InfoHub Logo

قازاقستاندا پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىل ساياساتىنىڭ بارعان سايىن اشىقتان-اشىق تالاۋ-توناۋ سىرى اشىلا باستادى. پاتشا وكىمەتى جەرسىز وتىرعان ورىس شارۋالارىن قازاقستان جەرىنە لەك-لەگىمەن كوشىرە باستادى. وسى ورىس شارۋالارىنىڭ كەلۋىنە بايلانىستى قونىستاندىرۋ ماسەلەسى كەڭ ءورىس الادى... پوسەلكەلەر سالىندى. قونىستاندىرۋ ماسەلەسى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارىندا، اسىرەسە بۇرىنعى قوستاناي ۋەزىندە كۇشتى بولدى. شاقا دەگەن جوعارىدا ايتىلعان ءبىر رۋلى ەلدىڭ جەرىنە دە ورىس شارۋالارى كوشىپ كەلە باستادى. 1914 جىلى ساۋىتباي، ساندىباي، ءداندىبايلارعا قارايتىن قاراعايلى (قازىرگى سوسنوۆسكوە سەلوسى) دەگەن جەرگە ءبىر توپ ورىس شارۋالارى كوشىپ كەلىپ، پوسەلكە سالىپ، ورنالاسا باستادى. بۇل ساۋىتباي، ساندىبايلارعا، ارينە، قاتتى باتتى. وسىعان بايلانىستى، ولار قازاق شارۋالارىن كوشىپ كەلگەن ورىس شارۋالارىنا قارسى ايداپ سالماقشى بولدى.

سالمۇعامبەت دەگەن بولىس ( ساۋىتبايدىڭ ءىنىسى) وزىمەن اۋىز جالاسقان ۋەزد باسشىلارىنا بارىپ، قاراعايلىعا ورنالاسقان ورىس شارۋالارىن اكىمشىلىك جولىمەن كوشىرۋگە قاعاز الىپ كەلەدى. ءبىراق ورىس شارۋالارى كەشۋدەن باستارتادى. ەندى سالمۇعامبەت رۋ تۋىن كوتەرىپ، شاقالىقتاردى جيناپ، قاراعايلىداعى ورىس شارۋالارىن كۇشپەن كوشىرمەكشى بولادى. سالمۇعامبەت باستاعان توپ مۇنىڭ ءۇشىن قازاق اۋلىندا شارۋالاردىڭ اراسىندا ۇلتشىلدىققا نەگىزدەلگەن ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىپ، ۇدايى قازاق شارۋالارىن ورىس شارۋالارىنا ايداپ سالۋمەن بولادى. ولار قازاقتاردى ورىستارعا قارسى ايداپ سالعاندا، اڭگىمە پاتشادا دا ەمەس، ۇكىمەت ورىندارىندا دا ەمەس، «جۇگەنسىز كەتكەن» ورىس شارۋالارىندا، سول ورىس شارۋالارى ءوز بەتتەرىمەن جەرىمىزدى تارتىپ الىپ جاتىر دەپ تۇسىندىرەدى. «ەل بولامىز، اتا قونىسىمىزدى، جەر-سۋىمىزدى ساقتاپ قالامىز دەسەك ورىس شارۋالارىنىڭ سالعان پوسەلكەلەرىن قيراتىپ، وزدەرىن قۋىپ جىبەرەلىك» دەپ ۇگىتتەيدى. ولار «قازاق» گازەتىندە نومەر سايىن وسى باعىتتا ۇگىت جۇرگىزىپ، ۇلتتىق الاكوزدىكتى قوزدىرىپ، قازاق شارۋالارىن ورىس شارۋالارىنا قارسى كۇرەسكە كوتەرمەك بولىپ، ارەكەتتەنىپ باقتى.

