقا «تىنىشتىق» بەرمەدى دە: بۇلار استاناعا نەگە كەتپەيدى دەپ قىجىرتا باستاعاندار دا بولدى. سونداعى كوز الارتقاندارى كەزىندە عابەڭ بەدەلىمەن الىپ بەرگەن قاراشاڭىراق ەدى. استاناداعى جەتى جازۋشىعا بولا الماتىعا تەلمىرگەن 700 جازۋشىنى جەتىمسىرەتىپ تاستاپ كەتۋ قاي قۇدايشىلىققا سيماق-تى؟ جەتپىس جىل بويى بيلىكتىڭ كولەڭكەسىنە تىعىلىپ كۇن كەشكەن ەسكى ادەت تە باياعى. استانا مەملەكەتتىڭ ساياسي اكىمشىلىك ورتالىعى شىعار، رۋحاني ورتالىق الماتىدا قالىپتاسقان جوق پا ەدى. استانا تۇرعىندارىنىڭ ەكى-اق ءتيپى بار — شەنەۋنىكتەر مەن بازارشى باقال ساۋداگەرلەر، مۇنداعى حالىقتىڭ مەنتاليتەتى تۇبەگەيلى وزگەرىپ كەتكەن، شيقىلداق قولاربا يتەرگەن اشكوزدەر الدىندا اكەسى تۇرسا دا ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي تاپتاپ وتەدى. (بۇلار بىشكەك پەن تاشكەننەن جينالعان كاسىپكەر الىپساتارلار). ەسەسىنە حالىقارالىق كۇردەلى پروبلەمالار وسىندا شەشىلىپ، وسىندا ىسكە اسىپ جاتادى. ال 200 ورىندىعى بار قۋانىشبايەۆ اتىنداعى تەاتردا سپەكتاكل جۇرگەن كۇنى زالدا ەكى-اق ادام — رەجيسسەر مەن اۆتور عانا وتىرادى. مەرەكە، سالتانات كەزىندە الماتىدان باستاپ وبلىستىق، ماسكەۋلىك كونسەرت مەكەمەلەرىن گاسترولگە شاقىرىپ الاتىنى تەگىن ەمەس. (قىسقاسى، پولنوە وتسۋتستۆيە ينتەللەكتۋالنوگو ميرا.) شەنەۋنىكتەر مەن دەپۋتاتتار تەگىن بيلەت ۇلەستىرىپ بەرسە دە تەاتردىڭ ەسىگىن اشپايدى. ىرگەدەگى كوكشەتاۋدا كۇن سايىن انشلاگ، بۇل ەندى ەجەلدەن ونەر دەسە بارىن سالاتىن قالىپتاسقان حالىقتىق ءداستۇر. ايتپەسە كوكشەنىڭ كوركىنە، بۋرابايدىڭ بوركىنە بولا جينالاتىن، دۇرمەك ءۇشىن توبە كورسەتۋگە كەلەتىن داراقى جۇرت ەمەس...
700 دەمەي-اق قويالىق، سول جەتى جازۋشىنىڭ ءاتى-جونىن دۇرىستاپ بىلمەيتىن استانالىقتارعا وداقتى الىپ بارعاندا نە بارقادار تاپتىراتىن ەدىك؟ كوپ بولسا دەپۋتاتتىق كرەسلودا وتىرىپ شىققان ەكى-ۇش قالامگەر عانا ەستەرىندە قالعان شىعار. توردەن ورىن تيمەيتىنىن بىلسە قوناققا شاقىرسا دا بارمايتىن قازاق ءوز ءقادىرىن ءالى ۇمىتا قويعان جوق. ءتىپتى ولە قالسا دا كومۋسىز قالمايتىنىن بىلەتىن قالامگەر الماتىسىنان ايرىلا قويار ما ەكەن؟..
«قاشايىن دەپ تۇرعان كيىك ەدى، كوتىنە تاياق ءتيىپ ەدى» دەمەكشى، نۇرلان كەت دەپ تۇرتپەكتەمەسە دە وداقتان قۇتىلۋعا دايىن. ءبىراق ونى ازىرگە ۇستاپ تۇرعان ءبىر-اق كۇدىك: قانشاما جىل تىرنەكتەپ جيعان كوپتىڭ مۇلكىنە يە بولار كىم بار؟ بۇگىندە جوعارىدا تانىسىڭ بولماسا، ءسوزىڭدى وتكىزەر تامىرىڭ بولماسا، تۆورچەستۆولىق وداقتى ۇستاپ تۇرۋعا كوزسىز باتىر تابىلار ما ەكەن؟ كۇمانىم بار... قۇر «ۋستاۆقا» جابىسا بەرمەي وسىنى دا ويلاعانىمىز ءجون شىعار...
... سىڭار ساپتاياق سىرانى سارىققانشا كۇن دە قايتىپ قالعان. قالانىڭ جارىم كەرجاق، جارىم كازاك دۇرەگەيلەرى دە سۋاتقا جينالا باستاعان. بۇلار ءشول قىسپاسا دا «مىنالارعا نە جوق» دەگەندەي ەكى قازاقتىڭ ءيىسى شىققان جەرگە بۇرىلا كەتەتىن ەجەلگى ادەتتەرى، ءارى جانجال ىزدەپ جۇرەدى. «اش پالەدەن قاش پالە» دەۋشى ەدى..
— قالاعا، مەن ءسىزدى تۋرا قوڭقايعا الىپ بارامىن، — دەدى.
مىنا بوجقارا نە ساندالىپ وتىر دەگەندەي بەتىنە بەجىرەيىپ قاراۋىم مۇڭ ەكەن: — مەن قوڭقايعا كوشىپ كەتتىم عوي، — دەپ ارسا-ارسا كارى تاكسيگە ارتىپ الىپ شارقىلداتىپ جونەلىپ ەدى، قالا شەتىندەگى ءتورت قابات سۇر تاس ۇيگە شارقىلداتىپ الىپ كەلدى. اراق ىشپەيدى، ساۋدايىلىق قىلمايدى، ءبىراق مەن سەكىلدى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تەمەكىدەن جەرىگەن جوق. شىلىم شەگەلىك دەپ بالكونعا شىعا كەلىپ ەدىك، تاناۋىمىزدى تاسقا سوعىپ الا جازدادىق. قوجىر-قوجىر تاستاردى تەڭدەپ العان توقال تاۋ ىرگەدەن تىرەپ تۇر ەكەن. ورتالىقتا ءتورت بولمەلى ءتاپ-تاۋىر پاتەرى بار ەدى، مىناۋ قيان شەتكە قۋالاپ تاستاعان قاي الباستى بولدى ەكەن دەگەن ويعا قالدىم.
— قالاعا، مىنا تاۋدىڭ قوڭقايدان نەسى كەم؟ — دەپ كۇركىرەپ كۇلدى. تەگى مەنىڭ نە ويلاپ تۇرعانىمدى ءىشى سەزسە كەرەك.
— ءبىر تاتار قۇربان ايتقا دەپ بازاردان قوي ساتىپ الىپتى دا جەتەككە جۇرمەگەن سوڭ:
«ءوي، شوشقا!» دەپ تەۋىپ جىبەرىپتى، ەستىپ تۇرعان ءبىر قۋ: ابزي، ارام بولدى عوي، ارام» دەسە كەرەك. تاتار قايتىپ بارىپ ەكىنشى قوي ساتىپ الماي ما، ول دا تىرتىسىپ جاتىپ العان سوڭ ابدەن شارشاعان ابزي: وقشاۋىن وقشايسىڭ، تەك ايتارعا بولمي دەپتى. مەن دە سول بايقۇستى قايتالاعىم كەپ تۇرعانى.
قالجىڭ ءۇشىن ايتا سالعان انەكدوت ەدى، ەزۋىنە جينالعان كۇلكىسىن جۇتىپ قويىپ، الىبەك مۇڭايىپ قالدى. قاسىندا تىرەپ تۇرعان التايى جوق قوجىر-قوجىر قوتىر تاۋ جارىلعاستىڭ قوڭقايىن ەسكە سالعانمەن كوزگە دە، كوڭىلگە دە جىلۋ بەرمەيتىن قالا شەتىندە شوگىپ قالعان كوتەرەم شوقى بولاتىن. اياقتاعى ارام سۋدى كەشىپ تۇرىپ اسپانداپ سويلەيتىن قايران اقىن كوڭىل-اي دەسەڭشى!
— جۇمىستان شارشاپ، وزىمە ءوزىم رازى بولماي، تىرشىلىكتەن ءتۇڭىلىپ كەلگەنىمدە وسى بالكونعا شىعامىن دا تاۋعا تەلمىرەم دە وتىرامىن، قوڭقايدى، قوڭقايدا وتكەن بالالىعىمدى ەسىمە الامىن، انامدى، اكەمدى كوز الدىما ەلەستەتەم. اكەم مارقۇم ۇل كورمەي ءجۇرىپ مەن تۋعاندا قۋانىشىن بۇكىل قاراتايعا سيعىزا الماعان ەكەن. اسىرادى، جەتكىزدى، قانات بەردى. سول اكە جارىق دۇنيەدەن وتەرىندە ەرنىنە سۋ تامىزۋعا دا مۇمكىندىگىم بولعان جوق.
اكەسىن مەن دە بىلەتىن ەدىم. امانگەلدى دەيتۇعىن كولحوزدىڭ قوي فەرماسىن باسقاردى، كەيىن پانفيلوۆ اتانعاندا ءبىراز ۋاقىت سول كولحوزعا باستىق بولدى. ىلعيدا ءبىر نارسەگە رەنجىپ جۇرگەندەي قاباعى اشىلمايتىن ءتۇسى سۋىق ادام ەدى. قالي كەلە جاتىر دەگەندە تىرقىراپ قاشاتىنبىز. بالا كۇنىمىزدەن تابانىمىزدى شوگىرگە ءتىلىپ تۇرىپ جۇمىسقا سالدى. ءوز وتباسىن دا اياماي قۋالايتىن سول كەزدەگى باسىقتاردىڭ ادەتى ەدى، ايتپەسە ازاپتان ەرقاشتى بولعان كولحوزشىلار ساۋساعىن شوشايتىپ شىعا كەلەدى. سول قومىت الىبەكتىڭ دە موينىن جاۋىر قىلعان. جاز بويى بالا-شاعانى بۇقتىرمانىڭ ارعى بەتىنە قاماپ تاستاعاندا توپالاڭداردىڭ ەڭ سوڭىندا ەل تاباتىنداردىڭ ءبىرى الىبەك بولاتىن. ارينە، اركىمگە ءوز اكەسى اۋليەدەي. مۇمكىن اكە كورمەگەن بىزدەرگە باستىق اتاۋلى ازىرەيىلدەي كورىنگەن شىعار، ايتسە دە جاناشىرى جوق جەتىم-جەسىرلەرگە اتقامىنەرلەردىڭ قامشىسى قاتتىراق باتقانى راس.
— ەلدەن كاسىپ تاپپاعانداردىڭ ءبارى وسى تاۋدىڭ ەتەگىندە دەپ، — الىبەك تەنتىرەپ جۇرگەن جالعىز مەن ەمەس دەگەندەي اقتالعان بولدى. — مىناۋ جىپىرلاعان قاراعاي ۇيلەردى كوردىڭىز بە؟ — دەدى قوتىر تاۋعا قوڭىزداي ورمەلەپ بارا جاتقان جەر ۇيلەردى نۇسقاپ. — وسىلاردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ اعايىندار، باسپاناسىنا دەيىن سۇيرەپ كەلىپ تىرشىلىك ەتىپ وتىر. اۋەلدە شايلىققا بولا بىرەر سيىر ۇستاعاندار دا بولىپ ەدى، ونىڭ جەم-شوبى باسىنان اسىپ كەتكەن سوڭ مال دەگەندى قويدى دا ەندى اقسىز قالدىق. التايدىڭ كەڭ جايلاۋىنا سيماعان قايران قاراتاي ءبىرىنىڭ بوكسەسىن ءبىرى قاسىپ، ورتالىقتان ورىن تابىلماعان سوڭ ءبىر قۋىسقا قىستىرىلىپ كۇن كەشۋدە. ءبىراق قاراتاي ەكەندىكتەرىن ۇمىتقان جوق. الدا-جالدا كوشەدە قاراماي كەتسەڭ:
— ءاي، قاراتاي، امانىڭدى يت جەپ كەتتى مە؟ — دەپ ارتىڭنان ايقاي سالادى.
