InfoHub Logo

تاۋدان اسساڭ الدىڭدا ودان دا بيىك تاعى ءبىر تاۋ بار. ەكى تاۋدىڭ جىقپىلىندا قىستىرىلىپ وتىرعان كىشكەنتاي عانا اۋىل بار. ەرۋ بوپ ىزدەگەن ادام بولماسا جوپشەڭكى پەندە ونى تابا دا المايدى. وعان جەتۋ ءۇشىن دە جارىم التايدى اينالىپ شىعۋىڭ كەرەك جانەدە جول شىركىن «نيۆا» دەيتۇعىن كوكشولاقتان باسقانىڭ ءبارىن جاتىرقايدى. اۋىلدىڭ سوسياليزم قويعان اتى «پارك» ەدى، ادامىنان اڭى ءقادىرلى بولدى ما، بۇگىندە «اقمارال» دەگەن بيىك مارتەبەگە يە بولىپتى. كوكەكتەن بوقىراۋعا دەيىنگى اقمارالدىڭ بۇكىل تىرشىلىگىن، يگى-جاقسىلارىنان يتىنە دەيىنگى پوشىمىن مەنىڭ ءىنىم الىبەك اسقاروۆ ءتىلىنىڭ مايىن ءيدىرىپ وتىرىپ «مەن قايتەيىن ءتور التاي بيىگىڭدى» دەيتۇعىن پوۆىسىندا سۋرەتتەپ بەرگەن. مەنىڭ سوعان قوسارىم جوق، ويتكەنى بۇل الىبەكتىڭ اۋىلى، اۋىل يەسىنىڭ ەگىنىنە تۇسۋگە قورقامىن. سەبەبى ونىڭ بۇگە-شىگەسى مەن بۇيرەك-سيراعىنا مەنىڭ فانتازيام جەتپەۋى دە مۇمكىن. تەك ءبىر عانا قياناتىم، الىبەكتىڭ «ءور التايىن» «ءتور التاي» دەپ تۇزەتكەن بولىپ وتىرمىن، ءور التاي اباق كەرەيدىڭ اتامەكەنى ەدى، ءتۇبى جەرىمە تالاستىڭ دەپ داۋلاپ جۇرمەسە بولدى،«اعاجاي، التايداي جەر قايدا-اي» اتتى جالعىز ءانىن دە بۇكىل قازاق يەمدەنىپ كەتكەن جوق پا، ءبىراق انگە شەكارا توسقاۋىل بولا ما، دەگەنمەن ءتور التايدىڭ نايمان قىزى مايرا يلياسوۆا «اعاجايدى» اباق كەرەي، ءور التايدىڭ مايرا مۇحامەدقىزىنداي شىرقاي المايدى، وتان دەگەن وسى، ءانشىنىڭ بوبەجىگىنەن كومەيىنە دەيىن مەنشىكتەپ، اعايىنعا قىيماي جەرشىلدىگىن جاسايدى دا وتىرادى. ونىڭ ۇستىنە ءانشى تۇرماق قاراجاياۋدىڭ ءوزى دە تۋعان جەر دەسە كوكىرەگى قارس ايرىلاتىنى بار ەمەس پە...

التايدا تۋىپ ءوستىم دەسەم دە مەن تەڭبىل بۇعىنى العاش رەت 1965 جىلى «اقمارالدا» كوردىم. 14 جاسار الىبەك جىقپىلداعى جەتىم زايىمكەنىڭ قاي اۋلاسىندا اسىق ويناپ ءجۇردى ەكەن؟ الدە شاڭگىشتاي ىنتىرناتىنىڭ قاتىقسىز كاپۇستا كوجەسىنە كەڭىردەكتەپ، بورداقىدا وتىردى ما ەكەن؟ (شىركىن، جەلمايامەن قۋساڭ جەتكىزبەيتىن جالعىز ءتۇيىر شاندىرى بار بوجىعان كاپۇستا كوجەگە نە جەتسىن، تەمىر ساپتاياقپەن ءبىر بورسياسىن تاستاپ الساڭ سيلوسقا تويعان تەڭبىل بۇعىداي كەڭىردەگىڭە دەيىن شەرميىپ شىعا كەلەسىڭ. بۇگىندە مەنىڭ كوزالدىما جانارى جىلتىراپ، مۇرنىنان بوزداعان قوس اقبوزىن قوسا سوراپتاپ، تاناۋىن تاباققا تىعىپ وتىرعان سارى بالا ەلەستەيدى). ايتەۋىر بۇعىمەن جارىسقان ۇزىندى-قىسقالى ولەرمەن جۇرتتىڭ ىشىنەن «سىرىقتاي» الىبەكتىڭ توبەسىن كورە الماپ ەدىم. «جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى» دەمەكشى، ارادا ون جىل وتكەندە الىبەگىم جاس جازۋشىلاردىڭ سەمينارىنان سورايىپ شىعا كەلگەنى. ەركەكتىڭ تاپالى مەن شىعارمىن دەپ جۇرسەم، ءىنىمنىڭ تۇرقى اۋەلەپ، توبەسى مەنىڭ يەگىمدى ءتۇرتىپ قاپتى. قاسىندا قايداعى ءبىر «قارا كەمپىردى» جەتەلەپ ديداش ءجۇر. ەل ىشىنەن ەڭ بولماعاندا كەمپىرلەۋ كەلىنشەك تابىلماعانداي 1500 شاقىرىمنان جۇرت كورمەگەن لاقسانى قاي كورمەگە اكەلدىڭ دەپ اشۋلانايىن دەپ ەدىم، تانىسىپ كورسەم، اقىل-ەسى دۇرىس، ءتىلى مايدا، تامسانارلىقتاي اجارى بار ەكەن، دەگەنمەن جات كوزدەن ۇيات بولادى، مىناعان كوسمەتيكا جاسا دەپ قايتاردىم-اۋ. ديداش قولى ىسمەرلىكتەن قۇرالاقان ەمەس كورىندى، سىلاپ-سيپاپ كەشىكپەي «كەمپىرىن» ۇزاتىپ-اق جىبەرگەنى. ديداشتىڭ جولىن باتاگوي « كەمپىر» اشقان. تىل-كوز تيمەسىن، كارى-قۇرتاڭنىڭ جاسىن بەرسىن دەپ باياعىدا ءسابيدى شاراناسى كەپپەي جاتىپ بەس كەمپىردىڭ بوربايىنان وتكىزىپ الادى ەكەن، مۇنى دا مەن جاقسىلىققا جورىدىم. سودان بەرى كەمپىر كورسەم كوزىمە ديداش ەلەستەيدى دە، ديداشتى كورسەم جاعاسىنان كەمپىردىڭ ءيىسى مۇڭكىپ تۇرعانداي بولادى...

ەكى تاۋدىڭ جىقپىلىنان جانشىلىپ شىققان الىبەكىڭ جەتەگىندە دە، جەتەكتەپ جۇرگەن دە ەشكىمى جوق، سودان-اق ونىڭ جالقى ەكەنىن، جاسقانباي شانشىلىپ قارايتىن شاقار كوزىنەن جەتەككە جۇرمەيتىن، جالىنۋدى، جالباقتاۋدى بىلمەيتىن «بەزەر» ەكەنىن سەزىپ ەدىم. «اقمارالدىڭ» ەكى شاتقالىن شىنتاعىمەن تىرەپ تۇرعانداي شىرەنىپ كەلىپ وتىردى دا تۇسىنىكسىز ءبىر نارسەسىن وقىپ بەردى: ۇناتساڭ وسى، ۇناتپاساڭ ونان ارمەن دەگەندەي. مەنىڭ دە جىنىم كەلدى-اۋ دەيمىن، الگىسىن جۇلىم-جۇلىم قىپ ءتۇتتىم دە «اقمارالدى» قويىپ مۇزتاۋدان اسىرا لاقتىرىپ جىبەردىم. سارى «ناحال» تۇك ەستىمەگەن كەرەڭ نەمەدەي ءمىز باقپاستان تۇردى دا ساناپ باسىپ، ەكى قولىن ەسكەكتەي سەرمەپ كەتە بەردى. كەيىن تۇسىنگەندەي بولدىم، ول ءبىر «نارسەسىن» ماعان سىناتۋعا ەمەس، ءبىر «نارسەسىمەن» مەنى سىناۋعا كەلگەن سياقتى.