بۇرىن حالىقتى ۇلتشىلدىق، مۇسىلمانشىلدىق باعىتتا ۇگىتتەپ كەلگەن ۇلتشىلداردىڭ ارەكەتى مۇنداي جاعدايدا، ارينە، بۇرىنعىدان دا كۇشەيە ءتۇستى. مۇسىلمانشىلدىق باعىتتا جازىلىپ، باسىلىپ شىققان كەيبىر ولەڭ-جىرلار دا حالىقتى ۋلاماي قالعان جوق. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ 1907 جىلى شىعاتىن «حال — احۋال» جانە «تىرىلىكتە كوپ جاساعاننان نە كوردىك؟» دەگەن كىتاپشالارى دا وسىنداي كەرتارتپا، ءزارلى كىتاپتار ەدى. مۇندا «ءدىن مۇسىلمان ويانىڭدار...»، «باس كوتەر، ءدىن مۇسىلمان بالالارى...»، «ورىستى ءبىزدىڭ قازاق كۇندەمەيدى، ۇستىنەن باسىپ ەتسە — ۇندەمەيدى...» دەگەن سياقتى ءارى ءپانيسلاميزمدى، ءارى ۇلتشىلدىقتى قوزدىراتىن پىكىرلەر باردى.

ءبىراق دۇرىسىندا، ورىس ەڭبەكشىلەرى قازاق ەلىنە وزدەرىمەن بىرگە ورىستىڭ ەگىنشىلىك كاسىبىن دە، مادەنيەتىن دە الا كەلدى. ورىس پوسەلكەلەرى سالىنۋىنا بايلانىستى مەكتەپتەر اشىلا باستادى. فەلدشەر، دارىگەر پايدا بولدى، ماگازيندەر اشىلا باستادى. الىس-بەرىس ساۋدا بازارى جۋىقتادى. بۇل جاعدايلاردى قازاق ەڭبەكشىلەرى كورمەي قالعان جوق. سوندىقتان ولار ساۋىتبايلاردىڭ ازعىرۋىنا كونە قويمادى. قايتا كەرىسىنشە اۋىر تۇرمىس ەكى ەلدىڭ ورىس جانە قازاق كەدەي شارۋالارىنىڭ اراسىن تەز جاقىنداستىرىپ جىبەردى. ءسويتىپ، بۇل جونىندە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ دە، ساۋىتباي، ساندىبايلاردىڭ دا ويلاعاندارى ىسكە اسپايتىندىعى ايقىن بىلىنە باستادى. قازاق كەدەي شارۋالارى ورىس شارۋالارىمەن بىرىگىپ ەگىن سالىپ، ەگىنشىلىك كاسىبىمەن اينالىسا باستادى.

ماسەلەن مەنىڭ اعالارىم قاراعايلىداعى (سوسنوۆسكوە سەلوسى) باتۋرين دەگەن شارۋامەن بىرىگىپ ەگىن سالىپ، بىرەر جىلدىڭ ىشىندە-اق ونىمەن اشىنا ارالاس، دوس ادامدار بولىپ كەتتى. وسى ءباتۋريننىڭ بالاسى الەكسەي باتۋرين قازىردە دە مەنىڭ ءوز ىنىمدەي، دوس جىگىتىم. مەنىڭ اعالارىم سياقتى، . باسقا دا قازاق كەدەيلەرى كەشىپ كەلگەن ورىس شارۋالارىنىڭ اراسىنان وزدەرىنە دوس ادامدار تاپتى. دەمەك «كەلىمسەك» ورىس شارۋالارىنا ءبىزدىڭ اۋىلىمىزدا ەكى ءتۇرلى كوزقاراس بولدى. سوندىقتان دا سالمۇعامبەت بولىس جۇرتتى بىردەن ءوزىنىڭ سوڭىنا ەرتىپ اكەتە المادى. دەگەنمەن ساياسي-ساناسى تومەن شارۋا ەمەس پە، ساۋىتبايلاردىڭ ازعىرىندىسىنا ەرىپ، ۇلتشىلدىقپەن ۋلانعان شارۋالار دا بولماي قالمادى.

1915 جىلى ەدى. ۇمىتپاسام، اۆگۋست ايىنىڭ ءىشى بولۋ كەرەك. مەن اۋىلدا بولاتىنمىن. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ:

— شاقا، شاقا!

— اتتان اتتان!

— اتتان شاقا! — دەپ ۇران سالىپ، دۇرلىگىپ ءبىزدىڭ اۋىلعا ءبىر توپ اتتى ادامدار شاۋىپ كەلدى.