نۇربالا دەگەن ءبىر جەڭگەمىز قالادا تۇراتىن بالاسىن ساعالاپ كەلگەن ەكەن، ەلەڭ-الاڭنان بيدونىن سالدىرلاتىپ سۇتكە جۇگىرە جونەلگەندە جارىسىپ كەلە جاتقان ءبىر كەيۋانا كەمپىرگە سالەم بەرسە:
— ءاي، شىراعىم، ارمەن ءجۇرشى، ءارى! وسىنداعى قاڭعىرعان يت تە قاراتاي، سالەمدەرىڭ تاۋسىلمايدى ەكەن! — دەپ قاۋىپ تاستاپتى. سوعان وكپەلەگەن جەڭەشەم اۋىلعا قايتىپ كەلىپ: قالانىڭ قايماعىنان قاتىنقاراعايدىڭ قارا سۋى مىڭ ەسە ارتىق ەكەن دەپ اباجاداي ءتورت بولمەدە الشىسىنان ءتۇسىپ جاتىر. جاتارسىڭ-اۋ، ەگەر جاتىپ ىشەر اس بولسا؟.. بۇزاۋى جامىراپ بارا جاتقانداي تراكتىردىڭ كوتتىگىندەگى ابراتتىڭ كوك ءسۇتىن تيەگەن تەمىر بوشكەنى قۋالاپ ءجۇرىپ تە كوكەيىنەن قوڭقايىن تاستامايتىن سورلى قاراتاي كەزىندە التايدان دا اسىپ كەتىپ ەدىڭ، جارىم سۇيەگىڭدى جاتقا تاستاپ، قايتىپ كەلگەندەگى تاپقان قونىسىڭ ىس باسقان قالانىڭ پۇشپاعى بولدى ما؟!. استاۋداي عانا بالكوندا وتىرىپ بالالىعىن ساعىناتىن، قولىنا قالام ۇستاسا دا بالالىق شاعىنان بەرى شىعا الماي جۇرگەن الىبەكتى ەندى تۇسىنۋگە بولار. قوتىر شوقىنىڭ ەتەگىندەگى مەنىڭ اعايىندارىم كاسىپ قۋالاپ كەلگەن جوق، ولاردى جوقشىلىق قۋالاپ كەلگەن ەدى. دەمەك، كوڭىلدەگى بوستان، تاۋەلسىز ەلمىز دەگەن ءبىر مەدەت بولماسا، جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ءالى دە جەتىسكەنى شامالى: باسپانا — شلاك، جامىلعانى تۋلاق، ارمانشىل كوڭىل اسپاندا، ساعىنىشتى كوكەي التايدا، ەندى سول التايىنا قايتىپ جەتە الار ما ەكەن؟.. جەتسە ءبارى بىردەي قاتىنقاراعايعا سيار ما ەدى؟
***
...شاشتى. شابانبايدىڭ ءبىر شەتى. ون جاسىمدا نۇرزاعيلا اپكەم، مىنا قاسىمدا وتىرعان اسقاردىڭ اناسى جەتەكتەپ الىپ كەلىپ، سوقىر تورى بيەمەن اكەمنىڭ ەسكى جۇرتىن ارالاتىپ قايتقان. وعان دا قاي زامان! ودان بەرى دە ارتىنداعى جالعىز ۇل اسقاردىڭ ءوزى دە الپىسقا كەلدى. قاراتايدىڭ جۇماقتاي جازعى جايلاۋى شاشتىنىڭ ەتەگى بۇگىندە كاندراشكا اتانىپ كەتىپتى. جيەنىم وسىنىڭ اتىن وزگەرتىپ بەر دەپ قولقا سالىپ وتىر. بەكالقا فىكالكا بولىپ جولدا قالدى. بۇل وڭىردە اتى وزگەرمەگەن جەر، تونىن تەرىس جامىلماعان ەلدىمەكەن جوق دەسەك تە بولادى. ەجەلگى اقسۋ بەلوە بولىپ ءبىراز جىل قازاقتان قاشىپ، كەرجاقتاردىڭ وت جاققان ورنىنا اينالدى. ساناي بەرسەك كوكالا ايعىر، كوكجوتا، تالدىبۇلاق، تاسكۇركە، قوش، بۇكىل شابانبايداعى كونە اتاۋلار جۇرتتىڭ ەسىندە عانا قالعان. وسىدان ەكى عاسىر بۇرىن رەسەي قاراتايلىقتاردى بۇقتىرمانىڭ ارعى بەتىندەگى الپىس شاقىرىمدىق قىر باسىنا لاقتىرىپ تاستاپ ەدى، ودان كەيىن دە شەڭگەلىنەن بوساتقان جوق، سوۆەت وكىمەتى اندا-ساندا ۇيالعانىنان بولسا دا قازاقستانعا قايتارىپ بەرىپ، ۇمىتتىرا بەرە التاي ولكەسىنە قايتادان قوسىپ الا قوياتىن. كۇنى كەشە، 1957 جىلعا دەيىن وسىنداعى جالعىز ورتا مەكتەپ بالالاردىڭ ساۋاتىن كونە سلاۆيان تىلىندە اشىپ ءجۇردى. سول جىلى قاراتايلىقتارعا اتاجۇرتىنىڭ شەتپۇشپاعىن كورسەتكەن بولىپ ەدى، كەرجاقتار رەسەيگە قاراي ۇدەرە كوشىپ كەتتى دە ورنىندا قالعان سەلدىر-سەلكەم دۇرەگەي جۇرت نە كەرجاق ەمەس، نە قازاق ەمەس ءدالدۇر بوپ شىعا كەلدى. كورشىلەردەن الىپ قالعان تابارىگى اراق پەن سيۆۋحا، مىقتاپ كەتكەندە بار ماقتانىشى بالسىرا، اپتا بويى تىرپ ەتپەي ىشەدى دە جاتادى، قولعا قارعا تىشقان كۇنى قايتىپ بۇلاردان قايىر كۇتپە، دۇنيە ورتەنىپ بارا جاتسا دا ەزۋلەرى ستاقاننان بوسامايدى، ۇيدە بەرەكە، تۇزدە قارەكەت جوق، قارەكەت تۇرماق قاتىن-بالانى دا ۇمىتادى، بۇل كۇندەرى بۇكىل اقسۋ ماس. بۇل ازداي سوۆحوزدىڭ باسقارۋ حۇزىرى ماسكەۋدىڭ قولىندا. جىل سايىنعى ءونىمىن قايناتىپ، كەپتىرىپ ۆلاديۆوستوككە اپارىپ وتكىزەدى دە تۇسكەن پايدانى (ءمۇيىزدىڭ ءبىر كيلوسى 750 دوللار) قيسىپىرىپ وداقتىڭ قورجىنىنا الىپ كەتەدى. جالاقىدان باسقا جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە ءدام تاتىرمايتىن. شارۋاشىلىقتىڭ مۇقتاجىنا كوك تيىن قالدىرسا نە قىلسىن. جاڭا قۇرىلىس اتىمەن جوق، ەسكىنىڭ ءبارى توزعان، قىلاياعى بۇعى-مارالدىڭ ءورسىن قورشاعان ساتىلارعا دەيىن سالدىراپ جەردە جاتادى. قىسقاسى، قىپ-قىزىل توناۋ، ءتۇبى جەر قازاقتىكى، مال قازاقتىكى بولعان سوڭ با، ايتەۋىر سورىپ قالۋ، ەل قامىن اللاعا دا ەمەس، الباستىعا تاپسىرعان. وسى كەزدە سەلحوزتەحنيكادا باس ينجەنەر بوپ قىزمەتتە جۇرگەن اسقار قابانبايەۆتى اۋدان باسشىلارى ات-تۇيەدەي قالاپ الىپ كەتىپ ەدى، بارا سالىپ سوۆحوزدىڭ بەس بولىمشەسىن اياعىنان تىك تۇرعىزىپ، تاعى بوپ كەتۋگە از-اق قالعان مارال سانىن 5000-عا جەتكىزگەن. جۇمىسشىلار، ماماندار اقشا دەگەن شىركىننىڭ ءمورىن ەندى كورە باستاعاندا وكشەلەپ "پريحۆاتيزاسيا» دا جەتتى. شارۋاشىلىقتى تارات دەستى. بۇل زورلىق ەدى. ءبارىن ايتپاعاندا، سيىر ەمەس، قوي ەمەس، قورشاۋدا جۇرگەن تاعىنى جەكەمەنشىككە قالايشا ءبولىپ بەرەرسىڭ؟
اسقاردىڭ جوسپارى دا بولاشاعى زور، ۇلان-قايىر ەدى. نەگىزگى ماقساتى — بيزنەستى اۋىلعا جەتكىزۋ، سوۆحوزدان اگروونەركاسىپتىك كومپلەكس جاساۋ: سول ءۇشىن وڭتۇستىك كورەيانىڭ فيرماسىمەن كەلىسىم-شارتقا وتىرىپ پانتوكريننىڭ ءار ءتۇرىن جاسايتىن زاۋىت سالدى، ماكارون، نان ونىمدەرىن شىعاراتىن، بوينيادان باستاپ ەت ونىمدەرىن جاسايتىن سەحتار، مال بورداقىلايتىن پۋنكتتەر اشتى، سول ونىمدەردى 50 توننالىق ماشينالارمەن رەسەيگە دەيىن ساتىپ وتىردى. ءۇي شارۋاسىنا قاجەتتى مۇلىكتەرمەن قامتاماسىز ەتەتىن ستوليارلىق، تىگىن سەحتارى جۇمىس ىستەي باستاعان. سەلەكسيامەن ءۇيىر-ۇيىر جىلقى ۇستاپ، سويىس جابىسىن بولەك باقتى، قازى، قارتا، جايا دەگەندەر كورشىلەرگە كەتىپ جاتتى. جۇمىس قولىن بوگەمەس ءۇشىن جەكەمەنشىك مالىنا ءشوپ پەن جەمدى قوراسىنا تەگىن جەتكىزىپ بەرىپ، ءىرى-قارانى ءۇش جىلدان سوڭ، ۇساق-تۇيەكتى ءبىر جىلدان سوڭ بوينياعا قابىلداپ، پۇلىن تاعى تولەپ تۇردى. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە جۇمىسسىز قالعان اۋدان جۇرتى اقسۋعا اعىلدى دا شارۋاشىلىقتاعى ادام سانى 7،5 مىڭعا جەتىپ ەدى. تارقات تا تارقات دەپ بيلىك تاقىمداپ قويماعان سوڭ اقىرى اكسيونەرلىك قوعام ۇيىمداستىرىپ تىنىش تاپقان. بۇكىل اۋداندا سوۆحوزدى توكپەي-شاشپاي ۇستاپ قالعان جالعىز اسقار ەدى، ەل بولىپ دەپۋتاتتىققا ۇسىنعان سوڭ بەس جىلىن استانادا وتكىزەمىن دەپ كوپ شىعىنعا ۇشىرادى. ارينە، بۇل بەس جىل دا تەگىن كەتكەن جوق، اپاتتان سۋ استىندا قالعان كۇرشىم اۋدانىنىڭ اۋىلدارىنا، كاتونقاراعايدا قۇلايىن دەپ تۇرعان ەسكى مەكتەپتەردى جاڭارتۋعا قاراجات ءبولدىردى، 49 جىلعا شەتەلگە جالعا كەتەيىن دەپ تۇرعان شىعىس قازاقستاننىڭ ورمانىن ساقتاپ قالدى، تاعىسىن تاعىلار، ايتەۋىر قيت ەتسە تۇيەنىڭ تانىعانى جاپىراق دەپ اسقارعا جۇگىرەتىن بولدىق. مۇنىڭ ءبارى ەلدىڭ مۇڭى ەدى.
قازاق: «جانى اشىماستىڭ قاسىندا باسىڭ اۋىرماسىن» دەيتۇعىن. بەس جىلدا دۇرىلدەپ تۇرعان شارۋاشىلىقتىڭ تامتىعى قالعان جوق: كەشەگى 5 مىڭ باس مارالدىڭ سىلەكەيىن عانا ۇستاپ قالدى، وڭىردەن ەل كوشىپ، بۇگىندە ورنى عانا جاتىر، كەيبىر بولىمشەلەر تۇبەگەيلى جابىلدى. اسقار كازىر اۋەلگى تىرلىگىن قايتادان باستاپ وتىر. توناپ كەتكەن اعايىنعا وكپەسى دە جوق، قايىرىلىپ وپكەن دە ەمەس...
