InfoHub Logo

مەن اۋرۋ بولسام دا، جازۋشىلىق جۇمىسىمدى تاستاي المادىم. 1913 جىلى 21 فيەۆرال كۇنى ورىس پاتشاسى رومانوۆتار ۇرپاعىنىڭ پاتشا بولىپ تاققا وتىرعانىنا ءۇش ءجۇز جىل تولۋىنا بايلانىستى فەدوروۆكادا پوپ، كۋلاكتار، مەششاندار شىركەۋگە اپارىپ ناماز وقىپ، وزدەرىنشە «توي ۇيىمداستىرىپ»، وسى تويدىڭ اقىرى ماستاردىڭ كوشە-كوشەدە قىزىل شەكە توبەلەستەرىمەن اياقتالعان ەدى.

سول كۇنى كەشكە مەن «باقىتسىز كۇندەردىڭ ءبىرى» دەگەن ولەڭ جازباقشى بولدىم. بۇل مەنىڭ ويىمشا، استارلى سوزبەن پاتشانى شەنەيتىن ولەڭ بولۋى كەرەك ەدى. ءبىراق ولەڭ شىقپاي قويدى.

مەن كوپتەن ويلانىپ جازعالى جۇرگەن رومانىمنىڭ باسىن جازۋعا كىرىستىم. سوندا ەڭ الدىمەن روماننىڭ اتىن ويلاعاندا، وسى الگى شىقپاي قالعان ولەڭنىڭ اتىنا جاقىنداتىپ «باقىتسىزداردىڭ ءبىر كۇنى» دەپ اتادىم. مەن بۇل روماندى بىرەسە قولىما الىپ، بىرەسە قويىپ كەتىپ، ەكى-ۇش جىل بويىنا جازىپ ءجۇردىم. ءبىراق رومان اياقتالمادى. 1919 جىلدىڭ جاز ايلارىندا مەن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «قامار سۇلۋ» رومانى مەن «كىم جازىقتى» پوەماسىن وقىپ شىعىپ، ۇلكەن اسەر الدىم. جازىپ جۇرگەن رومانىمدى ءاجىبايدىڭ كوپ ايەلىنىڭ كۇندەلىك ومىرلەرىندەگى تراگەدياسى سياقتى ءبىر ايانىشتى ءومىردى سۋرەتتەۋ رەتىندە تولىقتىرىپ، بۇرىنعى قولجازباداعىدان باسقاشاراق ەتىپ جازباقشى بولدىم. ءبىراق سول جىلى كۇزدە قولجازبا جوعالىپ كەتتى.

مەنىڭ ويىمدا «قالىڭ مالدان» كەيىن كوپ ايەل الۋشىلىققا قارسى ءبىر رومان «امەڭگەرلىككە» قارسى ءبىر رومان جازۋىم كەرەك ەدى. «باقىتسىزداردىڭ ءبىر كۇنى» رومانىنىڭ تاقىرىبى — وسى ويلانىلعان رومانداردىڭ العاشقىسى، ياعني كوپ ايەل الۋشىلىق تاقىرىبىنا ارنالعان رومان ەدى. «قالىڭ مال» رومانىندا اڭگىمە ايەلى ولگەن شالدىڭ قالىڭ مال بەرىپ، ون بەس جاسار قىزدى الۋى باياندالسا، «باقىتسىزداردىڭ ءبىر كۇنى» رومانىندا اڭگىمە ءبىر ادامنىڭ ەكى-ۇش ايەل الۋى جايىندا ەدى. رومان ۋاقيعاسىنىڭ جەلىسى ىلگەرىدە «قارا باقسىنىڭ حيكاياسى» دەگەن تاراۋدا ايتىلعان ۋاقيعانىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان ەدى.

جوعالىپ كەتكەن قولجازبا بويىنشا روماننىڭ باس قاھارماندارىنىڭ تاپ وزدەرى دە (پروتوتيپتەرى) بار ەدى. ماسەلەڭ مۇنداعى راحيما دەگەن قىزدىڭ ءپروتوتيپى «قارا باقسىنىڭ حيكاياسىنداعى» اڭگىمە بولاتىن قىز ەدى دە، مۇقامەدجان دەگەن جىگىتتىڭ ءپروتوتيپى سول قىزدى بايدان الىپ كەتەتىن جىگىت ەدى. وسى سياقتى بۇنداعى ءسوز بولاتىن بايدىڭ ءپروتوتيپى دە سول «قارا باقسىنىڭ حيكاياسىندا» ايتىلاتىن ءبىز كىشىقۇمعا بارا جاتقاندا تۇسەتىن بايدىڭ كەيپى ەدى.

بۇل روماندا 1905 جىلعى ريەۆوليۋسيا كەزىندەگى قازاق اۋلىندا بولعان ءارالۋان ۋاقيعالار، قازاق كەدەيلەرىنە ورىستىڭ جۇمىسشى تابىنىڭ جانە. كەدەي شارۋالارىنىڭ ىقپالى قانداي بولعاندىعى كەڭ قامتىلعان. مۇندا سول كەزدەگى قازاقتىڭ ادەت-عۇرپى، سالتى دا تولىق سۋرەتتەلگەن ەدى. اسىرەسە باقسى-بالگەرلەردىڭ قۋلىق-سۇمدىقتارى، دۇمشە مولدالاردىڭ اۋىلدا كىتاپ اشىپ، اۋرۋ ادامعا ىشىرتكى جازىپ ىشكىزىپ، تۇمار جازىپ بەرۋى سياقتى ورەسكەل كوزبوياۋشىلىقتارى اشكەرەلەنگەن ەدى. ءبىراق روماننىڭ اياعى بىتكەن جوق-تى. بارعان سايىن مەڭزەتىپ اكەتكەن اۋرۋ ونى اياقتاۋعا مۇمكىنشىلىك بەرمەدى. سونىمەن رومان 1919 جىلدىڭ كۇزىنە دەيىن دە بىتپەي كەلىپ ەدى.

وسى قولجازبام باسقا دا قولجازبالارىممەن كىتاپتارىممەن بىرگە جوعالىپ كەتتى. ونىڭ جوعالۋى بىلاي بولدى: 1919 جىلدىڭ جاز ايلارىندا دەمالىسقا قايتتىم دا، كۇزدەي فەدوروۆكاعا بارا الماي قالدىم. مەن فەدوروۆكادان كەتەردە بارلىق كىتاپتارىمدى جانە قولجازبالارىمدى ءبۋىپ-تۇيىپ، ءوزىمنىڭ پاتەر ۇيىمدە قالدىرىپ، ەسىكتى قۇلىپتاپ بەكىتىپ كەتكەن بولاتىنمىن. پاتەر ءۇيدىڭ ەسىگىن اشقىزىپ، رەمونت جۇرگىزىپتى. وسى كەزدە مە، نەمەسە سول مەنەن كەيىن پاتەرگە كىرگەن ادامدار تۇرعاننان كەيىن بە، ايتەۋىر قايتا ورالعانىمدا توسەك-ورىندارىم دا، كىتاپتارىم دا، قولجازبالارىم دا جوق بولىپ شىقتى. قانشا سۇراستىرسام دا، ىزدەسەم دە تاپتىرماي قويدى.

---