بۇلار قاراعايلىداعى ورىستاردىڭ ۇيلەرىن قيراتىپ، وزدەرىن دۇرەلەپ قۋىپ تاستاپ، اتا قونىسىمىزدى قايىرىپ الامىز دەپ شىققان قوڭىرشا اۋىلدىڭ ادامدارى ەكەن. ولاردى سالمۇعامبەت بولىستىڭ ءوزى باستاپ كەلىپتى.

— ولسەك تە، تىرىلسەك تە ءبىر بولامىز. مەن ۇرىسقا ءوزىم باستاپ كىرەمىن! — دەپ، سالمۇعامبەت بولىس ايقاي سالىپ .كۇر. جۇرت جينالىپ قالدى. ءبىرقاتار ادامدار سالمۇعامبەتتىڭ سوزىنە ەرىپ، اتتارىن دا دايارلاي باستادى. مەن سالمۇعامبەتكە بارىپ:

— مىناۋىڭىز ءجون بولماس، اقساقال، زاڭ جولىمەن امال قولدانۋ كەرەك. ايتپەسە، كىسى بولىسەتىن ۇرىس بولادى عوي، — دەدىم.

بولىس قولىن ءبىر-اق سىلتەپ:

— ورىسشا وقىماق تۇگىل، شوقىنعان بولساڭ دا، اۋلاق ءجۇر! مەن قاراعايلىنى ءوزىم ءۇشىن قايىرىپ العالى جۇرگەن جوقپىن. قاراعايلىنى مەن بۇكىل شاقاعا تاسپاداي ءتىلىپ، ءبولىپ بەرەمىن. ورىس العانشا، ءوز باۋىرىم السىن — دەگەن دەماگوگياعا سالدى.

— قاشاننان بەرى ءسىز وسىنداي حالىق قامقورشىسى بولىپ قالىپ ەدىڭىز؟ — دەدىم مەن ءزىلدى كەكەسىنمەن. بولىس ماعان ءۇن قاتپاي «شاقا، شاقالاپ» ايقايلاي بەردى.

مەن جينالعان جۇرتقا، «ەي، قاراشا، حالايىق! سول وتىرعان ورىس شارۋالارىنان قايسىڭ ءزابىر-جاپا شەگىپ ەدىڭ سۇراپ بارساڭ بالاڭا نان ەگىنىڭدى سالۋىڭا سوقاسىڭ كىر-قوڭىڭدى كەتىرۋىڭە مونشاسىن بەرگەننەن باسقا سەندەرگە نە جامانشىلىق ىستەپ ەدى. بولماسا مىنا اۋزىمەن جارىلقاپ تۇرعان بولىستان قايسىڭ قانشا راحات پەن پايدا كەرىپ ەدىڭ؟ سول ءقازىر ورىستىڭ وزدەرىندەي كەدەي-كەپشىگى مەكەندەپ وتىرعان قاراعايلى قايسىڭنىڭ جايلاۋىڭ مەن قىستاۋىڭ بولىپ ەدى، نە قىزىعىن كورىپ ەدىڭ؟ كۇنى نەشە سول كولگە سۋ ىشۋگە بارعان جالعىز سيىرىڭدى جەر باسقانى ءۇشىن بارىمتاعا الىپ، سۇراپ بارساڭ ءوزىڭدى تاياققا جىعاتىن وسى ازۋى التى قارىس بايلار ەمەس پە ەدى. ەندەشە بۇلاردان بۇگىن نە جاقسىلىق، كۇتپەكسىڭدەر؟ تاراڭدار!»، دەدىم.

ءبىراز جۇرت وشارىلىپ تاراستى دا، ءبىرازى بولىستىڭ cosine قۇلاق قويىپ، سوڭىنان ەردى؛ ءبىزدىڭ اۋىلدان دا ءبىرسىپىرا ادام ەردى.

مەنىڭ ءىنىم جانە بىر-ەكى اعام قاراعايلىداعى باتۋريندىكىنە كەتكەن ەدى. باسقا دا كەدەي قازاق شارۋالارى سول پوسەلكەدەگى كەيبىر ورىستارمەن بىرلەسىپ، ەگىن ورىپ جاتقان-دى. سونىمەن ءبىزدىڭ باشەڭ اۋلىنان ءبىر توپ ادام سالمۇعامبەتكە ەرمەي، ءوز الدىنا ءبىر توپ بولىپ سول پوسەلكەگە باردى. مەنىڭ تۋىستارىم ءباتۋريننىڭ ءۇيىن قورعادى. بۇلاردان باسقا دا ورىس شارۋالارىمەن بىرلەسىپ ەگىن سالىپ جۇرگەن ءبىرقاتار كەدەي شارۋالار دا وزدەرىنىڭ ورىس دوستارىن قورعاستى.