... قىزىل بەل قوراپتى «دجيپ» موڭكىپ كەلەدى. تۇيە وركەش سىبىزعىداي تار جول ماشينانى لاقتىرىپ جىبەرىپ قايتادان ىڭق ەتكىزىپ تاستاپ جىبەرگەندە شەك-قارىنىڭ قورقىلداپ اقتارىلىپ قالا جازدايدى. دوڭعالاق شوقالاققا بىردە ءتيىپ، بىردە تيمەي اسپان مەن جەردىڭ ورتاسىندا بەكالقانىڭ بەس ۇيىنەن زورعا ءوتىپ ەدىك، ەندىگى بەتىمىز كاندراشكا بولاتىن، مۇندا دا ەكى ءۇي، ءبىر كۇركە ەكەن. قاراعايدان ارشىپ سالىپ، سىرتىن تاقتايمەن قاپتاعان مەيىزدەي ساپ-سارى ەكى ءۇيدىڭ اسەمدىگى عاجاپ-اق. قازان شۇڭقىردا وتىر، ماڭايى قالىڭ ورمان، قاراعاي باسقا جەردە جوق، كوبىنە سامىرسىن مەن بالقاراعاي، ەسكى اتاۋلاردى جاڭعىرتا بەرەلىك دەپ مۇنىڭ اتىن «ويقاراعاي» دەپ قويالىق دەدىم. كاندراشوۆ پا، كاندراشين با، قاي ورىستىڭ جيەندىك جاساعانىن كىم ءبىلسىن، بەلقاراعاي، قۋقاراعاي، قاتىنقاراعايعا تەلىمە بولسا قاسيەتى قاشپاس دەگەن وي ەدى. جىگىتتەر قوشتاعانمەن اسقار ۇندەمەي قالدى.
ەكى ءۇي دە ءمۇيىزدىڭ بۇلاۋىنا تۇسەتىن ساۋىقتىرۋ ورنى. ەكەۋى دە بوس تۇر. جىم-جىرت. تاماعىنىڭ ءوزى بال تاتيدى. اتتەڭ سونىڭ ءدامىن الاتىن كىسى-قارا جوق.
— جۇرت مۇندا جەتە المايدى، — دەدى اسقار. — جولدىڭ سيقىن كوردىڭدەر. ونى جوندەۋگە مەنىڭ تەحنيكامنىڭ شاماسى كەلمەيدى، ءارى قاراجاتىم دا جوق. بار بولعانى جيىرما شاقىرىم سونشالىقتى ءبىر يت ولگەن جەر دە ەمەس، ەل قامى ءۇشىن جوندەي سالسا ۇكىمەتتىڭ تۇگى قۇراماس تا ەدى. ءتۋريزمدى دامىتامىز دەپ انشەيىن ايتا سالامىز دا جەمە-جەمگە كەلگەندە ونىڭ ءبارى قۇر ءسوز بولىپ شىعا كەلەدى. وسىدان ارتىق قانداي تۋريزم بولسىن؟ اۋاسى ەم، ساياسى جۇماق مۇنداي تابيعاتتى باسقا جەردەن باسىڭدى تاسقا ۇرساڭ دا تابا المايسىڭ، مارال ءمۇيىزىنىڭ سورپاسىنا پاقىر تۇرماق پاتشا دا جەتە الماي جۇرگەن جوق پا. قولداعى باردى قۇراتا الماۋدان وتكەن قورلىق جوق قوي...
...جەتى جاسىمدا ءبىر كورگەندە تاڭعاجايىپ ەدى، جەتپىس جاسىمدا تاعى كورىپ تامسانىپ وتىرمىن. تۋعان جەرىمنىڭ مەن بىلمەگەن تالاي قۇپياسى بار ەكەن-اۋ! مەن دە وسى جەردە تۋىپ ءوستىم بە دەگەنگە سەنبەي قالدىم دەسەم وتىرىك ەمەس. ىرگەمدەگى سىلىق-سىلىق اۋناعان اقسۋ وزەنىنىڭ ەتەگىنەن عانا سۋ ءىشىپپىن. ءبىزدىڭ ەلدىڭ وزەن اتاۋلىسى ۇندەمەي اعاتىن سيقىرى بار. اسپاننان قۇلاپ تۇسەتىن اقبۇلقاق تا دىبىس شىعارماي سىلدىرىن التايدىڭ جاقپار تاستارىنا جاماپ كەتەتىن ادەتى. قۇلاقتىڭ قۇرىشىن، جورتقاننىڭ تىنىشىن المايىن دەگەنى شىعار. جوعارىدان قاراساڭ اپپاق، ايرانداي كوپىرشىپ، جاعاسىنا كەلسەڭ قاپ-قارا بارقىتتاي، تۇڭعيىعىنا سىرىق جەتپەيدى، ۇڭىلسەڭ باسىڭ اينالىپ اعىنمەن جارىسىپ جونەلەسىڭ، سونسوڭ دا كۇن قايتقان سوڭ قاراتاي تۇرماق قاراتايدىڭ اتى دا سۋعا باس قويمايدى. ءتۇن بالاسىندا گۇرىلىن اسپاننان ەستيسىڭ. بالىعى قارماق تۇگىلى شىبىن قاقپايدى، اققايراڭنىڭ جارق-جۇرق ەتكەن باۋىرىن اقجال تولقىننان عانا كورەسىڭ. كورىپ وتىرىپ قاراتايلىقتار قۇرتشا قۇجىناعان وزەن ناپاقاسىن قالقىپ جەۋگە ەرىنىپ وتىزىنشى جىلداردىڭ گەنوسيدىندە اشتان قىرىلا جازداعان. ومىردە قايىرىپ سوقپايتىن وقيعا بولمايتىن سياقتى. سول جىلدارى اسقاردىڭ اكەسى، مەنىڭ جەزدەم ايتقۇل ءدال وسى وڭىردە، ءۇشبۇلاق اۋىلىندا مەكتەپ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارىپ ءجۇرىپ قاراتايدىڭ ءبىر اۋلەتىن امان الىپ قالىپ ەدى. قىر بويىنىڭ قازاقتارى ارتىنان شۇبىرىپ وسىندا كوشكەن. كەشەگى چەرەموشكا، ەجەلگى اتاۋىن قايتارىپ العان بۇگىنگى ءۇشبۇلاق اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى سول بوسقىنداردىڭ ۇرپاعى. ارادا قىرىق جىل وتكەندە اكەنىڭ ءىزىن قايتا باسامىن دەپ اسقار ويلادى ما ەكەن؟ ارادا ەكى عاسىر وتكەندە بوتەننىڭ بوستەگىنە اينالعان اتاجۇرتتى تەگىن بەردى، تاۋەلسىزدىك تەگىن كەلدى دەپ، اينالىپ ەتەگىنە قارامايتىن ەنجار جۇرت ەندى جەر مەنىكى، ەل مەنىكى دەپ ويلار ما ەكەن؟ ەكى بۇرام وتىن كوتەرگەن ىڭىرشاق ەكى كۇن موڭكىسە، سونى اكەلگەن تورتكوز قۇل ءتورت كۇن بالسىنەدى دەۋشى ەدى، تاعى دا ءبىر ۇرپاق جاڭارماي ەسكى پسيحولوگيا سانادان وشەدى دەگەنگە كۇمانىم بار. ايتپەسە، كەشەگى سانالىمىن دەگەن جىگىتتەر ورتاق دۇنيەنى جاۋدىڭ مۇلكىندەي تونار ما ەدى، قۇرىق ۇستاعان قۇلىقسىز جۇرت الدىنداعى اشا تۇياقتىنى جاۋدىڭ مالىنداي تالار ما ەدى؟..
بارىن جوعالتقانىنا وكىنىپ جۇرگەن اسقار جوق. بارشانىڭ بار سەنىمنەن جۇرداي بولعانىنا كەيىپ ءجۇر. بەتىڭە قاراپ كۇلەتىن، اينالا بەرىپ اتارعا وعى جوق اشكوزدەر وزىنەن ءوزى قۋىستانىپ، بۇگىندە اسقاردىڭ قاراسىنان قاشاتىن بولدى. وتكەندى قايتالاۋدان، وشكەندى قايتا جاڭعىرتۋدان قيىن نارسە جوق، ءبىر باسىپ كەتكەن ءىزىڭدى قايتا تاپتاۋعا كوڭىل شاپپايدى، كوڭىل شاپپاعان سوڭ ىنتا جوق. كونە كيىمدى قايتا كوكتەگەننەن ءلاززات تاپپايسىڭ. وسى اۋرە نەمە كەرەك، كىمگە كەرەك؟ الپىسقا كەلىپ الپارىسقاندا كىمدى جارىلقاماقسىڭ؟ وڭاشادا وسى سۇراقتىڭ شەتجاعاسىن قوزعاسام اسقار: «ەل بار عوي» دەپ كۇمىلجيدى دە ءۇنسىز قالادى. سونى ەلى تۇسىنە مە ەكەن؟ تۇسىنسە دە كادىرىڭدى بىلەر مە ەكەن؟ انشەيىندە دە كوپ سويلەمەيتىن جيەنىم قاجىعا بارىپ قايتقان سوڭ تىم تۇيىق بوپ كەتتى. ۇندەمەي ءجۇرىپ بەس نامازعا جىعىلادى. ۇندەمەي ءجۇرىپ ماشيناسىنا مىنەدى دە جالعىز ءوزى شارۋاسىنا اتتانىپ كەتە بەرەدى. بۇدان سوڭ ونى تابۋ دا قيىن. تاپساڭ ۇستاۋ دا قيىن. شارۋاشىلىعى ەرەپەيسىز ۇلكەن. بۇكىل اقسۋ. سونىڭ ءبارىن ارالاپ شىققانشا كۇن دە باتادى. ىقشامدا، ايتپەسە ونى يگەرۋ دە قيىن، باسقارۋ دا قيىن، پايداسى دا شامالى دەپ تەمىربەك اقىل قوسىپ ەدى، يلانا قويمادى ما، اسقار وعان ءمان بەرگەن جوق. الدە ءبولىپ بەرەتىن سەنىمدى يە تاپپادى ما. كەزىندە سەرىكتەستىككە شاقىرىپ، ءبولىپ تە كورگەن. ءوزى جوقتا بەس جىلدىڭ ىشىندە ءوزىم دەگەن جىگىتتەر جەردىڭ شۇرايلىسى مەن ءورىستىڭ شۇيگىنىن كەسىپ الىپ، كەشە عانا جاياۋ جۇرگەنىن ۇمىتىپ، بۇگىندە استىندا «دجيپ»، الدىندا مال، باسىندا ساراي، مۇرتىن بالتا شاپپاي شىرەنىپ جاتىر. «بۇعى-مارالدى ەكزوتيكا ءۇشىن ۇستايمىن دەگەندەر وزدەرى ءبىلسىن، ايتپەسە وعان بيۋدجەتتەن قاراجات ءبولۋدىڭ قاجەتى جوق» دەيتىن ۇكىمەت مارال شارۋاشىلىعىنىڭ قۇلدىراپ كەتۋىنە تىكەلەي سەبەپشى بولدى دا كەيىن ءوز قولىن ءوزى كەسكەنىن مويىنداپ، قالعان-قۇتقان شومشەكتەن شىمشىپ قانا سىلەكەي تاتىرعان بولىپ ەدى، بۇل دا انشەيىن سۋالىپ كەتكەن ارالعا قاقتان قاسىقتاپ سۋ سەپكەننەن ارتقان جوق. تۇتاس ءبىر سوۆحوز بوپ تۇرعان ومارتا شارۋاشىلىعىن دا زورلىقپەن تاراتىپ جىبەرىپ، بالدىڭ دا تاڭدايعا تاتيتىنىن بۇگىن سەزگەندەي وكىمەت قالتاسىنان وتىرىك تە بولسا ىرىم جاساپ وتىر. وسىدان با، «پىسىق» دەگەن جىگىتتەر مارالدىڭ ماڭىنا باسپاي ءجۇر. ويتكەنى التى اي قىس ۇيقى بەرمەيتىن، التى اي جاز اتتان تۇسىرمەيتىن ازابىنا جولاعىسى كەلمەيتىن دە شىعار...