قايتىپ ونى كورگەم جوق. قايتىپ ونى ىزدەگەم دە جوق. ديداشتىڭ ايتۋىنشا، سۋرەتشىلەر ۋچيليششەسىن، كازگۋ-دىڭ جۋرناليستيكاسىن بىتىرگەن، وسىنداعى جۋرنالداردىڭ بىرىندە ىستەيدى دەدى. باسە، سۋرەتشى دەيتۇعىن مىلقاۋ جۇرتتىڭ بىرازىمەن تانىس ەدىم، نە جازىپ، نە سىزىپ وتىرعانىن ءوزى دە تۇسىنبەيتىن، بىزگە جاقىنداۋ جۇراعاتتاردىڭ تالايىنىڭ اتىنان ماقالا دا جازعانمىن. سۋرەتشىمەن قوس بولعانشا، مىلقاۋمەن دوس بولعان مىڭ ەسە راحات. ءبىر ساماۋىردى سارقىپ تاۋىسقانشا ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايتىن ءابىلحان قاستەيەۆ (ۇلى ابىلتايمەن داڭ قۇرداس ەدىم، قىزمەتتى دە كينوستۋديادا بىرگە ىستەدىك)، ەسكى تاپچاننىڭ جابۋى — قىرىق جىل قوقىمى قاعىلماعان قۇرىم كيىزدىڭ ۇستىندە ايراندى استاۋىمەن ءسىمىرىپ اقمۇرت بوپ وتىراتىن مولداحمەت كەنبايەۆ، ءبورجوميدىڭ بوتەلكەسىن بوساعادان تەرەزەنىڭ كوزىنە دەيىن زەڭبىرەكتىڭ وعىنداي ءتىزىپ قويىپ، ءىشىڭدى جەلكوبىكپەن كەپتەپ جىبەرەتىن سابىر مامبەيەۆ، ءبىر قويدىڭ ەتىن سورپاسىمەن قىلعىتىپ الىپ، كەكىرىگىم ازادى دەپ ءبىر ساپتاياق سولياركامەن ءشول باساتىن ساحي رومانوۆ، ەدىرەيگەن ەكى كەز مۇرتىمەن ماقتانام دەپ كيسيا اتانىپ كەتكەن ىدىرىس قارساقبايەۆ، ءبىر ءسوز ايتۋ ءۇشىن ءبىر ساعات قىلعىناتىن كەكەش ۆيكتور تيحونەنكو، قوش، وسىلارمەن تاباقتاس بولىپ جۇرگەن مەن دە مىلقاۋلىقتان ساۋ ەمەس شىعارمىن. كوزى تىرىلەر كوز الدىمدا، كوز جۇمعانداردىڭ پورترەتىن سوزبەن سالا الماي وتىرعان كەيپىم مىناۋ. سوعان قاراعاندا قىلقالام دا ونەر ادامىنا ارتىق ەمەس ەكەن-اۋ. ەندى مىنە، ءوز باۋىرىم الىبەك قاسىمنان ءبىراق شىققانى...سۋرەتشىدەن قاشساڭ قۇتىلمايسىڭ. ويتكەنى سەنىڭ ماڭدايىڭا جازىلعان، تاعدىرىڭا تاڭبا بوپ باسىلعان جازىمىشتىڭ بۇيرىعى وسىنداي. بوياۋمەن بولسىن، سيامەن بولسىن، قالامنىڭ قۇدىرەتى بىرەۋ-اق — سۋرەت سالۋ. دەسەك تە قىل قالام مەن سيا قالامدى قانشالىقتى ەگىز دەگەنمەن ەن-تاڭباسىنان بولسا دا ايىرماشىلىعى بار-اۋ. اۋەلدە مۇقىر، سۇقپىتى سۋالا كەلە ءتورتىنشى بريگات اتانعان تۇكپىردەگى زايىمكەنىڭ سۋرەتىن الىبەك قالاي سالار ەدى، قىلقالامعا قالاي سيعىزار ەدى؟..