دەگەنمەن سالمۇعامبەت باستاعان توپ، پوسەلكەنىڭ شەت جاعىنداعى وقشاۋ تۇرعان ءبىر ءۇيدى قاماپ الىپ، ەسىك-تەرەزەلەرىن قيراتىپ، ادامدارىن دۇركىرەتىپ ۇيدەن قۋىپ شىقتى. ودان شىعىپ تاعى ءبىر ءۇيدى وسىلاي ەتتى. ەشبىر قاپەرسىز، حابارسىز ورىس شارۋالارى باستارىن قوسا الماي قالدى. وسىنى پايدالانىپ، بولىس باستاعان توپ ون شاقتى ءۇيدى قيراتىپ، ادامدارىن كوشەگە قۋىپ شىعاردى.

ءبىر توپ ادام ءباتۋريننىڭ ۇيىنە دە شاپقىلاپ كەلىپ ەدى، ءبىراق سايلانىپ تۇرعان بىزدەردى كورىپ، تايىپ كەتتى. سول ارادا مىلتىق اتىلدى. اتتىلار جالت بەرىپ كەيىن شەگىندى. تاعى دا ءبىر كەشەدە مىلتىق اتىلدى. مىلتىق ەندى ءجيى-جيى اتىلا باستادى. مىلتىقتىڭ داۋسىنان بەتى قايتقان سالمۇعامبەت توبى پوسەلكەنى تاستاپ، اۋىلعا قاراي تارتتى.

بۇل ۋاقيعا 1915 جىلى، اۆگۋست ايىندا بولعان ەدى. ءقازىر وسى قاراعايلىدا گۇلدەنگەن جاقسى كولحوز بار. ايتا كەتۋىم كەرەك الەكسەي باتۋرين 1942 جىلى قاراعايلىدان ارميا قاتارىنا الىنىپ، مايدانعا كەتكەن بولاتىن. 1943 جىلى الەكسەيدەن ماعان حات كەلدى. ول ماعان جازعان حاتىندا: «ءوزىڭىز بىلەسىز، مەنىڭ ۇيىمدە باس كوتەرگەن ادام جالعىز عانا پەلاگەيا (الەكسەيدىڭ ايەلى)، بالالاردى وقىتۋ قيىن بولىپ تۇرسا كەرەك. ميشكام دا جەتى جاسقا كەلىپ قالدى، ونى دا وقىتۋ كەرەك. ءسىرا، ءسىز ءبىزدىڭ ءۇيدى قاسىڭىزعا كوشىرىپ الىپ، ءوزىڭىز قاراسپاساڭىز بولماس. سىزگە كوپ-كوپ ءوتىنىشىم: ميشكانى وقىتا كورىڭىز» دەپتى. ءۇيى قاراعايلىدا ەدى. ول ءبىزدىڭ، اۋىلدان 12 كيلومەتردەي جەردە.

ارينە، مەن ونىڭ ءوتىنىشىن بار ىقلاسىممەن ورىندادىم. الەكسەي 1946 جىلى ارميادان قايتىپ كەلدى. كەلگەن سوڭ ول قايتادان ءوزىنىڭ بۇرىنعى مەكەنى قاراعايلىعا كوشىپ كەتتى. الەكسەيمەن ارامىزداعى دوستىق، وسىنداي تۋىستىق، جاراستىق دارەجەگە جەتكەن. ارينە، مەن بۇل ءبىر ۋاقيعانى ماقتان ءۇشىن ەمەس، سول ءبىر الىستاعى، ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى ەپيزودتى ەسكە الۋعا بايلانىستى عانا ايتا كەتىپ وتىرمىن. ايتپەسە، بۇگىنگى ءبىزدىڭ زامانىمىزدا كەز كەلگەن سوۆەت ازاماتى سولاي ەتەتىندىگىنە مەنىڭ كوزىم جەتەدى.

---