قارشادايىنان مال سوڭىنا ەرىپ كومپىس بوپ العان اسقار عانا «سىرتى سۋ، باۋىرى بالشىق» بولسا دا ءتورت مەزگىلدىڭ سالماعىن كوتەرىپ، جىلا قونعان جولاۋشىداي جىلجىپ كەلەدى، شارۋاسىن دا جىلجىتىپ كەلەدى. ايتىپ وتىرسا، ول سوناۋ مەكتەپ جاسىنان-اق زاگوتسكوتتىڭ اقساق-توقساعىن قيىرداعى كاتونقاراعايدان جەر تۇبىندەگى سەمەيدىڭ ەت كومبيناتىنا جاياۋ جەتكىزىپ سالىپ جۇرگەن ەكەن. اجەم ورىك، مامام ۇشەۋىمىز قاراشاڭىراقتان ءبولىنىپ وتاۋ شىقتىق. ءبىر وشاققا سيماي بارا جاتقانىمىز دا شامالى، اجەمدى بىلەسىز عوي، ول دا ءسىزدىڭ اپايىڭىز، يساباي اتامىزدىڭ اپكەسى، سوعىستا شەيىت كەتكەن تۇڭعىشى ايتقۇلدىڭ ءتۇتىنىن وشىرمەيمىن دەپ قويمادى. شوڭمۇرىننىڭ قىزدارى ايتقانىن ورىنداتپاي تىنبايتىنىن دا بىلەسىز. مەن بولسام ءالى اتقا دا ءتۇزۋ وتىرا المايتىن بالامىن. مامام ءتۇن ىشىندە تۇرىپ مەكتەپتىڭ پەشىن جاعادى. كەزىندە ول شىركەۋ بولعان، ءتۇندى قويىپ كۇندىزدىڭ وزىندە ازىناپ تۇراتىن ۇرەي. قىستىڭ ايازى ونىڭ قاسىندا تۇك ەمەس. ەس بولسىن دەپ مامام مەنى ەرتە كەتەدى. كۇڭىرەنگەن تاس قاراڭعىعا كىرگەندە كورگە ءتۇسىپ كەتكەندەي زارەم ۇشادى دا ءۇنىمدى شىعارماي جىلاپ الامىن. شەشەمنىڭ قارشادايىمنان ماعان ۇيرەتپەگەنى جوق. سونىڭ ءبىرى قاراڭعىدا تاياقسىز جول تاباتىن سەزىمتالدىعى. ەس كىرمەي جاتىپ قاراڭعىلىققا بويىمدى ۇيرەتتى دە كەيىن مال ايداپ جۇرگەندە ءتۇن بالاسىندا قورىقپاي-اق شاشاۋ شىققان كەبەنەكتەردى تەز تاۋىپ الاتىن بولدىم. وسىنى پايدالانعان ۇلكەندەر: اسقار، سەنىڭ كوزىڭ وتكىر عوي، سەن قوي كۇزەتشى دەپ مەنى دالاعا تاستايدى دا وزدەرى برەزەنت كۇركەگە كىرىپ بىرداي بوپ جاتىپ الاتىن. تىرشىلىك قوماعاي، ءبارىن ايتپاعاندا قىزۋى جوق توقال پەش تە قوماعاي، تىرتىڭداپ قولشانامەن جاياۋ تاسىعان وتىنىڭدى دا كۇن سايىن جالماپ الىپ ساعان قاراپ ۇڭىرەيەدى دە تۇرادى. ۇلكەندەردەن قالعان ەسكى كيىمدەردى قايتا ءپىشىپ مامام يىعىما جاپسىرىپ بىتىرگەن. جاڭاسىنا اقشا كەرەك، اقشا ءبىز تۇگىلى ءجا دەگەن جىگىتتەردە دە جوق. جازعى دەمالىستا زاگوتسكوتقا جالدانىپ مال ايداۋعا ءماجبۇر بولدىم. ايتەۋىر ەپتەگەن تيىن-تەبەنى بار. ايتقانىڭدى تىڭدايتىن ەكى اياقتى ادام دا ەمەس، ءتورت اياقتى مالدى توقتاتۋ قيىن ەكەن: وتى قانباسا جاتپايدى، شولدەسە الدىندا ارىستان اڭدىپ تۇرسا دا جاسقانبايدى، ءبىر وتار قوسىلىپ دارىلداعاندا قۇلاعىڭا قۇرت كىرىپ كەتكەندەي ميىڭدى اشىتادى. كومبيناتقا جەتكەنشە ەت الىپ بارسىن دەپ جايىپ ايداتاتىنى تاعى بار. ەلدەن ۇزاپ، سەمەيدىڭ بۇدىرسىز سارى دالاسىنا ىلىككەندە توزاق سوندا باستالادى: سارناعان جەلدەن ەرىنىڭ جالاق، ەتەگىڭ جىرىم-جىرىم بولادى، وعان جاڭبىر قوسىلسا سورىڭنىڭ قايناعانى، دالداسى جوق قۋ دالانىڭ جاڭبىرى قيالاپ سوققاندا قامشىدان وتكىر، وكپەڭدى تەسىپ جىبەرە جازدايدى. قاراڭعى تۇندە قالباڭداپ ءجۇرىپ نەگە سۇرىڭگەنىڭدى دە بىلمەيسىڭ، ايتەۋىر ءتىرى جان عوي دەپ ۇيلىعىپ جاتقان قويلاردىڭ ورتاسىنا بارىپ تىعىلاسىڭ. ءىشىڭ يتتەن بەتەر ۇليدى، ويتكەنى «راسحود» تاۋسىلعان، «راسحود» دەگەنى كومبيناتقا جەتكەنشە جەيتىن مالىڭنىڭ سانى، ونى دا شاقىرىمعا ەسەپتەپ بەرەدى، ەگەر ارتىق كەتىپ، ساناعاندا جەتپەي قالسا جەگەن اۋىز ءبولىپ تولەيدى. قوي ىشىندە نەكەن-ساياق ءسۇتى قايتپاعان ەشكىلەر دە بار، ۇستاپ الىپ ەمگىڭ دە كەلەدى، ءبىراق ول كەبەنەكتەر ەمشەگىن سورعىزىپ قويىپ تۇرا ما، سورامىن دەپ برۋسەللەزگە ۇشىراعاندار دا بولعان. بۇل مال دەگەن شىركىنگە قايتىپ جولامايتىن شىعارمىن دەپ ەدىم، ات باسپايمىن دەگەن جەرىن ءۇش باسادى دەپ اينالىپ كەپ نە تاعى ەمەس، نە مال ەمەس مارال دەيتۇعىن ماقۇلىققا تاعى دا تاپ كەلدىم. تاستاپ كەتەيىن دەسەڭ قيمايسىڭ، ماعان عانا ەمەس، ەلگە كەرەك، وسى ەلگە ەجەلدەن كاسىپ بولعان كۇنكورىس، مارالسىز قاراتايدىڭ قاسيەتتى ءبىر كوركى كەمىپ قالاتىنداي. جۇرت ويلاعانداي بۇل ەكزوتيكا ەمەس، تۋريستەر كەلسە كەلەر، كەلمەسە ودان ارمەن، ماعان التايدىڭ قايتالانباس تابيعاتى، سول تابيعاتقا تاۋەلدى قاراتايلىقتاردىڭ دەنساۋلىعى قىمبات...
...تابيعات دەسە التايدى، التاي دەسە ونىڭ تابيعاتىن كوز الدىما ەلەستەتەم. «قۇيرىعىنىڭ قىزىلى تۇلكىنىڭ سورى» دەمەكشى، سوڭعى كەزدەرى ەندەپ كىرىپ كەلە جاتقان «سيۆيليزاسيانىڭ قۇدىرەتى» سول تابيعاتتى دا ۇركىتە باستاعان سياقتى. اۋىلدىڭ ىرگەسىنەن ەرتەڭدى-كەش اۋپىلدەپ ءۇرىپ جاتاتىن، كەيدە جانى قىسىلعاندا قوراعا كىرىپ كەتەتىن ەلىك تە بۇگىن جوق، ونىڭ جىمىن اۋىپ كەلگەن شوشقالار باستى. توعايعا كىرسە تالدىڭ شىبىعىن دا شىعىنعا سانايتىن قاراتايلىقتار تىرپ ەتپەي ۇيىندە تىعىلىپ وتىرىپ الدەبىر ادرەسى جوق اشكوزدەردىڭ «درۋجبا» دەيتۇعىن جالماۋىزىنىڭ ىرىلىنان قورقاتىن بولدى. اتتى-جاياۋلى سابىلىپ بارىپ شيپالى سۋىنا شومىلاتىن جۇرت اراسانىنان دا ايرىلىپ، «بالشىقتان شىعىپ بارون بولعانداردىڭ» تىكۇشاقتارىنا تىكسىنىپ قارايدى دا وتىرادى. وسىنى ويلاعاندا، ءمۇيىز سۇراپ قۇلاعىنان ايرىلعان توقال ەشكىنىڭ كەبىن كيەمىز بە دەگەندە زارە-قۇتىڭ قالمايدى. ارينە، ۋربانيزاسيانىڭ زامانىندا ودان دا قۇتىلا المايسىڭ، تەك سول اۋىلعا ۇرداجىق بولىپ كەلمەگەنى ءجون ەدى. ءتىس جارىپ ەش پەندەگە مۇڭىن شاقپايتىن اسقاردىڭ ىشتە جاتقان ۋايىمىن تۇسىنۋگە بولادى. كەزىندە اۋداننىڭ 27 مىڭ حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن جيناپ العان اقسۋدىڭ بۇگىن قاڭىراپ قالعانىنان-اق تىكسىنەسىڭ. اقسۋ، ودان وزساڭ شابانبايدىڭ كۋرورتتىق ايماق ەكەنى راس. ءبىراق بۇل ءوڭىردىڭ پروبلەمالارى دا تولىپ جاتىر. الدىمەن ونىڭ شارۋاشىلىق دارەجەسىن وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنداعى دەڭگەيىنە جەتكىزگەن ءجون شىعار. ازىرگە ول ۇلتتىق پاركتىڭ سۇيەمەلىمەن عانا تىرشىلىك ەتىپ تۇر. ەلدەن جىراق، رەسەيمەن شەكارالاس قۋىستا جاتقان اتامەكەننىڭ تابيعاتىن قورعايتىن دا پاركتەن باسقا، اسقاردان باسقا مەملەكەتتىك ەشبىر مەكەمە جوق. باسقاسىن ايتپاعاندا، ونىڭ كوركىن قىز قالپىندا ۇستاپ تۇرۋ جەكە سۋبەكتىنىڭ شاماسىنان كەلمەيتىن، ۇكىمەت تاراپىنان شەشىلەتىن كۇردەلى ماسەلە.الدەكىمدەر، قاليحان ءحۇىىى-حىح عاسىرلارداعى قاتىنقاراعايىن اڭساپ وتىر دەۋى مۇمكىن. قاتىنقاراعايدىڭ ول كەزدەگى جەتىسكەنى دە شامالى بولاتىن. ايتەۋىر سوعىستان كوز اشپاي، نايزانىڭ ۇشى، قىلىشتىڭ جۇزىمەن وتانىن قورعايمىن دەپ ارپالىسقان قاراتايلىقتار، مۇمكىن سودان دا ءلاززات تاپقان شىعار. سويتسە دە ءار ەلدىڭ، گەوگرافيالىق قوعامدارىنىڭ بەرگەن اقسۋ دەگەن اتى بار ەدى (اقسۋ — جەر جانناتى، اڭىز بولعان «سترانا بەلوۆودە»)، ءححى عاسىردا سونىڭ قاسيەتىن ارداقتاپ، ءقادىرىن بىلسەك دەگەن كوكەيدەگى ارمان...