... تۇكپىردە جاتقان جەتپىس ءتۇتىن ەدى. تۇكپىردە جاتسا دا تۇگى ءبۇتىن، ءتۇتىنى ءتۇزۋ، ءبىر ءبىرىن ءيتىنىڭ ۇرىسىمەن تۇگەندەپ وتىراتىن. بۇل ات بايلاپ تۇسەر الىبەكتىڭ اۋىلى. كازىر... كورگەنشە كوشەسىن جالاعىڭ كەلەدى، كورگەن سوڭ جىلاعىڭ كەلەدى. اۋەلى مەكتەپ جابىلىپتى، ودان سوڭ دۇكەنى كوشىپ كەتىپتى، ودان سوڭ پوشتاسى قۇرعىر دا «ءتاسپيدانيا» دەپ تايىپ تۇرىپتى. اقىرى «زاحارتورىعا» ءمىنىپ الىپ، قورجىنىن سالاقتاتىپ تىنىم تاپپايتىن ءساليما پوشتاشى دا تاعىنان ءتۇسىپ قالىپتى. تالدىبۇلاقتىڭ كوپىرىن سۋ شايىپ، «زارەچنايا» كوشەسىندەگى جالعىز ۇيدە جاباعى بەت مەترەي جالعىز ءوزى ارعى بەتتە كۇڭىرەنىپ وتىرعان كورىنەدى. ودان قالعان، ءاتى-جونىن جۇرت بىلە بەرمەيتىن جەسىر كەمپىرلەر ءوز تۇتىنىنە ءوزى قاقالىپ، ەرتەڭدى-كەش ايتەۋىر تۇزگە شىعىپ قايتىپ ءجۇر. جەتى ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە وتىرىپ التايدىڭ باسىن اڭسايتىن الىبەكتىڭ: «مەن قايتەيىن ءتور التاي بيىگىڭدى» دەيتىندەي ءجونى بار ەدى. «مەرگەن بولىپ اتپادىم كيىگىڭدى، اۋلىڭ الىس كەتكەندە قاراعىم-اۋ، جالعىز قايتىپ تارتامىن كۇيىگىڭدى؟» دەيتۇعىن قوڭىر مۇڭدى كومەيىنە لىقسىپ كەلسە دە ادەيى ءۇزىپ تاستاپ، كوكىرەگىندە ساقتاپ قالىپتى. قار جاۋماي، قازان ۇرماي جەتپىس ءتۇتىننىڭ الپىس ءۇشى قايدا كەتتى؟ جۇرتتا قالعان جەتى ءتۇتىننىڭ كارى-قۇرتاڭىن تىرىدەي كومگەن جوقپىز با؟.. بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى ءبىر عانا مۇقىر ەمەس، بۇكىل اۋدان باسىنان كەشكەن تراگەديا. «مۇقىر» دەپ ءمۇيىزىن قاعىپ تاستاعان سۇزەگەن سيىرعا تاعاتىن ەن-تاڭبا. الىبەك اۋىلدىڭ اتىن دا تەگىننەن تەگىن الىپ وتىرعان جوق. ال ەندى وسىنى ءتىل قۇدىرەتى بولماسا قىلقالامعا سيعىزىپ كور؟.. «اقمارالدى» مەن دە كورگەنمىن. 1965 جىلى. ول كەزدە بۇل اۋىل سوۆحوز ورتالىعى ەدى. تەڭبىل بۇعى باعاتىن اۋدانداعى جالعىز شارۋاشىلىق بولاتىن. تۇندىگى كوك اسپان، ىرگەسىنەن باستالاتىن جاسىل ورمان، جاسىل ورمان جامىلعان سەڭگىر-سەڭگىر تاۋلاردىڭ جىقپىلىندا كوگالعا مالتىپ وتىراتىن ەرتەگىدەي ەرەكشە ەلدى مەكەن ەدى. ەلىنە قايتقان سارالا قازداي ءتىزىلىپ سارالا بۇعىلار قىر اسىپ، كوگىلدىر اسپانعا ءسىڭىپ بارا جاتاتىن. ءورىسى اسپاندا، ەتەكتىڭ ەرمەنىنە ەرىن تيگىزبەستەن التايدىڭ سونىسىن ىزدەيتىن ەركە جانۋارلار ءوڭىردىڭ ءسانى ەدى. «سارشاتامىز» دەيتۇعىن فيلم تۇسىرمەككە جەر تاڭداعاندا «قازاقفيلم» بۇكىل التايدان اقمارالعا توقتاعان. العاش كورگەندە ەكەيباي قاشاعانوۆ: ياپىراۋ، مىناۋ جەردىڭ جۇماعى عوي، التايى جوقتاي، الاتاۋى جوقتاي كينوشنيكتەر البا-جۇلبا قايىرشى قازاقتى قۇم مەن سورعا قاماپ كوزىمىزدى جاۋىر قىلىپ ەدى دەگەنى بار. سول جەردىڭ جۇماعى، ەگەر ورتەپ جىبەرمەسە، تاسپادا، كينوستۋديانىڭ ارحيۆىندە جاتىر. ارحيۆكە كەتپەگەن قازاقتىڭ دۇنيەسى بار ما؟ اۋەلى ءبۇتىن نارسەدەن مۇقىر جاساپ، ەندى سول مۇقىردىڭ ءوزىن ارحيۆكە قويا بەرىپ الىبەك ەكەۋمىز دە جەتىسىپ وتىرعان جوقپىز با.«اقمارالدان» كوڭىلى قالدى ما، سوڭعى كەزدە ءبىزدىڭ الوك تە ەتەككە توقتامايتىن بولدى. قازاقتىڭ: «ۇلى تاۋعا شىقتىڭ با، ۇلار ەتىن جەدىڭ بە؟» دەيتىنى بار. ۇلار التايدا اتتىڭ اياعىنا ورالادى. ۇلى تاۋدىڭ ەڭ بيىگى مۇزتاۋ بولسا، الوك وعان دا تىنىشتىق بەرگەن جوق. ىزديىپ تۇراتىن ەكى شوقىنىڭ ءبىرىن بالتامەن شاپقانداي رەسەي كەسىپ اكەتىپ ەدى، قازاققا تيەسىلى باسىرەلى شىڭعا ول ەكى شىعىپ ەكى ءتۇستى. ارينە، جولباسشى ەرەن جۇماعۇلوۆ ەكەنىن بىلگەندە داقپىرت ءۇشىن بولسا دا مەن دە جاربيىپ ەتەكتەگى ءبىر قويتاسىنا ءمىنىپ قايتاتىن ەدىم. «قالاعا، الپىسقا كەلىپ قالدىڭ، اۋىلعا سالەم بەرىپ قايتالىق» دەپ ءبىر، «قالاعا، جەتپىسكە كەلىپ قالدىڭ، جەتىم اۋلىڭدى كورىپ قايت» دەپ تاعىدا جەتەكتەپ اپارعان الىبەكتىڭ ءوزى ەدى، الپىستاعىنىڭ اياعى مايماق، جەتپىستەگىنىڭ جەلكەسىن ءۇزىپ الامىن با دەپ ەكى دۇركىن دە ەتەككە تاستاپ كەتتى. ەسەسىنە جان قيناماي-اق التايدىڭ بيىگىن، باۋرىنداعى كيىگىن الىبەكتىڭ ەكى كىتابىنان وقىپ، كورىپ، تانىپ، راحاتقا باتقانىم-اي! ارامتاماق بولۋ بوقتان وڭاي ەكەن-اۋ!.. التاي تۋرالى جەرۇيىق ىزدەگەن الەم جاحانگەرلەرىنىڭ قالام تارتپاعانى كەمدە-كەم، ءبىراق ونىڭ بار كورىنىسى مەن كوردەي سۋىق تاكاببارلىعىن الىبەكتەي اسپەتتەگەن ءبىرى بار ما ەكەن؟.. ول ءۇشىن سيا قالام مەن قىلقالامدى قاتار ۇستاۋ كەرەك ەكەن دە. قالام ءوز الدىنا، ەڭ باستىسى، جۇرەك كەرەك ەكەن. تۋعان جەرگە، اتامەكەنگە، جاتقا دا، جاقىنعا دا جاناشىر جىلى جۇرەك، اق نيەت، ادال كوڭىل كەرەك بولىپتى. ايتپەسە، قاتىنقاراعايدى بەس-التى مەنشىكتى قالامگەرلەرىنەن باسقا كىم ءبىلىپتى؟ الدىمەن زامانداستارىن، ودان سوڭ جالپىعا ءمالىم جازۋشى قاۋىمىن لەك-لەگىمەن التايعا اپارىپ قايتىپ جۇرگەن دە الىبەك قوي. ءبىر قاتىنقاراعاي تۋرالى ءۇش كىتاپ شىعاردى (ءوزىنىڭ ءتول تۋىندىسىن ەسەپكە قوسپاعاندا). اقىندار، اۋزى دۋالى ايتقىشتار قاراتاي ەلىندە دە بارشىلىق. سولاردىڭ ساندىقتا ءسۇر بولىپ جاتقان قولجازبالارىن وقۋشى قولىنا جەتكىزگەن دە الىبەك. سونىڭ ءبارىن ۇندەمەي ءجۇرىپ، ەشكىمگە مىندەتسىنبەي، ەڭبەگىن ەشكىمگە سالىق قىلماي، ەشكىمگە بىلدىرمەي جاساعان جاقسىلىعىنىڭ ءوزى قانشالىق. الىبەك التايعا بىزدەن بۇرىن جەتەتىنىن بىلەمىز، سودان با، ەل ىشىندە ءبىر جاعداي بولا قالسا ءبىز الىبەككە جالتاقتايتىن بولدىق، ەل جاعدايىن استانادا وتىرعان الىبەكتەن سۇرايتىن بولدىق... ازابىمىزدى دا، قاراتاي دەيتىن قازاعىمىزدىڭ اماندىعىن دا، ۋايىمىن دا الوككە ارتىپ قويىپ، جاڭبىر-جاڭبىردىڭ اراسىندا تىرپىلداپ ءجۇرىپ جاتىرمىز. اللاعا شۇكىر!..

---