الماتىدا وتىرساڭ ەلدى ويلايسىڭ، ەلگە بارساڭ الماتى ەسىڭنەن شىقپايدى. اعايىن اۋىلدا كوپ پە، الماتىدا كوپ پە؟ ءسال الىستاپ كەتسەڭ ەكەۋىن دە ساعىناسىڭ. اۋىلمەن كىندىگىم جالعاسقان. الماتىدا ءومىرىم ءوتىپ كەلەدى.اۋىلدان ءونۇش جاسىمدا كەتىپ ەدىم، الماتىنىڭ كوشەسىن الپىسەكى جىل تاپتاپ ءجۇرمىن. ەندى قانشا جىل تىرپىلدايتىنىمدى ءبىر اللانىڭ ءوزى بىلەدى. ءدۇنيادا ساعىنىشتان قىمبات سەزىم جوق-اۋ ءسىرا! بىردە ول سەنى دالاعا قۋالايدى، بىردە قالاعا قۋالايدى. جىگىتتىڭ تورەسىن، قىزدىڭ كوركەمىن قالادان كورسەڭ دە اۋىلداعى تورشولاق شوپجەلكەنى، قوتاناياق تۇبىتيەكتى ۇمىتپايسىڭ. ءبىرى قۇمارىڭداي، ءبىرى تۋعانىڭداي. تۇبىتيەكپەن سابيىڭدە تەبىسىپ ءوسىپ، شوپجەلكەنىڭ كوكىرەگىندە ءتاتتى ءبىر ءيىس بارىن بىلگەنسىڭ. ال سانالى عۇمىرىڭدا تابىسقان جاراسىمدى دوس-جاران بۇكىل عۇمىرىڭا رۋحاني ازىق. سونداي قيماس دوستىڭ ءبىرى جولداسحان بوزىمبەكوۆ ەدى. جولداس بولۋعا دا جاراعان، بوزىم دەسەڭ دە ارتىق ەمەس. ەكەۋمىز ستۋدەنتتىك كەزدەن اجىراسپاي، «لەنينشىل جاستا» قىزمەتتى دە بىرگە ىستەدىك. قىرعا شىقساق تا، قىردان تۇسسەك تە جاستىق شاقتى جارىسىپ وتكەردىك. اۋىلى الماتىدان سەكسەن شاقىرىمداعى سامسى، سۇيەگى بوتپاي، ونىڭ ىشىندە تىلەۋقابىل، جامبىل بابامىزدىڭ قايىن جۇرتى. اناسى ءنۇريلا اپامىز ەكەيدىڭ قىزى ەدى، جاپا اۋلەتىمەن اتالاس. ونسىز دا قارعا تامىرلى قازاقتىڭ الىستىڭ وزىنەن دە اعايىن، جاتتان دا جۇراعات ىزدەپ وتىراتىن ۇيىرسەكتىگىن ەسكەرسەك، سامسىدان ورلەگەن سالت جىگىت، قاراقىستاقتان قۇلديلاعان قارىنداس ەكى اۋىلعا كەزەك-كەزەك ات شالدىرماي وتپەيتىنىن دە ەپتەپ بىلەمىن. جولداسحان ەكەۋمىز سوناۋ ستۋدەنت كەزىمىزدەن سەكسەن شاقىرىمدىق جەردى جاياۋ-جالپى ادىممەن ولشەپ ەدىك. كەيىن بوربايىمىز ماتاسەكل دەيتىن تەنتەك تايعا، ماشينا دەيتۇعىن كەرىككە تيگەن سوڭ اپتاسىنا ءبىر رەت وردەن ويعا، ويدان ورگە اينالىپ شىعاتىن ماشىقتى ادەتىمىز بار-دى. كوبىنە ىلعيدا ءتۇن بالاسىندا. سامسىعا جەتكەنشە قانشاما بەلەس، قانشاما ءدوڭ بار، ماتاسەكلمەن ورعىتىپ شىعامىز دا سان ميلليون شىلدەلىكتىڭ سيمفونياسىنا قۇلاق ءتۇرىپ، ميللياردتاعان جۇلدىزداردىڭ ەسەبىنە جەتە الماي وتىرار ەدىك. دەلەبەڭدى قوزدىراتىن قىردىڭ سامالى، ارشاداي تىنىسىڭدى اشاتىن قيدىڭ قىشقىلتىم ءتۇتىنى اۋىلعا قيالىڭدى وزىڭنەن بۇرىن جەتكىزەتىن. ورگە تارتساڭ قاراقىستاق، جاكەم ايتقان «ەلۋ باقسى، سەكسەن اقىن» بولماسا دا ءوز تۇستاستارىم انۋاربەك پەن سەيداحمەتتىڭ اۋىلى، وعان قوسا اپامىزدىڭ تۋعان باۋىرى، جولداسحاننىڭ ناعاشىسى اسقار اعا وتىر، اڭگىمەشىل ءارى باۋىرمال، جيەنىنىڭ اتىن اتاعان بەيساۋات جۇرگىنشىنى دە كوشەدەن جيناپ، كوشتەن قايىرىپ اكەلىپ قوناق قىلاتىن مىرزالىعىنان جاڭىلعان ەمەس. ويعا تۇسسەڭ سامسىدا اپامىزدىڭ ءوزى وتىرار ەدى؛ تىلەۋقابىلدىڭ ەڭ شەتكى كوشەسىندە، اۋىلدان ۇركىپ شىققان قاراداي اۋدەم جەر قاشىپ بارىپ ۇيەزدەگەن ءبىر شوق توعاي مەن الما باعى بۇكىل سامسىنىڭ تورعايى مەن تومپايعان قارادومالاق بالالارىنىڭ بازارى سەكىلدى ەدى.جاز شىقسا اپامىز ەسىك الدىنداعى قارتايىپ بىتكەن قۇج-قۇج قاراعاشتىڭ تۇبىنە بوستەگىن توسەپ، داستارحانىن دا سول اعاشتىڭ كولەڭكەسىنە جاسايتىن. وزىمەن جاستى سارى ساماۋىردىڭ وتتىعى قارا قازاندى ارقالاي-ارقالاي بەلى مايىسىپ كەتكەن بالشىق تاندىردىڭ پۇشىق مۇرجاسىمەن جارىسىپ تۇرار ەدى. بۇل ءۇيدىڭ ءتۇتىنى كۇنشىلىكتەن كورىنە مە، تىلەۋقابىلدىڭ كارى-جاسى قازاننىڭ وتتان تۇسكەنىن اڭدىپ وتىرعانداي-اق ءدامنىڭ ۇستىنە ءبىر مينۋت كەشىكپەي جينالاتىن. اپامىزدىڭ اسى عانا ەمەس، اڭگىمەسى دە ءدامدى ەدى...
...توبەسىنەن تىرس-تىرس تامعان تورعاي ساڭعىرىعىن الاقانىمەن سىپىرىپ تاستاعان جوكەن اسپانعا الارا قاراپ:
— قاپ، وسى اعاشتى ءبىر كۇنى قۇرتامىن-اۋ! — دەپ كىجىنگەن بولادى.
— مەنىڭ كوزىمنىڭ تىرىسىندە بۇل اعاشقا بالتا تيگىزبەيتىن شىعارسىڭ، — دەپ تاندىردىڭ ەزۋىنەن قىزىل شوقتى شىمشىپ الىپ سارى ساماۋىردى وتتىعىنان ءيدىرىپ وتىرعان اپامىز ۇلىنا كوزىنىڭ قيىعىمەن قارادى. — قامالار الدىندا اكەڭنىڭ شانىشقان شىبىعى ەدى، ىرىم قىلىپ ءۇش بالاسىنا وتىرعىزعان ءۇش قاراعاشى وسى، — دەپ كەلىن بوپ تۇسكەلى قولىنان شەشپەگەن قوس بىلەزىگىن ءتۇرىپ تاستاپ ءبىرازعا دەيىن ءۇنسىز قالادى. — اعاش ەكەش اعاش تا قارتايدى...ار جاعىن ايتقان جوق. ار جاعى ايتپاسا دا بەلگىلى ەدى. ونىڭ ار جاعى جازىقسىز ونسەگىز جىل وتىرىپ قايتقان اپامىزدىڭ قايناعاسى تەلتاي اعاعا جاقسى تانىس. ونسەگىز جىلدىڭ بەرىشى مىناۋ قاراعاشتىڭ قوجىر-قوجىر بەزىندەي ونىڭ دا ىشىندە قاتىپ جاتقان شىعار-اۋ... جۇباتىپ ەشتەڭە ايتپادى. اپامىز جۇبانىش ىزدەپ تە وتىرعان جوق ەدى. قازان استىنداعى قىزىلباس شالانى وتتان تارتىپ تاستاپ، كەشقۇرىمنىڭ الاكەۋىمىندە بۇرىن ءبىز ەستىمەگەن تاعى ءبىر اڭگىمەنى باستاپ كەتتى..
— سۋعا كەتكەن تال قارمايدى، اعايىندى قويىپ شاپاعاتى الىسقا تۇسكەن دانا ەدى دەپ دۋالى اۋىزدىڭ ءبىر سەپتىگى تيەر دەگەن ۇمىتپەن جاكەمە باردىم. اۋىلدى كەلىمدى-كەتىمدى قوناقتار باسىپ جاتىر ەكەن. اقىندار ما، مەن سەكىلدى اقىل سۇراي كەلگەندەر مە، قايدان بىلەيىن. ايتەۋىر كوپ ىشىنەن تانىعانىم وراز جاندوسوۆتىڭ ايەلى. وراز دا حالىق جاۋى اتانىپ قامالىپ قالعان. ايلاس قاتىن مۇڭداس، ونىڭ دا كەلگەن شارۋاسى وسى ەكەن، ەكى ەلى اۋىزعا بەس ەلى قاقپاق تۇسكەن كەز، جۇرتپەن جاعالاسىپ ايتاتىن مۇڭ ەمەس، جاكەمنىڭ الدى بوساماعان سوڭ ەكەۋمىز سول كۇنى قونىپ قالدىق. وراز بۇل ۇيگە بۇرىننان دا ارالاس-قۇرالاس، اناسى وسى اۋىلدا ايلاپ جاتىپ، اۋناپ-قۋناپ قايتادى ەكەن دەگەندى ەستۋشى ەدىم. مەن بولسام — قارىنداس، سوديانىڭ اۋزى، تۇرمەنىڭ كىلتى جاكەمنىڭ قولىندا تۇرعانداي ەكەۋمىزدىڭ دە ءۇمىتىمىز ەرتەڭگى كۇندە ەدى. ەرتەڭگىسىن جاكەم ەكەۋمىزدى دە شاقىرتىپ الدى. كوڭىلسىز ەكەن. ەشكىمنىڭ بەتىنە تىكتەپ قاراعان جوق. الدىنداعى كەسەسىن دە كوتەرىپ الماي داستارحان جيەگىندە سۋىتىپ تاستادى. الدەن ۋاقىتتا ماعان: قاراعىم، شايدى سەن قۇيشى دەدى. سول-اق ەكەن، ءۇي ىشىندەگى ارتىق اۋىز تۇگەلدەي تىسقا شىعىپ كەتتى دە داستارحان باسىندا ۇشەۋىمىز عانا قالدىق. اڭگىمەنى ورازدىڭ ايەلى باستاعان. جاكەم قاباعىن سالىپ وتىرىپ تىرس ەتپەي تىڭدادى. بۇكىل الاشتى الباستىداي قىسقان الاساپىراڭعا جاكەمنىڭ بىزدەن دە قانىق ەكەنىن قايدان بىلەيىك.
— بۇل وكىمەتكە مەنىڭ ءسوزىم كەرەك شىعار، ال ءوزىم كەرەكپىن بە، جوق پا، ونى ءوزىم دە بىلمەيمىن، — دەدى. — قارانىڭ حانى ەمەس، حالىقتىڭ ءبيى ەمەس، قۇلاق اسپاي ما دەپ قورلانام. قولىمنان كەلگەنىنشە قارەكەت قىلىپ كورەيىن، جاقسىلىق بولسا حابارىن ءوزىم بەرەمىن، ەگەر حابار بولماسا... دەپ «سەن دە وسى شارۋامەن كەلىپ وتىرسىڭ-اۋ» دەگەندەي جاكەم مەنىڭ بەتىمە قارادى. ار جاعىن تۇسىنە قويدىق. حابار بولماسا مەنەن قايىر بولماعانى دەگەنى دە. تىستان بىرەۋدى شاقىرتىپ الدى دا ەكى ات تاۋىپ، كەلىن مەن مىنا قىزدى جەتكىزىپ سالىڭدار دەدى. كولىك تەز تابىلا قويمادى ما، الدە كىسى اياعى باسىلسىن دەدى مە، اۋىلدان ىمىرت ۇيرىلە شىعىپ ەدىك، ورازدىڭ ايەلى بولماسا، سامسىدان سان دۇركىن جاياۋ كەلىپ، جاياۋ كەتىپ جۇرگەن جەر عوي، ءوز اياعىم دا جەتەتىن ەدى، سويتسەك ەكى اتتىڭ ەرىنە سوزىلتىپ ەكى موشەك ارتىپ قويعان ەكەن. اتتاناردا تەزەكباي ما، ءتۇسى ەسىمدە جوق: مىناۋ ۇندى بالالارعا قاجاق-قۇجاق قىلسىن دەپ جاكەم تاپسىردى دەدى. جاكەمنىڭ الدىن سوڭعى كورگەنىم وسى. قايتىپ حابار دا بولعان جوق، ازاسى مەن اسىنا عانا قاتىسۋعا جازعان ەكەن دەپ ءنۇريلا اپامىز اڭگىمەسىن اياقتادى...
... قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جامبىلى بىرەۋ-اق، جالپاق قازاققا كەلگەن ناۋبەتكە جالعىز جامبىلدىڭ شاماسى قايدان كەلسىن... ...دۋلاتياعا جولىم ءتۇسىپ سامسىنىڭ ۇستىنەن ءوتىپ بارا جاتقاندا اۋىل شەتىندە وقشاۋ قالعان جەتىم توعايعا بۇرىلا كەتكىم كەلەدى. ءبىراق وندا ءنۇريلا اپامىز دا، جولداسحان دا جوق. ەكەۋى ءدوڭ باسىنداعى تىلەۋقابىلدىڭ ماڭگىلىك مەكەنىندە جاتىر. ۇڭگىرتاستىڭ شىعار اۋزىندا قارىنداسىمىز تامارا دا بار ەدى. ۇلكەندەردىڭ كوزى تايعان سوڭ كەيىنگى ۇرپاقپەن دانەكەر دە ءۇزىلىپ، كەشەگى قىمبات جاندار كومەسكى تارتا باستايدى ەكەن...
***
توبەنىڭ باسىنا تون كەرەك ەكەن. ىزعىرىق. اسپان شاڭىت. قار جاۋماسا دا كوك كۇمبەزىن كىرەۋكەلەگەن بوز جاسىل قىلاۋ كۇن كوزىن شيمايلاپ تاستاپتى، بوزعىلت شار تاباقتىڭ بەتىندەگى مىڭ سان ينەنى لەكىتە سوققان ىزعىرىق ساپىرىپ جاتقان سەكىلدى. پاناسىز دالا. دالا ەمەس-اۋ، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي تومپايىپ-تومپايىپ وتىرعان توقال تومپاقتار، توقال تومپاقتار كوز ۇشىنا زىمىراپ قاشا بەرەدى، قادالىپ قاراي بەرسەڭ سولاردىڭ توبەسىنەن سار جەلگەن قاراكەر جىلقىنىڭ توقپاق جالىنداي شالقىعان قاراقۇرىق بۇيرا ساعىمدى كورەسىڭ. ارقانىڭ جۇرتى توقال تومپاقتاردى تاۋ دەيدى ەكەن. جەردىڭ كەڭدىگى مە، قۇبا دالا قۋ مەديەندى شىر اينالدىرا كومكەرگەن قۇبا بەلدەر ماعان تىم الاسا كورىندى. التايدىڭ اسپان تىرەگەن تاكاببار شىڭدارىنا يەگىڭدى ارتىپ قويىپ، شاتقالىندا شالقايىپ جاتىپ جوقتان وزگەنى كوكسەيتىن ماعان سولاي دا كورىنۋى مۇمكىن. قاراتاۋدىڭ باۋرايىندا ءبىر كۇن قوناق بولىپ: شىركىن، جەرىنىڭ كەڭدىگىن-اي، ءبىراق كەڭدىگىن قايتەيىن، سۋدى جەر تەسىپ ءىشىپ وتىر ەكەن دەپ ءبىر ايعا قۇدالارىنا كەتكەن مەنىڭ اپايىم ەرتەڭىندە قايتىپ كەتىپتى. ارقانىڭ جازيراسىن، زاماننان ەل اۋزىنداعى اسۋلى تاۋلارىن كامەلدىڭ اڭگىمەلەرىنەن وقىپ، بارسام، كورسەم دەپ كوكسەپ كەلىپ ەدىم، كورگەن سوڭ ەپتەپ ءىشىم قوڭىلتاقسىپ قالعان سياقتى. قالام قۇدىرەتى كورگەننەن قاشاندا جۇيرىك. كوز بەن كوڭىلدى سالىستىرىپ وتىرىپ كامەلدىڭ شىن سۇرەتكەر ەكەندىگىن سەزىندىم. سەنىم اينىسا دا سەزىم الدامايدى.
ارقانىڭ جەلى جاتپايدى ەكەن، سۋماڭداعان سىرمانىڭ اقجال شۋداسىن قاعىپ الىپ ۇشى-قيىرسىز بەلەستەرگە قۋالاپ اپارىپ قىلاۋ بۇركىپ تۇر. بەلەستەر جەلدەن باسقا ەشكىمگە جەتكىزەر ەمەس.
— بۇل ءوڭىردىڭ مەن باسپاعان قالتارىسى جوق، اتپەن دە شارلادىم، جاياۋ دا كەزدىم، — دەدى ومبى قاردى بوكسەسىمەن ومىرىپ كىرىپ وتىرعان كامەل. — ءار بەلەستىڭ ارتىندا ەل جاتىر، ەل ەمەس-اۋ، ەلدىڭ جۇرتى، باياعى ەلدىڭ جۇرتى، قازاعىمنىڭ زيراتى، بۇگىندە قورىم بوپ قالعان بابالارىمىزدىڭ، وتىزىنشى جىلدارداعى بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ اشتىقتان قىرىلعان سابيلەردىڭ مولاسى. ايتەۋىر اياق جەتكەن جەردىڭ قۋىس-قۋىسىنا كومە بەرىپتى عوي. ارقانىڭ كەڭدىگى مۇنداي جاقسى بولار ما. جاراتقان قازاعىما قونىستان بۇرىن مولا كەرەك ەكەنىن قالاي ەسكەرگەن دەسەڭشى.
سوفىدا ءۇن جوق. ەل وزىنىكى، ەجەلگى اتامەكەنى بولعان سوڭ ارالاسپاي وتىرعان شىعار. كامەل ارقادا جاتىپ الماتىداعى ءبىزدى سوعىمباسىنا شاقىرىپ العان ەدى. ءبىر جىلىك ەتى بولسا بالا-شاعانىڭ اۋزىنا توسپاي، ايشىلىقتاعى اعايىننىڭ سىباعاسى دەپ ادالباقانعا ءىلىپ قويىپ جەتى اتاسىنىڭ جۇراعاتىنا جەتكىزەتىن قايران ءداستۇر! كوزبەن بولسا دا جەر شالسىن دەدى مە، ارقانىڭ قىسقى اق شاڭىت اۋاسىن جۇتسىن دەدى مە، كامەل قىر باسىنا شىعالىق دەگەن سوڭ ءبىر جىلىك سىباعامىزعا ءبىر شولمەكتى ەرتىپ كەلىپ اقسۋ-ايۋلىنىڭ قۇبىلاسىندا وتىر ەدىك.
-ايتپاقشى، قالەكە، ءسىزدىڭ باباڭىز قاراتاي باتىردىڭ كۇمبەزى دە مىناۋ تاياتقان-شۇناقتا تۇر، — دەپ كامەل يەگىمەن كوكجيەكتى نۇسقادى. يەگىنىڭ استىندا كوكجيەكتەن باسقا دىم جوق ەدى، كۇن كوتەرىلگەن سايىن كوپ بەلەستەردىڭ ءوزى دە كوز ۇشىنان بۇلدىراپ بارادى. ولسەم دە ەلدىڭ جۋان ورتاسىندا جاتايىن دەدى مە، التايدان ەكى شارشى ورىن جەتپەگەندەي بابامنىڭ كەڭ ساحاراعا شىعىپ العانى دا ءبىر جۇمباق. قاراتايدىڭ تاياتقان-شۇناقتا ەكەنىن مۇسا بي مەن ابدىكەرىمنىڭ ەسىنە سالعان ءاليحان بوكەيحانوۆ دەگەندى بوشاي اعامنىڭ اۋزىنان ەستىگەنىم بار. ءسوزدى ءسوز تۇرتەدى، ويدى وي جەتەلەيدى، مەن دە قاراپ وتىرىپ وتكەن عاسىردىڭ باسىنان ءبىر-اق شىقتىم...
1910-جىلى اق پاتشا بۇكىل ءتور التايدى جەكەمەنشىگىم، «كابينەتنايا زەمليا» دەپ جاريالاپ، مۇقىم قاراتاي ەلىن تۇگەلىمەن قارقارالىعا كوشىرمەك بولعان. ارادا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، ونان قازان توڭكەرىسى بولماعاندا، كىم بىلەدى، ەرگەنەكتىنىڭ ءبىر بۇتاعى اعايىن باعانالىنىڭ ورتاسىندا وتىرار ما ەدى؟ كىم ءبىلسىن، مەن دە كامەلگە جامباس ۇستايمىن دەپ قوناق بوپ كەلمەي قوڭسى وتىراتىن با ەدىم؟.. سويتسەم ارقا جۇرتىنىڭ دا جەتىسكەنى شامالى ەكەن. تاۋقىمەتى توزاقتان دا بەتەر بولسا كەرەك. حالىقتى اتا قونىسىنان ايىرىپ، سۋشا ساپىرعان، «قايدا كەتسە وندا كەتسىن، قايتارىپ الۋ مىندەت ەمەس» دەيتۇعىن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ زورلىعىن ايتام دا. 1916 جىلعى كوتەرلىستە پاتشا جارلىعىنا قارسى حالىقتى كوتەرگەن قوس حاسەندى «نايمان حاندىعىن قۇردى» دەگەن سىلتاۋ تاۋىپ، سابىر ءشاريپوۆتىڭ دانەكەرلىگىمەن 1919 جىلى نايمانداردى دا قانعا بوكتىردى. سوۆەت وكىمەتىنە سەنبەگەن ءبىر حاسەن 500 قىلىشپەن شەتەل ءوتىپ كەتتى دە ەلدە قالعان ەكىنشى حاسەننىڭ باسى شابىلدى. قازاقتىڭ قىلشىعى قۇرامايدى دەپ ۋادە بەرگەن وكىمەت زيالى قاۋىم مەن يگى-جاقسىلاردى قيداي سىپىرىپ، ارتىنداعى ۇرپاقتارى جارتى عاسىر اتاسىنىڭ اتىن اۋزىنا دا الا الماي، تۇكپىر-تۇكپىردە قاشىپ ءجۇرىپ بىر-بىرىمەن كەشە عانا زورعا تابىستى. كىم بىلەدى، مەن دە سول كوپتىڭ ءبىرى بولاتىن با ەدىم؟ التاي بۇكىل تۇركىنىڭ اتامەكەنى بولعاندا، ارقا بار قازاقتىڭ ارداقتىسى ەدى عوي. كەزىندە سارارقانى «جەلتايا ستەپ» دەپ ورىسشالاعان بولىپ ەدى، كەمىتكەنى شىعار، قازاقتىڭ جون ارقاسى، جۇلىنى دەگەن تۇپكى ءمانىن بىلە تۇرىپ گەنوسيد جاسادى، ەڭ تىعىز ورنالاسقان ورتالىق قازاقستان حالقىنىڭ سەكسەن پايىزىن اشتىقپەن قىرىپ سالىپ، ونىڭ ورنىن يمپەريا كەلىمسەكتەرمەن نەگە تولتىرىپتى؟ ەل قاسىرەتىنەن كوكىرەگى قارس ايرىلىپ وتىرىپ نارمانبەت اقىن:
كەر دالا، كەبەرسىگەن كەر بەتەگە
بۇل جەردە بالا تۋىپ ەر جەتە مە؟
سۋىرداي ىننەن شىققان سۇمىرەيىپ،
داريعاي، تۋعان جەردەن ەل كەتە مە؟!» —
دەپ بەكەر جازدى دەيمىسىڭ. قايران اقىندى كوپ سورلىمەن بىرگە ورعا لاقتىرىپ تاستاپ، ارۋاعى ارقاعا «تىنىشتىق» بەرسىن دەپ ولگەن سوڭ دا ەسىمىن «حالىق جاۋلارىنىڭ» تىزىمىنە تىركەي سالدى. سونىڭ سالدارىنان اقىن تۆورچەستۆوسىمەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن تولىق تانىسىپ بولعان جوقپىز.
كەشەگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ەۆاكۋاسيامەن كەلگەن جات جۇرت ەسىگىمىزدەن سىعالاماي جاتىپ تورىمىزدەن ءبىراق شىققان جوق پا. ودان سوڭ دا تىڭ يگەرۋ دەيتۇعىن داقپىرتپەن 24 ميلليون دەسياتينا ارقا جەرىنە تاعى دا «شانتراپاسىن» اكەلىپ توككەنى قايدا؟ مەن ءبىراز نارسەنى سانامدا ساناپ وتىرمىن. كامەل سونى ايتامىن دەپ «ايىپقا» جىعىلىپ، جازامىن دەپ جازاعا تارتىلعان، الدىڭعى اعالارىنان كەش قالىپ، كەيىنگى ءوز زامانداستارىنان ەرتەرەك ەر جەتكەن وقشاۋ ازامات...
مەنى الماتىعا ىزدەپ كەلگەن ەكى جىگىتتىڭ ءبىرى وسى كامەل جۇنىستەگى، ەكىنشىسى ءومىر كارىپوۆ ەدى. قالامدى ەندى ۇستاعاندارى بولماسا ەكەۋى دە ماعان كەكسە كورىندى. ءجۇرىس-تۇرىسى، ءسوز مانەرى، قىسىلىپ-قىمتىرىلۋدى بىلمەيتىن ەركىندىكتەرى، اڭگىمەنىڭ باسىن ەستىسە اياعىن ءوزى جالعاستىرىپ كەتەتىن زەردەلىگى مەن كىسىنى تاڭداپ تانيتىن كىرپيازدىعى ارقانىڭ ءتىسقاقتى قاقسالدارىنا ءتان مىنەز. ساناپ سويلەسە دە سىناپ سويلەيتىن، ساۋال تاستاسا سوعان ءوز جاۋابىن ىشتەي دايىنداپ وتىراتىن ارعىن شالدارىنىڭ قاشاننان ادەتى. سونسوڭ دا ساق بولامىن دەپ قاراپ وتىرىپ شارشايسىڭ. قاجىتىپ بارىپ ءقادىرىڭدى بىلگەن سوڭ عانا اعايىن تۇتىپ، بار قۇرمەتىن ارزانداتىپ الاتىن مەنىڭ قايىن جۇرتىم جىرتىق كۇپى كيىپ وتىرسا دا بالاسىن قارياعا، قارياسىن دارياعا بالايتىن كۇپىنىسى سول جىرتىق كۇپىنىڭ وڭىرىنەن اسسا ءبىر ءجون-اۋ.
وتىزدان دا اسپاعان ەكى جىگىت مەنىڭ قىرىق جىلدان بەرگى قۇرداسىمداي العاشقى دۇنيەلەرىن الدىما اكەلىپ تاستاي سالىستى. شاماسىن شاقتاپ، ونەرىن باپتاي بىلەتىن سەنىمدەرى بار سياقتى. سولارىن بايقاپ، الدىمەن قولىما قالام الدىم دا وزدەرىن قاسىما وتىرعىزىپ قويىپ بىردەن سىزۋعا كىرىستىم. جىگىتتەر رازىمىن دەمەدى، شامىرقانسا ىشتەرى ءبىلسىن. «مەن سەندەرگە اقىل ايتىپ جاتپايمىن، ءسوز توركىنىن تۇسىنەدى ەكەنسىڭدەر، بۇدان كەيىن تەك دايار دۇنيەلەرىڭدى عانا وقيتىن بولايىن» دەدىم. كامەلدىڭ «سوۆەتتىك شىندىق» دەيتىنگە قىجىلى بار ەكەن، ءتىسىنىڭ شىقىرى، قالامىنىڭ تىقىرى بىردەن ءبىلىنىپ تۇردى. ءومىر نەنى جازسا دا، قاي جانردى قاۋجاسا دا ەپيكالىق ءستيلدى تاڭدايتىن كورىندى، ارقانىڭ بايىرعى تىلىمەن اسىقپاي وتىرىپ سۋرەت سالادى دا كەيىپكەرلەرلەرىنىڭ مىنەز-قۇلقىنا موتيۆيروۆكانى ءدال تاۋىپ بەرەدى، سوزدىك قورى جەتەرلىك، اسقاق سوزدەن اۋلاق، سول كەزدەگى قۇباقان تىرلىكتەن اسىپ-توگىلمەيتىن وتىرىگى جوق شىندىق، قوڭىرجاي عانا ءۇنى بار. ءيىرىمدى سۋدىڭ ىشكى اعىسىنداي كامەلدىڭ ءادىپ استىنداعى بۇكپەسىن وقي ءبىلۋ كەرەك. العاشقى «قوڭىر قۇلجا"، «كوكجالدىڭ اجالى» اڭگىمەلەرىنەن ءتۇز تاعىسىنىڭ تىرشىلىگىنەن زاماننىڭ ادامعا دەگەن قىساستىعى كورىنىپ-اق تۇر. ءتىپتى «اپاقتىڭ قۇلاسى» اتتى ەتنوگرافيالىق اڭگىمەسىنەن دە ءبىراز نارسەنى اڭعارۋعا بولادى. مۇندا ءبىر كوكسەۋ بار. وتكەندى كوكسەۋ ەمەس، «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» دەيتىن قازاقتىڭ دارا تۇلعاسىن ىزدەۋ، بۇگىندە قوجىراپ كەتكەن قازاقي مەنتاليتەتتەن ەرەكشە قاسيەتتىڭ جوعالىپ بارا جاتقانى. ماعان ەكەۋىنىڭ دە قالام تاستاسى ۇنادى. راسىندا بۇدان كەيىن مەن ولاردىڭ دايار دۇنيەسىن عانا قولىما الاتىن بولدىم. ءبىر شىعارماسىن بىتىرسە، ەكەۋى دە تەك وقىتىپ الۋ ءۇشىن كەزەك-كەزەك كەلىپ كەتىپ ءجۇردى. ادەبي ورتادان جىراق، ءبىرى شەت اۋدانىندا، ءبىرى اقادىردا جاتىپ-اق پروفەسسيونالدىق ونەردىڭ قۇپياسىن مەڭگەردى. ءومىر سەگىز بالاسى مەن كارىپ شالدىڭ ۇرپاعىن كوبەيتەمىن دەپ پەرزەنتحانانىڭ ستانوگىن توزدىرعان باسىرەلى بايبىشەسىن جالعىز قاسقا سيىردىڭ ەمشەگىنە تەلمىرتىپ قويىپ، پەداگوگتىك قىزمەتىن تاستاپ كەتتى دە جازۋ ستولىنا ءبىرجولا وتىردى. كوپتىڭ ىسىنە، الەۋمەتتىك ابىگەرگە ارالاسپاسا باسى اۋىراتىن كامەل كوپ ۋاقىتىن ات ۇستىندە وتكىزىپ ءجۇرىپ-اق ءبىراز دۇنيەنىڭ باسىن قايىرىپ تاستادى.
ءتۇبىمدى تۇسىمنەن تانىرسىڭ دەگەندەي كامەل سان كەلىپ، سان كەتىپ ءجۇرىپ ماعان مۇڭىن شاققان ەمەس. جالپى ونىڭ قارا باسىنىڭ قامىنا بولا قامىققان كەزىن كورگەنىم جوق. سويتسەم، كەشكەن حيكاياتى مەن كورگەن قياناتى ءبىر عۇمىرعا جەتكىلىكتى ەكەن. ءاۋلى جاستايىنان «قاعىنىپ»، ستۋدەنت كەزىندە-اق «ەسەپ» دەگەن پارتيانىڭ «پرەزيديۋمىندا» وتىرىپتى. («ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى» دەگەندى بۇگىندە بىرەۋ بىلەر، بىرەۋ بىلمەس، بۇعان اقىن بۇركىت ىسقاقوۆ اعامىزدىڭ دا قاتىسى بار دەسەدى). «پرەزيديۋمىنىڭ قۇرمەتتى» ستولى تاۋ-تاستىڭ قۋىسى، قۇرال-جابدىعى جازۋ ماشينكاسى، قارۋى ليستوۆكا بولسا كەرەك. توتاليتارلىق قوعامنىڭ داۋىرلەپ، رەپرەسسيالىق اپپاراتتىڭ قۇتىرىپ تۇرعان ۋاحىتىندا بوداۋسىز جاھاننامعا كەتكەن ءۇش جارىم ميلليون قازاقتىڭ قۇنىن داۋلاپ، سوعىستا قازا تاپقان بەس ءجۇز مىڭ بوزداقتىڭ جانازاسىن وقىعاندا «ەسەپشىلەردىڭ» نە بارقادار تاپقانىن كىم ءبىلسىن. رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولعان جيىرما مىڭ زيالى مەن يگى-جاقسىلاردى ءبىر توپ جاستار تۇرماق بۇكىل قازاق جيىلىپ ول كەزدە اقتاپ الماق تۇگىلى اتىن اتاي الدى ما ەكەن؟ ارقانىڭ جونىن تاس-تالقان ەتىپ تالاقشا جىرتقان «تىڭ ەرلەرى» مەن ەسەپشىدەن باستاپ ەل باسقارعان جات جۇرتتىڭ وكىلدەرىن شالعايدان كىم قۋىپ شىققانداي ەدى؟ قالاي دەگەنمەن دە رەسپۋبليكانىڭ بۇكىل جوعارعى وقۋ ورىندارىنا تاراپ كەتكەن ليستوۆكالار جاپپاي دۇرمەك تۋعىزباسا دا سانالى جاستاردىڭ كوكەيىنە شوق تاستاماسىنا كىم كەپىل؟ سول جاستار جەلتوقسان كوتەرلىسى كەزىندە ەلۋ جاستا ەكەن. ەرەۋىلشىلەردىڭ ورتاسىندا سولاردىڭ دا جۇرمەگەنىنە كىم كەپىل؟ ايتەۋىر «ءتارتىپ» پەن وحرانكا، سوت پەن پروكۋراتۋرانىڭ ەسەپ-تى ەسىنە العانى راس، ەسكى «جارانىڭ» اۋزىن تىرناعانداي ءۇش ءارىپ پەن التى ءارىپتىڭ جاندى جەرىن ءبىر قاسىپ وتكەنى بەلگىلى.
ارۋاقتى كورىندە تىنىش جاتقىزبايتىن كگب كوز الدىنداعى ءتىرىنى قۇرىقتاماي قويسىن با، ازاپ ۆاگونىنا اپارىپ قامادى دا ەلىن سۇيگەن ەرلەردى تومپىلداتىپ يتجەككەنگە ايدادى دا كەتتى. وندا دا اعايىندار جەتەرلىك ەكەن. ون جىلعا سوتتالعان قۇنانباي شالدى ايتەۋر بوستاندىققا شىعارماس ءۇشىن ەسەبىن تاۋىپ جاماي بەرىپ جازاسىن وتىز ەكى جىلعا جەتكىزسە كەرەك، وتىز جىل بويى ساقتاعان ءبىر قايناتىم شايىن ورامالدان شەشىپ، ەل كوشىپ كەلگەندەي كامەلدەردى جىلاپ-ەڭىرەپ قارسى الىپتى. ساياسي تۇتقىندار دەگەن اتى بولماسا، ولاردىڭ باۋكەسپە ۇرى مەن باسكەسەردەن كۇنى قاراڭ، وندا دا ءبىردى بىرگە ايداپ سالۋ، بىرەۋدى بىرەۋگە اڭدىتىپ قويۋ وحرانكانىڭ ەجەلگى ءداستۇرى، لاگەردە جاتىپ سوۆەت وكىمەتىن توڭكەرىپ تاستايتىنداي پۇشايمان بايقۇستاردى ۇستارانىڭ جۇزىندە ۇستايتىنى ءوز الدىنا، كۇنىگە ءار ادامعا بەس شارشى مەتر اعاش دايىنداتاتىن ازابى جانە بار، ونى ورىنداي الماساڭ بىلامىقتان دا قۇر قالاسىڭ... ايتەۋىر ەكى جىگىت (ەكىنشىسى زەينوللا دەگەن ازامات) ولمەي ەلگە جەتىپتى-اۋ.
وۋ باستان باس اساۋى بار قىرسىق مىنەز ەلگە جەتكەن سوڭ دا ايداعانعا جۇرە قويا ما، الدىمەن قىزمەتكە ورنالاسۋ قيامەتى قىپ-قىزىل مايداننان كەم تۇسكەن جوق. ورتالىقتان ءبىر توسقاۋىل، وبلىستان تاعى توسقاۋىل، سول توسقاۋىل اۋداننان تاعى الدىنان شىقتى، «حالىق جاۋى» دەيتۇعىن الا قارعادان زەرەزەپ بوپ قالعان اۋىلداعى اعايىندار دا ات-تونىن الا قاشتى. باسىڭ بوس، باسپاناڭ جەكە، باۋىرىڭدا بالا-شاعاڭ بار دەگەنى بولماسا، مۇنداعى كۇنكورىس لاگەردەن كەم تۇسكەن جوق. وندا كولەڭكەڭنەن قالمايتىن جەكەمەنشىك نادزيراتەلىڭ بولسا، مۇندا كوشەدەگى كوپتىڭ ءبارى تىسقا مەزگىلسىز شىعا قالساڭ دا «ناعىپ ءجۇرسىڭ» دەپ كوزىنىڭ قيىعىمەن جاسقاعان سوڭ اعايىننان ول دا ات-تونىن الا قاشىپ اۋلاق جۇرۋگە تىرىستى.. اقىرى مۇعالىمدىك قىزمەتكە قىستىرىلعان بولىپ ەدى، ويباي، كەشەگى «جاۋدى» جاستاردىڭ تاربيەسىنە جولاتۋعا بولمايدى دەگەن كۇڭكىل شىقتى. تىنىش جۇرەتىن كامەل مە، كسرو تاريحىنىڭ ەكى ساعاتىن قىسقارتىپ، ونىڭ ورنانا قازاقستان تاريحىن كەڭەيتكەن ەكەن، ۇستىنەن جازىلعان ارىز اۋىلدان اسىپ الماتىدان ءبىراق شىعىپتى. وعان دا ايىلىن جيعان كامەل جوق، وتباسىنىڭ تىرشىلىگىن بايبىشەسىنە تۇگەل تاپسىرىپ، اقى-پۇلسىز قىزمەتتىڭ جاڭا ءبىر جىلعاسىنا كوشتى.
ءساتىن سالعاندا سول كەزدەگى اۋداندىق گازەتتىڭ رەداكتورى نارمانبەتتىڭ نەمەرەسى قاسىم دەگەن جىگىت ەدى. مەكتەپتىڭ جازعى دەمالىسى كەزىندە قالام،قاعاز، دومبىرا الىپ ەل كەزۋ باستالدى. ادام جۇتىنان امان قالعان بىرەن-ساراڭ كونە كوزدەردى ىزدەپ تاۋىپ، نە كوردىڭ، نە ءبىلدىڭ دەپ مازاسىن الدى. ەستىگەن، بىلگەندەرىن قاعازعا ءتۇسىرىپ حاتتاپ، باسپاحانادا ءارىپ تەرىپ، تۇپتەپ كىتاپشا جاسادى. شەشەندەردىڭ دۋالى ءسوزى مەن رەپرەسسياعا ۇشىراعان وسى ءوڭىردىڭ اقىن-جازۋشىلارىنىڭ جۇرتقا جەتپەي جاتقان، تيىم سالىنعان تۋىندىلارىن ەل اۋزىندا قايتا ءتىرىلتتى. اقىننان، انشىدەن، كۇيشىدەن نە قالدى؟ قىزداربەك كۇيشى مەن ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ۇمىتىلىپ بارا جاتقان كۇيلەرى اۋەلى دومبىراعا كوشىپ، ودان نوتاعا ءتۇستى. كامەلدىڭ الماتىعا قايتا-قايتا كەلىپ، ءبىراز ءان، كۇيلەردى راديوكوميتەتكە اقى-پۇلسىز زورعا وتكىزگەنىن بىلەمىن. سول ون بەس كۇيدىڭ ىشىندە دومبىراشىلاردىڭ ساۋساعىنا ىلىكپەگەن ابىلايدىڭ دا ەكى-ۇش شىعارماسى بار ەدى. ناۋرىزباي دا ونەردەن قۇرالاقان قالماعان كورىنەدى.
جازىقسىز اتىلىپ، جانازاسىز بەتىن توپىراقپەن جابا سالعان تالاي بوزداقتاردىڭ باسىنا بەلگى قويۋ دا كامەلگە وڭايعا تۇسكەن جوق، وسىنىڭ ءوزىن دە سوۆەت وكىمەتىنە نوس كورسەتتى دەپ تۇسىنگەن «قىراعى كوزدەر» ونىڭ ارتىنان ءسوز ەرتۋمەن بولدى. بىردە كەشقۇرىم كەلسە ءۇيدىڭ ءىشى استاڭ-كەستەڭ، كامەلەتكە تولماعان ۇلى مەن قىزى ۇشتى-كۇيدى جوق، شارق ۇرىپ ىزدەپ، سيىر قورانىڭ ءبىر بۇرىشىندا ەس-تۇسسىز جاتقان جەرىنەن ەكى بالانى تاۋىپ العان ەكەن، سابيلەردەن نە بولدى دەپ سۇراسا: بەت-اۋزىن تۇمشالاپ العان ءبىر ادامدار كەلدى دە بىزدەردى باس سالىپ ۇستاپ، ءبىر نارسەنى يىسكەتتى، ودان سوڭ نە بولعانىن بىلمەيمىز دەپتى. وسىدان كەيىن كامەل ۇيىندە، قىزمەت ورنىندا قولجازبا ۇستامايتىن بولعان. سونداعى «ءۇش ءارىپتىڭ» ىزدەپ جۇرگەندەرى نە؟.. نارمانبەتتىڭ ولەڭدەرى، كەيىن كامەلدىڭ قۇراستىرۋىمەن جارىق كورگەن شورتانباي جىراۋدىڭ ەكى كىتابى، مۇقتار اۋەزوۆ ۇيىمداستىرعان العاشقى اقىندار ايتىسىندا باس جۇلدەگە يە بولعان ماياسار جاپاق ۇلىنىڭ جىر جيناعى، ءمۇنى دا قۇراستىرعان كامەل بولاتىن. كامەلدىڭ «سوڭعى ابىز» اتتى شورتانباي تۋرالى دەرەكتى پروزاسى ارقىلى وقۋلىقتان دا سىزىلىپ قالعان اتاقتى جىراۋمەن قايتا تابىستىق، باسىنا كامەل قويعان كوكتاستان بابامىزدىڭ زيراتىن دا تاپتىق. ءتىپتى سوناۋ قالماقپەن سوعىستا شەيىت كەتكەن مەنىڭ بابام قاراتاي باتىردىڭ كۇمبەزىن تاۋىپ اس بەرگەن دە وسى كامەل. ايتا بەرسەك ەل ىشىندە ءجۇرىپ كامەل اتقارعان يگى ىستەر كوپ-اق، ونىڭ ءبارىن جۇرت بىلە بەرمەيدى، كامەلدىڭ بىلدىرگىسى دە جوق. «ۇلى پايعامبار جانە ونىڭ ۇرپاقتارى» دەگەن كىتابىنە دەرەكتى وتىز جىل بويى جيناپتى. كوممۋنيستىك مانەفيست ەمەس، ءدىن-يسلامنىڭ اتاسىن دارىپتەۋ نە سورىم دەسەڭشى.
كامەلدىڭ كۇردەلى ەڭبەگى — «اڭىز مەزگىل»، «اپات»، «قۇبا بەلدەر» دەگەن ءۇش كىتاپتان تۇراتىن تريلوگياسى. بۇل قازالى دا ازالى جىلداردا ەل باسىنان وتكەن، اسىرىپ ايتپاعان، جاسىرىپ قالماعان قاز-قالپى شىندىق. مەن بىلگەندە كامەل بۇل شىعارمالارىن سوناۋ سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ وزىندە-اق باستاعان ەدى. جارىق كورە مە، جوق پا دەگەن نىق سەنىمى دە بولعان جوق. تۇيتكىل دۇنيەنىڭ تۇبىنە جەتپەسە دە ول قالامىن الداعان جوق، قالام دا مۇنى الداماپتى. ارقا-باس كەڭىپ، شىندىق دەيتۇعىن موشەكتىڭ اۋزى اشىلعان سوڭ بۇل تاقىرىپتى قاۋجاپ جاتقاندار دا كوپ. ءبىراق كامەلدىڭ ەرلىگى — «ەكى ەلى اۋىزعا بەس ەلى قاقپاق» دەگەن قىسپاق زاماننىڭ كەزىندە دە قازىمۇرلانىپ تا، قازىپ تا جازىپ، شىندىقتىڭ بەتىنە قايمىقپاي تۋرا قاراعاندىعى.
كامەل ورىنسىز سىر شاشپايتىن، ءبىراق كىسى جاتىرقامايتىن باۋىرمال جان. ءازىلى دە بار، اڭگىمەسى دە جارقىن، كۇلكىسىنەن مۇڭى باسىم، بۇل دا كەشۋى كوپ وتكەن كۇندەردىڭ كوڭىلگە سالعان داعى شىعار. ول دوس-جاراندى ۇنەمى ساعىنىپ وتىرادى. الماتىدان ءبىر اسىم ەت تابىلماعانداي سوعىم باسى دەگەندى سىلتاۋراتىپ ءبىزدى ارقاعا شاقىرىپ العانى ساعىنعاندىعى بولار. ساعىنىش تا كەز كەلگەنگە بۇيىرا بەرمەيتىن سەزىم. ساعىنىش جەتپىسكە كەلسەڭ دە جەتى جاسىڭدى ۇمىتتىرمايدى. ۇمىتپايتىن وقيعالار دا جەتىپ جاتىر. ۇمىتتىرمايتىندار دا تولىپ جاتىر. ايداۋدان قۇتىلىپ، اعايىننىڭ ورتاسىنا جەتتىم بە دەگەندە اڭدۋشىلاردىڭ ءالى دە سارقىلماعانىنا تاڭقالدى، اشىلعان قۇشاققا اعاش مىلتىق قاشاندا دايىن تۇرادى ەكەن. بۇرىن ءىزىن اڭديتىندار ەندى ءسوزىن اڭديتىن بولدى. باسپا جۇزىندە ءبىر سۇحباتى شىعا قالسا، بوركىن تەرىس كيگىزە قوياتىندار دايىن تۇرادى. ىندەتە كەلگەندە اڭديتىن دا، اعاش اتقا مىنگىزەتىندەردىڭ ءبارى دە ءبىر-اق ادام بولىپ شىقتى. قاي اتاسىنان قالعان كەگى بارىن كىم ءبىلسىن، انادان شىر ەتىپ تۇسكەننەن بەرى قازاقپىن دەپ جۇرگەن كامەلگە: سەن قوجا ەدىڭ عوي دەپ شىعا كەلدى. مىسىرعا اپارىپ تاستاماسا دا لاگەرىڭە قايتادان كەتسەڭ قايتەدى دەگەندەي بولدى. الدەبىر وپپوزيسيانىڭ گازەتەرىنە دە تىنىشتىق بەرمەدى. وسىدان ءۇشجارىم عاسىر بۇرىن جوڭعارلارمەن سوعىستا شەيىت بولعان ەرگەنەكتىنىڭ قاراتاي باتىرىنىڭ كۇمبەزىن تاۋىپ بەرگەن ءاليحان بوكەيحانوۆ ەدى، ەلۋ جىل وتكەن سوڭ كامەل سونى جاڭعىرتىپ قايتا جازعاندا: «ويباي، كامەل وتىرىك ايتادى، ول ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ زيراتى» دەپ اتام زاماندا سۇيەگىنە قىنا شىعىپ كەتكەن ارۋاقتان بالشىق تامدى قىزعانىپ، ءبورىنىڭ ارتىنداي شۋلاپ جونەلدى. ارام اۋىزعا قاقپاق قويۋعا قاراتايدىڭ ۇرپاقتارى ارلاندى، «اشىق حات» دەيتۇعىنعا قول قويعان جىگىتتەر كورىپ تە، وقىپ تا تۇرعانىمىز وسى دەسىپ ات-تونىن الا قاشتى. اڭگىمە قاراتايدىڭ كۇمبەزىندە ەمەس، ايتەۋىر جاتپاي-تۇرماي كامەلگە «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە» دەپ ءتىل تيگىزۋ ەكەنىن ءبارىمىز دە تۇسىندىك. ءبىراق وسى ءۇشىن كاپىر بولماساڭ ارۋاقتى قوزعاۋدىڭ نە قاجەتى بار ەدى؟..
You Might Also Like
-
تاۋدان اسساڭ الدىڭدا ودان دا بيىك تاعى ءبىر تاۋ بار. ەكى تاۋدىڭ جىقپىلىندا قىستىرىلىپ وتىرعان كىشكەنتاي عانا اۋىل بار. ەرۋ بوپ ىزدەگەن ادام بولماسا جوپشەڭكى پەندە ونى تابا دا المايدى. وعان جەتۋ ءۇشىن...
-
ارداقتى اعايىن! ءقادىرلى قوناقتار! قىمباتتى قۋانىش يەلەرى! قازاقتا «بالالى ءۇي – بازار، بالاسىز ءۇي – قۋ مازار» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. كوكتەگى جاڭا ءبىر جۇلدىز جارقىراعانداي، ا...
